Helgarpósturinn - 07.01.1983, Blaðsíða 7

Gömu/ saga - nýtt inntak
Þjóðleikhúsið:
Jómfrú Ragnheiður
eftir Guðmund Kamban.
Handrit og leikstjórn: Bríet
Héðinsdóttir.
Leikmynd og búningar: Sigurjón
Jóhannsson.
Tónlist: Jón Þórarinsson.
Lýsing: David Walters.
Aðalleikendur: Gunnar Eyjólfs-
son, Kristbjörg Kjeld, Guðbjörg
Thoroddsen, Hallmar Sigurðs-
son, Helga Bachmann, Hjalti
Rögnvaldsson, Hákon Waage,
Þóra Friðriksdóttir, Erlingur
Gíslason; Guðbjörg Þorbjarnar-
dóttir, Arni Tryggvason, Stefán
Jónsson.
Það hafa vafalaust fleiri en ég
velt því fyrir sér hvernig á því
ŒetJc/iá/
hin tragísku örlög hans í einkalíf-
inu hafa orðið mönnum hug-
leikin.
í annan stað tengist saga þeirra
feðgina öðrum ástmegi þjóðar-
innar og átrúnaðargoði um aldir.
síra Hallgrími Péturssyni. Þjóð-
sagan segir að Hallgrímur hafi
sent Ragnheiði handrit af Passíu-
sálmunum og að faðir hennar hafi
staðið fyrir útgáfu þeirra fyrir
hennar orð skömmu áður en hún
dó. Þarmeð er Ragnheiður eigin-
lega bæði orðin píslarvottur og
dýrlingur í vitund þjóðarinnar.
Einnig segir sagan að sálmurinn
um blómið, Um dauðans óvissan
tíma eða Allt eins og blómstrið
eina hafi fyrst verið sunginn við
útför Ragnheiðar.
stendur að sagan af Brynjólfi
biskupi og Ragnheiði dóttur hans
hefur orðið íslendingum jafn
hugieikin og raun ber vitni. Á því
eru vafalaust til margar skýringar
og ætla ég að nefna hér nokkrar. í
fyrsta lagi liefur meistari Brynj-
ólfur á sér fremur gott orð í sögu
íslands. Hann þótti fremur far-
sælt yfirvald og var fjölmennt-
aður fræðavinur. Hann lagði
stund á forn íslensk fræði og á að
hafa bjargað Codex Regius,
Konungsbók Eddukvæða frá
glötun. Hann tók einnig lítinn
þátt í galdrafári 17. aldar og lá
undir ámæli ýmissa valdsmanna
vegna þess. Þessi jákvæða mynd
sem sagnfræðin dregur upp af
honum gerir það að verkum að
í þriðja lagi er ástarsagan sem
fylgir sögu þeirra feðgina vís til
þess að höfða til fsléndinga.fyrr á
tímum að minnstakosti. þegar
meydómur heimasætu af heldra
slekti var verslunarvara fyrir völd
og áhrif og kynmök utan hjóna-
bands óleyfileg eða réttara sagt
kynmök óleyfileg nema innan
hjónabands, því þau vörðuðu við
lög þó báðir aðilar makanna væru
ógefin. Slík mök ef sönnuðust
voru skattlögð hátt. Þó að þessi
skattlagning hafi verið búin í sið-
ferðilegan búning var hér um að
ræða aðferð til að takmarka barn-
eignir (svipað og í Kína nú til
dags) utan hjónabands en frani-
færsla slíkra barna lenti iðulega á
samfélaginu. Hin ströngu
Sameiningaraflið Bond
Tónabíó
Moonraker (Tunglrakarinn).
Bresk kvikmynd, árgerð 1979.
Handrit: Christopher Wood.
Leikendur: Roger Morre, Lois
Chiles, Michel Lonsdale, Ric-
hard Kiel og margar sætar stelp-
ur. Leikstjóri: Lewis Gilbert.
Langar þig til Ríó á kjöt-
kveðjuhátíðina frægu? Langar
þig til að skoða Feneyjakristal í
sínu rétta umhverfi? Langar þig
skratti skemmtileg, eins og hans
var von og vísa. En að sjálfsögðu
er þetta hið mesta bull, og meira
bull nú en oft áður. Er það miður,
því enginn er skemmtilegri en
þessi gamli síungi njósnari.
Sú stefna, sem Bond myndirn-
ar hafa tekið á undanförnum
árum, var mjög greinileg þegar
litið var á áhorfendurna í Tónabí-
ói á dögunum. Ekki var laust við,
að manni fyndist maður vera
kominn á þrjúbíó, og það sem
//ím/cmundiá
eftir Guðlaug Bergmundsson
upp á milli stjarnanna? Ef svo er,
bjóðum við þér í heimsins ódýr-
ustu ferð.hvað sem allir mörlensk-
ir ferðaskrifstofukóngar segja.
Ferðaskrifstofa fátæka mannsins
hefur komið upp skrifstofu í
borginni um stundarsakir. Hún
heitir 007 - James Bond Tours
around the Earth Ltd.
Bond er orðinn jafn árviss og
jólasveinninn, þótt ekki korni
hann alltaf í réttri röö. En ha'nn
kemur og það eitt skiptir máli,
Og enn einu sinni á hann í höggi
við kolklikkaðan mann. sem ásér
þann draum æðstan að ráða yfir
heiminum og skapa nýtt mann-
kyn. Og enn einu sinni tekst
hjartaknúsaranum okkar með
fínu greiðsluna að bjarga okkur á
síöustu stundu. Til þess að svo
megi verða, beitir hann öllum
brögðum og nrörg þeirra eru
meira er, börnin virtust hafa allt á
hreinu með Bond og pældu mikið
í því hvort hann ætlaði nú ekki að
drepa þennan eða hinn.
Bond er því að komast í góðan
félagsskap, þar sem eru Bryndís
og sléttutárin: Samtök um sam-
einingu fjölskvldunnar. Góður
maður Bond, en myndin ekki
eins góð.
P.S. Um leik er varla að ræða í
mynd sem þessari, en hins vegar á
ég erfitt með að fyrirgefa leik-
stjóra og handritshöfundi að nýta
sér ekki betur hæfileika Michel
Lonsdale í hlutverki vonda
mannsins. Lonsdale þessi hcfur
um langt árabil verið einn fremsti
leikari Frakka og er nærvera hans
yfitleitt tryggingfyrir góðrimynd.
Auk þess er hann í 24. - maí -
klúbbnum.
siðferðislög sem giltu voru því
síður en svo af siðferðilegum
ástæðum sett heldur meðvituð
aðferð betri bænda til að stemma
stigu við fæðingum fátæklinga og
ölmusufólks og þarmeð að koina
í veg fyrir að framfærsluskylda
þessa fólks Ienti á þeim. í þessu
ljósi verður að skoða siðferðislög
þess tíma sem saga Ragnheiðar
gerist og jafnframt þá hörku sem
beitt var til þess að framfylgja
þeim. En þó að slíkt komi ekki til
þá hefur rnörg stúlkan vafalaust
átt í átökum við föður og fjöl-
skyldu vegna ótímabærrar óléttu
ogþarfallsekki aðfaraafturá 17.
öld til þess að finna dæmi slíks.
Ef eitthvað er til í þessuin vanga
veltum þá ætti þetta ið duga til
að skýra vinsældir þessarar sögu
fram á þessa öld. Hitt er svo aftur
annað mál hvaða erindi þessi
gamla og margsagða saga á við
nútímann.
Skálholt
Skáldsaga Kambans um Skál-
holt er injög breið epísk saga þar
sem margar persónur korna við
sögu og greint er frá margvíslegu
•söguefni þó að það tengist ekki
endilega sögu þeirra Ragnheiðar
og Brynjólfs. Sumpart eru það
sálfræðilegar lýsingar en að öðru
leyti eru þær til að breikka þjóð-
lífsmynd sögunnar.
í Helgarpóstinum fyrir jól er
haft eítir Halldóri Laxness að
Kamban hafi verið
„Nationalrómantiker" frá 19.
öld. I þessari fullyrðingu felst
margt. M.a. þaðað þeirsem kalla
má þessu nafni hafa tilhneigingu
til að mikla mikilmenni sögunnar
og ofdramatisera líf þeirra og ör-
lög. Hugmyndaheimur Kambans
er að nokkru leyti hallur undir
nýrómantískar hugmyndir þar
sem m.a. er lögð ofuráhersla á
tilfinningar einstaklinganna og
þegar það fer með hetjudýrkun-
inni verður niðurstaðan oft sú að
viðkomandi einstaklingur vill allt
eða ekkert, fórna öllu fyrir. til-
finningarnar eða beygja aðra
fullkomlega undir vilja sinn.
I sögu Kambans eru átök
þeirra feðgina fyrst og fremst séð
í þessu ljósi. Tveir viljasterkir og
tilfinningaríkir einstaídingar sem
lenda í andstöðu hvor við annan
og hvorugur vill eða getur vikið.
Annar vegna þess að hann elskar
ogvill fórnaöllu fyrirástina, hinn
vegna þess að hann þolir ekki að
valdi hans sé ekki hlýtt. Hann
metur vald sitt meira en tilfinn-
ingar sínar í garð dótturinnar en
hún fórnar ást föðurins fyrir
ástina á elskhuga sínum. Fyrir
henni er dauðinn í ástarsorginni
betri en að lifa við smán og án
ástar.
Þannig niætti halda áfram að
rekja tilfinningaþætti sögunnar,
til dæmis hvernig Ragnheiður
verður fórnarlamb slægðar og
hégómagirndar annarra og rangs
mats þeirra á aðstæðum. Þannig
verður hún fyrir barðinu á ill-
mennsku annarra fullkontlega að
ósekju.
Leikgerðin
Guðmundur Kamban skrifaði
tvær leikgerðir eftir sögu sinni um
Skálholt. Bríet Héðinsdóttir hef-
ur unnið upp enn nýja leikgerð
þar sem hún styðst við báðar
leikgerðir Kambans svt' og
söguna.
Bríet bæði einfaldar leikinn og
raðar atriðum upp á nýj an hátt
og gætir í því fuils trúnaðar við
Kamban. En hún gerir meira.
Hún tekur söguna til nýrrar túlk-
unar og leggur í þeirri túlkun
áherslu á þætti sem skírskota
beint til nútímans.
Guðbjörg Thoroddsen sem
Jómfrú Ragnheiður - vinnur
sigur í einni vönduðustu sýn-
ingu Þjóðleikhússins lengi,
segir Gunnlaugur m.a. í um-
sögn sinni.
Að sjálfsögðu eru átökin milli
þeirra feðgina kjarnaatriði verks-
ins og er lögð sérstök áhersla á
þau með því að draga verulega úr
öðrum efnisatriðum. Unt leið og
þessi saga er séð sem átök tveggja
viljasterkra einstaklinga eru þau
séð sem átök milli karlmanns og
konu. milli feðraveldis og kúg-
aðrar dóttur. Óhlýðni Ragn-
heiðar er ekki séð sem fórn fyrir
ástina heldur sem uppreisn
dótturinnar, konunnar gegn
feðraveldinu. Þessi túlkun cr síð-
an ítrekuð með framgöngu
biskupsfrúarinnar Margrétar sem
hefur látið bugast og glatað sjálf-
stæðum vilja, og andstæðu henn-
ar hinnar viljasterku matrónu
Helgu í Bræðratungu sem býður
sjálfum biskupnum byrginn.
í rauninni hverfa aðrar per-
sónur í skuggann nema að því
leyti sem nauðsynlegt er fyrir
framvindu sögunnar og til að
stuðla að þessari túlkun verksins.
Með þessum hætti tekst höf-
undi leikgerðar og leikstjóra að
ljá þessari gömlu sögu nýtt inn-
tak, inntak sem á fullt erindi til
nútímans.
Sýningin
En þaö dugir skammt að túlka
sögu á nýjan leik ef ekki tekst að
fylgja þeirri túlkun eftir í sýningu
seni nær áhorfanda á vald sitt. En
það tekst með hinum mestu á-
gætum í sýningu Þjóðleikhússins.
Það er eiginlega sama hvernig á
er litið, allt heppnast jafn vel í
sýningunni. Það er kannski ekki
rétt að nota orðið heppnast í
þessu sambandi, því sýningin ber
það vel með sér að það hefur ver-
ið unnið hörðum höndum að
markmiði sem var Ijóst í upphafi
undir öruggri stjórn. Hér er því
um að ræða árangur meðvitaðs
erfiðis en ekki heppni.
Leikmynd og búningar Sigur-
jóns Jóhannssonar þjóna sýning-
unni mjög vel. Sviðsmyndin er
mjög stílfærð og táknræn, en um
leið praktísk fyrir sýninguna svo
að skiptingar milli atriða ganga
ljúflega fyrir sig. Búningarnir eru
mjög vandaðir, trúir tíma leiksins
án þess að vera of skrautlegir og
athyglisverð er táknræn notkun
lita í búningum aðaípersónanna
eftir því sem á leikinn líður.
Eins og áður segir hveffa flest-
ar persónur aðrar en þær fjórar
sem áður voru nefndar i
skuggann.
Að sjálfsögðu ber mest á þeini
feðginum sem Gunnar Eyjólfs-
son og Guðbjörg Thoroddsen
leika. Gunnar á stólpaleik í þessu
hlutverki og tekst á frábæran hátt
að kaila fram lítilinennið í stór-
menninu Brynjólfi með að leggja
áherslu á að það eru veraldlegir
hlutir eins og vald og virðing sem
ráða meiru um gerðir Brynjólfs
en siðávendni og guðstrú. Meö
því að kalla fram karlrembulega
upphafningu hans og hroka verð-
ur persónan trúleg fvrir nútímann
miklu fremur en siðavandur
trúmaður (sem yfirleitt er ekki
annað en hræsni).
Guðbjörg Thoroddsen vinnur
ótrúlegt afrek í þessari sýningu af
ekki eldri leikkonu. Skalinn sem
hún leikur á er ákaflega breiður,
allt frá fjörlega stelputryppinu í
upphafi til hinnar örmagna og
sigruðu konu í lokin, frá hinni
ástföngnu ungu konu til hinnar
viljasterku þroskuðu konu sem
býður valdinu byrginn. í sam-
ræmi við heildartúlkun verksins
leggur hún í túlkun Ragnheiðar
mun méiri áherslu á uppreisn
hennar gegn valdinu en fórninni
fyrir ástina. Leikur, hennar var
eftirminnilegur og sterkur.
Helga Bachntann lék Helgu í
Bræðratungu. Skapaði hún þar
býsna magnaða persónu og voru
sum atriðin milli hennar og
Brynjólfs með því áhrifamesta í
sýningunni.
Kristbjörg Kjeld lék Margréti
biskupsfrú og dró upp skýra
mynd af henni í samræmi við þá
túlkun sem greinir hér að framan
Af öðrum lcikurum má nefna
Hallmar Sigurðsson sem lék
Daða Halldórsson af glæsileik,
en annars býður það hlutverk
ekki uppá nein tilþrif. Erlingur
Gísláson og Hjalti Rögnvaldsson
brugðu báðir upp skýrum og vel
gerðum myndum af Torfa próf-
asti í Bæ og’ Sigurði dómkirkju-
presti. Einnig voru Þóra Friðriks-
dóttir og Guðbjörg Þorbjarnar-
dóttir kankvísar í hlutverkum
Ingibjargar skólaþjónustu og
Valgerðar göntlu.
Allur leikur í.þessari sýningu er
vandaður og markviss í þjónustu
þeirrar túlkunar sem lagt er upp
meö.
Tónlist Jóns Þórarinssonar fór
mjög vel við verkið og undirstrik-
aði andrúmsloft á hverjum tíma í
sýningunni.
Að öllu samanlögðu er hér á
íerðinni ein vandaðasta sýning
sem sést hefur lengi á aðalsviði
Þjóðleikhússins.
Sigurður Pálsson
skrifar um leik-
list í HP
Sigurður Pálsson, leikstjóri og eitt
okkar fremsta skáld kemur nú til
liðs við Helgarpóstinn í leiklistar-
skrifum. Sigurður er fæddur 30. júlí
1948 og er löngu kunnur af Ijóðum,
leikritum og leikstjórn. Hann hcfur
lokið meistaraprófi og fyrri hluta
doktorsprófs í lcikhúsfræðum frá
París, þar sem hann hefur cinnig
numið kvikmyndaleikstjórn. Helg-
arpósturinn býður hann velkominn
til starfa. Jafnframt þakkar blaðið
Jóni Viðari Jónssyni fyrir samstarf
á þessum vattvangi undanfarin ár,
og árnar heilla í nýrri stöðu leiklist-
arstjóra hljóðvarps. Fyrsta um-
sögn Sigurðar Páíssonar birtist á
bls. 11 í biaðinu í dag og þar gerir
hann cinnig stutta grein fyrir við-
horfum sínum til leiklistargagn-
rýni.
-Ritstj.