Helgarpósturinn - 04.12.1981, Blaðsíða 22

22
Föstudagur 4. desember 1981 helgarþöstúnrin
Marktækt hugverk
Jakobina Sigurðardóttir:
t SAMA KLEFA
Mál og menning, Rvik 1981.
Ef litiö er yfir skáldsagnagerð
siöustu áratuga á íslandi verða
beinlinis islenskar bókmenntir.
Þannig haföi enginn skrifað
heppnaða „hópsögu” (kollekt-
ivróman) fyrr en hún skrifaði
Dægurvisu. Enginn hafði leikiö
það (né hefur sföan) að skrifa
skáldsögu sem væri hálft sam-
Bókmenntir
eftir Heimi Pálsson
Gunnlaug Astgeirsson
Sigurð Svavarsson
fáir höfundar á vegi manns
jafnfyrirferðarmiklir og samt
afkasta litlir (ef einungís er
horft á bókafjölda) og Jakobina
Sigurðardóttir. Með sárafáum
bókum hefur henni tekist það
sem fáir munu eftir leika: aö
skipta jafnan um ham, koma
ávallt meö eitthvað nýtt, ekki
aðeins fyrir eigin feril heldur
tal fyrr en hún skrifaði Snöruna.
Sumar smásagna hennar höfðu
reyndar verið i heföbundnum
stil, en sumar þó liklega alger
nýjung i bókmenntum okkar. Og
svo kom hún öllum á óvart með
harðsnúinni greiningu á sálar-
og félagsllfi verkamanns á möl-
inni með Lifandi vatninu.
Og enn snýr Jakobina við
blaðinu — orðin þaö sem flestir
myndu vist kalla fullorðin
sveitakona — og sendir frá sér
sögu sem er öllum hinum ólik og
jafnframt ólik þvi sem skrifaö
er um þessar mundir og hefur
verið skrifað um skeiö.
í sama klefa er ekki saga
mikilla tiðinda. Eiginlega hefur
ekkert gerst sem i frásögur sé
færandi nema að lifinu hefur
veriö lifað. Ein kona hefur sagt
annarri frá lifshlaupi sinu. Þær
eru ólikar (t.d. held ég fráleitt
þær ættu heima á sama fram-
boðslista) en samt eiga þær ein-
hverskonar sameiginlega
reynslu sem ekki er sögö, verð-
ur máski ekki tjáð með orðum,
aðeins gefin i skyn.
önnur er rithöfundur á upp-
leið, hin sveita- og sjómanns-
kona sem alla ævi hefur átt við
„örlög” og fordóma að striða,
skilin af fám, metin af litlu
fleiri. En lif hennar verður samt
til þess að breyta áformum rit-
höfundarins — eða öllu fremur
dauöi hennar.
Á þessum dægrum töfra
Stefán Hörður Grimsson:
Farvegir
Ljóö (29 bls.)
Iöunn 1981.
Stefán Höröur Grimsson er að
minu áliti þaö skáld sem ort hef-
ur hvað best á islensku á seinni
hluta þessarar aldar.
Ljóöin sem hann hefur birt
eru ekki mörg. Fram til þessa
voru þau alls 66 i þremur litlum
bókum (Glugginn snýr I norður
1946, Svartálfadans 1951 og
Hliöin á sléttunni 1970). 1 raun
eru það hinar tvær siðari, meö
38 ljóöum, sem skipa honum
þennan sess, þvi fyrsta bókin
var æskuverk sem ekki sker sig
úr svipuðum verkum. 1 ljóðum
Stefáns Haröar sannast það al-
gjörlega sem spakir menn vissu
löngum, aö sitthvað er magn og
gæði þegar um skáldskap er að
ræða.
Það er þrennt sem öðru frem-
ur einkennir ljóð Stefáns:
Orðfár, knappur en merking-
arþrunginn still sem lýsir ótrú-
legu valdi hans á tungumálinu
sem við tölum.
Stök myndvisi og fágætur
hæfileiki til aö byggja upp form-
fastar en margslungnar ljóð-
myndir sem visa langt út fyrir
heim ljóðanna.
Einstakt lag á að tengja
margvislegar náttúrumyndir
mannlegri reynslu og heim-
spekilegri hugsun um stöðu
mannsins i heimi nútimans.
Farvegir
1 þessari nýju bók Stefáns
Harðar er 21 ljóö. Þau eru flest
mjög stuttog gengur skáldiö hér
enn lengra á þeirri braut stil-
fágunar og samþjöppunar máls
sem mörkuð var að hJuta i
Svartálfadansi og fram haldiö i
auknum mæli i Hliðin á slétt-
unni.
Ljóömyndirnar eru knappar
og sumar þeirra eru óhlut-
bundnari en I fyrri bókum:
A þessum dægrum töfra.
Veggirnir safnast
til viðernanna
og bandinginn gengur
langar heiðrikjur
á vit spánna. Núer
spunatimi.
Hin fjórða útsprungin
úr bergi
með blik segulsaxins
i lithimnunum
og öll himintunglin i hárinu.
(Bergið, bls. 28)
En i bókinni er einnig aö finna
hreinar myndir sem ekki eru
. eins flóknar og þessi. i ljóðinu
Fótatak er einföld og fáorð
/ gömlu góðu Köbert
Dea Trier Mörch: Miðbærinn
(skáidsaga). Ólöf Eldjárn
þýddi. Iðunn, Reykjavik 1981.
(309 bls )
Danski rithöfundurinn Dea
Trier Mörch er nokkuð vel
kynnturhérá landi. Iðunn hefur
áður gefið Ut tvær bækur eftir
hana,Vetrarbörn og Kastaniu-
göngin, sem báðar hlutu góðar
viðtökur.
Nýja skáldsagan, Miðbærinn,
segir frá llfi nokkurra einstakl-
inga i gömlu Kaupmannahöfn
sumariö 1979. Kaflarnir eru 14
og bera heiti mánaðardaganna
frá 13. til 26. ágúst. Miðbærinn
tengist Vetrarbörnum beint þar
sem verkiö f jallar öðrum þræöi
um Mariu sængurkonu og
vetrarbarnið hennar sem nú er
orðiö fjögurra ára og hefur
braggast heilmikið. Sagan
hverfist þó aðallega um lif
Lúlúar, 36 ára gamaliar hús-
móður i Nýhöfnirari, og fjöl-
skyldu hennar. Danni maður
hennar er heittrúaður kommún-
isti sem tekur virkan þátt I
stéttabaráttunni en hefur þó
gefið sér tima til að geta tvö
börn með LUlú. Jafnframt fylg-
istlesandinn með lifi Mariu og
Aviöju litlu. Sakarias barns-
faðir Mariu dvelst um þessar
mundir i'heimalandi sinu Græn-
landi og á meðan stendur Mari'a
i lukkulegu ástarsambandi við
kratann og arkitektinn Albin.
Við sögu koma ánnig ættingjar,
vinir og nágrannar þessa
heiöursfólks.
Sagan gerist eins og áður
sagði á hálfum mánuði, en I
raun segir það aðeins hálfa
sögunaHöfundur leiðir lesendur
stöðugt aftur i timann, þar sem
rifjuð eru upp einstök atvik úr
lifi sögupersónanna. Með þessu
móti fær lesandinn umtals-
verðar upplýsingar um bak-
grunn persónanna sem gera
mynd þeirra fyllri en jafnframt
verður frásögnin brotakennd og
á stundum losaraleg. Stillinn er
einnig breytilegur. Oft minnir
frásögnin einna helst á sim-
skeyti, knöpp frásögn, stuttara-
leg og skiptingar örar, en
annarsstaðar bregður fyrir ljóð-
rænu og mun meiri iburði.
LUIU er helsti skjólstæðingur
höfundar. HUn er heimavinn-
andi, hefur helgaö ti'ma sinn
heimili og bömum eftir að þau
komu til. Eftir þvi sem börnin
eldast eykst þörf Lúlúar fyrir
annan félagsskap og hana
langar að fara aftur að vinna
utan heimilis, en þá veröa mörg
ljón á veginum. Atvinnuleysiö
hefur aukist og skattalöggjöfin
eróhagstæðarienáðurvar. Auk
þessa kann Danni þvi oröiö vel
að hafa konuna heima og styöur
þvi konu sina ekki heilshugar.
Dea Trierlýsir Lúlú og sambýli
þeirra Danna á einstaklega trú-
verðugan hátt; ég held að
margirsjái sig i þeim lýsingum.
Þau gera jafnan upp eftir
árekstrana og þegar allt kemur
til alls eru þau ánægð.
Jakobina — t sama klefa skilur
eftir tiifinningu um vandaba
vinnu og umfram allt heiðarlegt
verk, segir Heimir m.a. i
umsögn sinni.
Þannig hefur þetta reyndar
alltaf verið öðrum þræði. Jako-
bina hefur gerst talsmaður
hljóöláts mannlifs sem óskar
eftir þvi einu að fá að þróast og
lifa i friði. Sliku lifi er jafnan
ógnað af einhverjum og tals-
mynd sem höföar bæði til sjónar
og heyrnar og kallar fram and-
rúmsloft sem er einkennandi
fyrir mörg ljóö Stefáns:
Dagurinn hefur málaö bát
og vatn handa kvöldinu
hérna er stigurinn
og enn er leikið á mölina.
(Fótatak bls. 23)
Blekkingin
1 Hliðin á sléttunni er áber-
andi efnisþáttur umfjöllun um
þá lifsblekkingu sem maðurinn
býr sér til að foröast að horfast i
augu viö veruleika sinn. 1 ljóð-
inu Jöklar er vikið að skyldu
viöfangsefni á óvenjulegan og
kómiskan hátt:
A sumrin fagna jöklarnir
heiðrikjunni
skina glaðbeittir heita
sólskinsdaga
og ljúga okkur full
A veturna segja þeir satt
þá þurfa þeir ekki að látast
þeir falla inn i tiðarfarið.
(Jöklar bls. 19)
Viðsofum ekki
lengi vært
1 farvegum er ekki eins áber-
andi og i fyrri bókum uggur um
afdrif mannsins á jöröinni. 1
heild má segja að viöhorf þess-
arar bókar sé bjartsýnna en t.d.
Stefán Höröur Grimsson —
Farvegir hafa að geyma meiri
skáldskap en fiestar bækur,
segir Gunnlaugur m.a. I umsögn
sinni.
i siðustu bók. I ljóðinu Syngjum
fyrir fugla (bls. 11) segir I upp-
hafi:
Hvað sem öðru liður
þá sofum við ekki lengi
vært á þessu fjalli
brátt loga svæflarnir.
Stillum I hóf sögum um
göfugan uppruna
en hefjum til dæmis söng
fyrir fugla.
1 framhaldi ljóðsins er ljóst að
leið mannsins er sú aö lita til
náttúrunnar og taka mið af
henni i hegðun sinni.
En þó er annar þráður sem er
sterkari I þessari bók og ef ég
Hjónaband LUlUar og Danna
grundvallast á börnunum eins
og svo mörg önnur. Börnin eiga
alla samúðhöfundar og lýsingar
hennar á samskiptum barna og
fulloröinna bera þess vitni, að
hún hefur þaulhugsað þau mál.
Þessar lýsingar eru einnig um-
vafðar væntumþykju og hlýju
og minna stundum á Kastanlu-
göngin i' ljúfleik sinum. En
höfundur gleymir aldrei þeim
geysilegu kröfum sem börnin
gera til foreldra sinna og þá sér-
staklega mæðranna, samviska
þeirra er ofurseld ungviðinu.
Einu sinni verður LUlú á að
tuska son sinn, enda dauöþreytt
og vansvefta. Liöan hennar
eftirá er lýst svo :
„ö, guð,hún hafði gert rangt!
Blygðunin bylgjaðist fyrir
augum hennar, rauð eins og
blóð. Hún hefði getaö skoriö
höndina og fótinn af sér — þá
likamshluta sem hún hafði
beitt til þess að slá og sparka i
barnið.
LUlú fór fram á baðherbergið
tilþess að spegla sig. Hún var
eins og galdranorn.” (150)
Angistin og sektarkenndin
heitaka móöurina og upp kemur
hugsunin um að hún hafi brugð-
ist, hvorki i fyrsta né siöasta
sinn.
Það eru straumar frelsis og
róttækni sem eru ráðandi I
Kaupmannahafnarlýsingu Deu
Trier Mörch. Sögusviðið er
bundið hinum elstu hlutum
borgarinnar við Sundin; Ný-
höfn, Kristjaniu og Noröurbrú.
Ungt, róttækt og frjálslynt fólk
hefur komið sér fyrir á þessum
svæöum. Þaö safnastsaman um
menn þess eru sorglega fáir i
veröld sem gerist okkur smá-
mennum helsti flókin.
Jafnframt þvi að vera sagan
um Sölu greinir 1 sama klefa frá
vanda rithöfundarins serh hefur
fengið skáldalaun og veit að
honum ber að skrifa „Marktækt
Hugverk”. Hann hlýtur jafn-
framt að standa frammi fyrir
þeim vanda að ákveða sjálfur
hvað sé marktækt viðfangsefni.
Sú ákvörðun sem þá er tekin
getur skilið milli feigs og ófeigs,
hún er mikilvæg bæði fyrir höf-
undinn og lesandann — og hún
er þess virði að um hana sé
fjallað.
Það er gott að leggja frá sér
bók eins og 1 sama klefa, þvi
hún skilur eftir tilfinningu um
vandaða vinnu og umfram allt
heiðarlegt verk. Ef það er ekki
„MarktæktHugverk” þá veit ég
ekki hvernig þau eiga að lita út.
Með þökk til skáldkonunnar í
Garði og ósk um að hún megi
eignast sem flesta lesendur.
— HP
misskil ekki skáldið þvi meira
er það sá þráður sem unnt er að
bjargast á ef allt um þrýtur.
Það er þráður tvinnaður úr ást
og fegurð. Það eru býsna mörg
ljóð i bókinni þar sem þessi
þráður er rikjandi:
Ó. i sumar ætlum viö
að synda i bláasta vatninu
á Islandi
og við skulum láta sólina
þurrka okkur
og ég á að horfa á þig
en þú átt að horfa á vatnið
(Myndán veggs bls. 25)
Heimur ántíma
og rúms
I þessari bók byggir Stefán
Hörður upp ljóöheim þar sem
uppnumin eru takmörk tima og
rúms. Ljóðheimur hans er ævin-
týraveröld sem viö fáum að
gista um stund. En þessi ævin-
týraveröld er ekki i neinum lok-
uðum filabeinsturni einangruö
frá þvi sem kallað er lifið sjálft.
Hún er einmitt sprottin upp af
raunveruleika okkar, þvi góður
skáldskapur er hvorttveggja i
senn upphafning og kristöllun
tilverunnar. Það er einmitt þaö
sem Stefáni Herði tekst svo und-
ursamlega meö orðin að vopni.
Að lokum þarf ég að hrósa
sérstaklega bókaforlaginu Ið-
unni fyrir sérlega vandaðan og
fallegan frágang á þessari litlu
bók sem hefur að geyma meiri
skáldskap en flestar bækur.
G. Ast.
Dea Trier Mörch — annaö slagið
nagar efinn um það hvort höf-
undur sé á réttri leiö sem sagna-
skáld, segir Sigurður m.a. i
umsögn sinni um Miðbæinn.
helgar i Felleðparkinum á
kvennahátiö, kommahátið ...
Þetta er þaö umhverfi sem æ
fleiri Islendingar hafa komið
sér fyrir I og aðrir sjá fyrir sér
sem fyrirheitna landið. Lýsing
Deu Trier fælirörugglega engan
frá; umhverfið, fólkið og
lifnaðarhættimir er nánast
hafið yfir alla gagnrýni (þó er
tæpt á þvi að i óefni sé komið i
Kristjaniu!). Höfundur boðar
frjálslyndi á flestum sviðum
m.a. i ástum, en heldur þó i
hjónabandiö sem stofnun barn-
anna vegna.Yfirleitter hún ekki
um of einstrengingsleg i boö-
skap sinum, nema málið varði
stéttarvitundina eöa stétta-
baráttuna. A þvi sviði er hún
predikandi og leggur hlutina
upp eins og kennari fyrir smá-
börn, t.a.m. þegar róttæka
fóstran Maria gerir upp sam-
band sitt viö hinn borgaralega
Albin:
„Maria er sjálf af bændastétt.
En nú er hún fóstra á lágum
launum. Og hefur sömu hags-
muna að gæta og aðrar lág-
iaunastéttir. Ef hún verður for-
stöðumaður fyrir stofnrin
verður hún embættismaður.
Eða fyllir — með æðri menntun
— þann stéttarlega tómarúms-
flokk sem kallast menntamenn.
Þar áAlbinað iSlum likindum
heima.
En jafnframt tilheyrir hann —
vegna uppruna sins —, vegna
eðlis starfs sins, vegna þeirrar
upphefðar sem aukinn aldur
færir honum og vegna stjórn-
málaskoðana sinna — þeim hópi
sem kommúnistar kalla borg-
arastétt.
Og það breytist ekki hætis hót
þótthann kjósikrata” (bls. 248,
leturbreytingar D.T.M.)
Svona uppfræösla þykir mér
einfaldlega pirrandi i skáld-
verkum, auk þess sem þau
Mari'a og Albin voru mjög ham-
ingjusöm þrátt fyrir mismundi
stétariegan uppruna.
Það er alveg ljóst að Mið-
bærinn stendur talsvwt langt aö
baki Kastaniugöngunum og þó
sérstaklega Vetrarbömum sem
skáldverk. Hins vegar þótti mér
talsvert gaman að lesa verkið.
Það eróneitanlega kitlandi fyrir
borgaralega tilveru manns að fá
að þefa ögn af frelsinu i gömlu
góðu Köben. Aðdáendur Deu
Trier eiga eflaust fleiri eftir að
eiga ánægjulegar stundir viö
lestur Miðbæjarins, en annaö
slagið nagar þó efinn um það
hvort höfundurinn sé á réttri
leiö sem sagnaskáld.
SS