Helgarpósturinn - 06.02.1986, Blaðsíða 21

ÐLINU AÐ LflTfl TEMJA SIG
■■■■■■■^■■^^■■■■■^^^^■■■■■■■■^^■■■■■■■■■■■■■■■■■■^■^^^^■MBBi^^^MBBBllMBBMMiMBeftir Jóhönnu Sveinsdóttur mynd Jim Smart
)BSDÓTTIR RITHÖFUNDUR í HP-VIÐTALI
vegna fólk sem telur sig vera unnendur bók-
mennta skuli vilja klæðast slíku gerfi umferðar-
lögreglu. Það ræðst af tímanum, þeim margvís-
legu þáttum sem hann er ofinn úr, þar á meðal
bókmenntahefðinni og persónuleika skáldsins
hvenær nýjungar koma fram. Sú krafa að rithöf-
undar skipti um stíl á tíu ára fresti er út í hött.
Barátta Jónasar Hallgrímssonar var gegn lág-
menningu — það er allt annað mál.
Nú eru menn að berjast gegn nýraunsæinu.
En þessi hrái raunsæisstíll, þar sem höfundar
komast upp með að smíða listaverk sín með
færri tækjum en þeim standa til boða, var mikið
til kominn vegna þeirra kvaða um að svona
skyldi skrifa. Það er eins og bókmenntafræðing-
ar séu með utanborðsmótor. En listamaðurinn
sem kemur með nýjungarnar er það ekki. Ork-
an er hann sjálfur. Það þýðir ekki að segja hon-
um að fá sér utanborðsmótor!"
Karlmenn taka konur alltaf
í bútum
— Nú geröir þú uppreisn gegn bókmennta-
heföinni á sínum tíma, ekki síst raunsœishefð-
innisvokölluöu.
„Ég varð að snúa svo mörgu við til að koma
hlutunum á framfæri eins og mér fannst ég vita
að þeir væru. Einkum voru það kvenlýsingar
karlmanna sem ég átti erfitt með að sætta mig
við. Þeir eru alltaf að yfirfæra (prójektera) sínar
hugmyndir á konur þannig að þær verða goð-
sögulegar verur fremur en manneskjur með ein-
staklingseðli. Algengast er að þeir upphefji þær
eða fyrirlíti. Þeir taka konuna alltaf í bútum, allt
eftir því á hvaða sálfræðistigi þeir eru: gyðjan,
hóran, móðir jörð . . .
Fegurðardrottningarmálið er gott dæmi um
þetta. í hlutverki sínu er þessi stúlka í raun ,,ab-
strakt" tákn, persónugervingur hugmyndarinn-
ar um Meyjuna. Það eru reyndar ekki nema
nokkur ár síðan slakað var á kröfunum um
„virgo intacta" — hina ósnertu meyju í svona
fegurðarsamkeppni — núna er fegurðardrottn-
ingum leyft að vera giftum eða a.m.k. lofuðum.
Tímarnir heimta þessa tilslökun en í raun er
þessi erkitýpa enn svo sterk að það er hægt að
græða peninga á henni. Þetta eru leifar af fornri
meyjardýrkun. Kirkjufeður gáfu m.a.s. Maríu,
margra barna móður viðurnefnið ,,mey“.
Hversu langt frá veruleikanum getur hin karl-
mannalega ,,rök“hugsun komist?"
— Teluröu jafnréttisbaráttuna hérlendis á
villigötum?
„Ég held a.m.k. að það sé rangt að konur séu
sér í flokki. Karlmenn hafa áður reynt slíka að-
skilnaðarstefnu og hún hefur gefist illa. Slík
stefna heftir þroska hins kynsins. Ég man þá tíð
að selskapur skiptist eftir kynjum. Talið var að
ekki væri hægt að finna neitt umræðuefni sem
bæði kynin hefðu áhuga á. I þessu sambandi
held ég að allir ættu að velta fyrir sér eftirfar-
andi spurningu: Hvað er það í fari mínu sem
kúgar aðra?
Það vekur mér mikla furðu að illa skuli vera
talað um kvennabókmenntir í bókmenntaheim-
inum. Þarna vantar einhverja hvöt til að læra. í
staðinn fyrir að stúdera með opnum hug hvað
konur eru að gera, ber á ótta við breytingar —■
íhaldssemi — hræðslu við að sleppa gömlum
hugmyndum og tileinka sér nýjar. Það er einmitt
í listum sem einhver von er til þess að manni
opnist skilningur í víðri merkingu — á því sem
maður hefur ekki áður haft — ef vel er horft og
lesið.
Ef einhver finnur hjá sér hvöt til aðskilnaðar
á hann að velta fyrir sér hvort eitthvað sé að hjá
honum sjálfum. Ég er hrædd um að öll aðskiln-
aðarstefna í kvennabaráttu ýti undir fordóma.”
Þó að Svava hafi óskað þess að tala mest-
megnis um síðastliðin ár í þessu viðtali er óhjá-
kvæmilegt að spyrja hana ögn út í þingsetu
hennar sem þingmanns Alþýðubandalagsins á
árunum 71—79.
„Þegar ég ákvað að fara í framboð með þing-
sæti fyrir augum hafði ég enga hugmynd um að
þetta væri starf sem krefðist allrar minnar orku
árið um kring. Ég var varla heima hjá mér eitt
einasta kvöld eða helgi. Fyrir utan þingstörfin
þurfti svo að sinna almennu flokksstarfi.
Það litla sem ég gat skrifað á þessum árum var
gert á örskömmum tíma. Sú hugarorka sem fer
í stjórnmálin er eins öndverð skáldskapnum og
hugsast getur. Maður var ævinlega sundurtætt-
ur á milli margra málaflokka í dagsins önn og til
að skrifa skáldskap þarf hugarró. Því var þetta
ósamræmanlegt."
— Sérðu eftir þessari átta ára þingsetu?
„Nei. Ég held ég muni aldrei sjá eftir henni. Ég
hafði einlæga löngun til að vinna að þeim mál-
um sem minn flokkur stóð fyrir. Hefði ég ekki
farið á þing er svo sem ómögulegt að vita hvað
ég hefði gert. Ég hef alltaf haft gaman af því að
skipta um störf. En á þessum árum varð mér
ljóst að minn grundvallareðlisþáttur eru skrift-
irnar. Þær eru það eina sem ég gæti aldrei gefið
upp á bátinn. Það er verst hvað þær eru illa
borgaðar. Menn hrekjast alltaf út í annað."
LÍN — stefna Sverris skap-
gerðarbrestur
— Voru karlmennirnir á þingi þyngri í skauti
en þú hafðir átt von á?
„Nei, ekki í heildina. En baráttan fyrir ýmsum
stórmálum tók langan tíma. Það tók mig t.d. tvö
ár að koma í gegn Jafnlaunaráði sem síðar varð
Jafnréttisráð. Ég vildi þó hafa lögin afdráttar-
lausari þannig að ráðið hefði dómsvöld til að
skera úr ágreiningsmálum væru jafnlaunalögin
brotin á konum.
Á þessu tímabili fór minn flokkur í ríkisstjórn.
Þá voru t.d. sett lög um að ríkið stæði að bygg-
ingu og rekstri leikskóla og dagheimila sem
stæðu öllum börnum til boða sem var mikil nýj-
ung frá því sem verið hafði. I stjórnarsáttmálan-
um var það gagngert tekið fram að unnið skyldi
að jafnrétti kynjanna — áreiðanlega í fyrsta sinn
í íslandssögunni. Það var ánægjulegt að hleypa
af stokkunum Launasjóði rithöfunda. Um það
leyti sem ég hætti þingmennsku var ég formað-
ur menntamálanefndar. Barátta þessara ára los-
aði um svo mörg höft. Þetta voru umbrotatímar
sem gaman var að upplifa. En þar sem við vor-
um fáar konur á þingi þá henti það lögregluþjón
einu sinni að ætla að meina mér afnot af bíla-
stæðum þingmanna ..
— Hvernig finnst þér þá Sverrir Hermannsson
standa sig sem menntamálaráðherra?
Svava hugsar sig um og kveður svo upp dóm-
inn: „Ýmislegt sem hann aðhefst finnst mér bera
vott um skapgerðarbrest, einkanlega fyrirætl-
anir hans varðandi Lánasjóð íslenskra náms-
manna. Að fara fram á sömu vexti og á venjuleg-
um bankalánum jafngildir því að leggja sjóðinn
niður sem það menningarlega og félagslega
tæki sem hann á að vera. Hvað verður þá um
jafnrétti til náms? Námslánin í því horfi sem þau
eru núna eiga t.d. ekki svo lítinn þátt í því að
konur geta aflað sér menntunar. Áður fyrr vann
konan fyrir manninum meðan hann var við
nám. Ég held að fáir hafi verið ánægðir með það
kerfi.“
En þar sem ófært er að spandera svo og svo
miklu plássi á embættisstörf Sverris Hermanns-
sonar í hverju opnuviðtalinu á eftir öðru söðla
ég um og spyr Svövu um það sem leitar á flestar
manneskjur fyrr eða síðar — eða stöðugt —
frelsið og öryggið sem hún hefur fjallað svo mik-
ið um í sögum sínum.
— Einhvern tímann tókstu svo til orða að frelsi
og öryggi vœru í raun andstceöur.
„Fyllsta öryggið er í því fólgið að láta einhvern
annan bægja frá sér öllum hættum, láta jafnvel
loka sig inni svo að engin hætta sé á að maður
verði undir bíl...
En ég held að sem betur fer búi frelsiskennd
í hverjum og einum. Það að vera ábyrgur fyrir
sjálfum sér og sínu lífi — því að lifa lífinu — felur
alltaf í sér áhættu. Maður getur orðið fyrir
hnjaski. Sorg og þjáning eru alltaf á næsta leiti.
Spurningin er hvort við temjum okkur það hug-
arfar að líta á það sem hluta af lífinu eða hvort
við hliðrum okkur hjá öllum átökum og afsölum
okkur ábyrgð um leið.
Ég tel að allt forræði, hvort sem er á milli
stétta eða kynja, sé af hinu illa. Það jafngildir
annars vegar undanbrögðum frá ábyrgð, og hins
vegar valdafíkn, sem sagt þroskaheftingu
beggja aðila.“
Nú horfir Svava hálffeimnisleg í gaupnir sér og
bætir við: „En nú er ég farin að hljóma eins og
predikari eða sálfræðingur — og það er nú síst
ætlunin . ..“
íslensk vinnuþrælkun úti-
lokar allt mennskt
— Lumarðu á einhverjum heilrœðum til alls
þess fólks sem tekst á hendur hjónabönd eða
sambúð?
„Svei mér þá,“ segir Svava brosandi. „Það er
hættulegt að gefa ráð. Það er allt of mikið gert
af því að gefa ráð sem gengið er út frá að henti
öllum. En meðan það þykir sjálfsagt að líta á
hjónaband eða sambúð sem einhverja höfn
víðsfjarri úthafsöldum er ekki von að fólk geti
bjargað sér í háska. Það verður að búa fólk undir
að hver dagur getur verið ný þolraun og það sé
þá leyfilegt að tala um það, að það sé ekki litið
á erfiðleikana sem ósigur. Það er ekkert skamm-
arlegt að ráða ekki við öll vandamál, það er ofur
eðlilegt. Menn þurfa að gera sér grein fyrir
hvaða vandamál fylgja lífinu óhjákvæmilega og
hvaða vandamál við sköpum okkur sjálf.
En vinnuþrælkunin hér heima kemur í veg
fyrir allt sem kalla má mennskt. Það er illt til
þess að vita að vinnufært fólk skuli varla geta
keypt í matinn án þessa þrældóms. Mér finnst að
við getum varla kallað okkur menningarþjóð
þegar ég hugsa um vinnuþrælkunina og hvernig
búið er að börnum og gamalmennum. í tóm-
stundum sínum er fólk hér svo þreytt að það er
til lítils annars megnugt en að hanga eins og
kartöflupokar í stól.“
— Að hverju ertu svo að vinna um þessar
mundir?
„Prósa. En ég er haldin þeirri hjátrú að segja
ekki frá verkum mínum opinberlega fyrr en þau
eru fullfrágengin. En þetta er verk sem ég hef
lagt æði mikla vinnu í undanfarin ár, í og með
öðru.“
— Trufla heimilisstörfin þig mikið?
„Ég hef ekkert yndi af þeim,“ segir Svava graf-
alvarleg. „Það sem mér finnst minnst leiðinlegt
er að elda mat og baka. Ég get eldað mat en ef
mér væri boðinn frjáls tími færi ég aldrei í eld-
húsið eða önnur húsverk. En maður gerir þetta
svo sem. Ég mótmæli því samt að húsverkin séu
það æðsta og göfugasta sem nokkur kona getur
gert, þótt mér detti ekki í hug að fyrirlíta konur
sem hafa gaman af slíku."
— Hvað gerirðu fleira í frjálsa tímanum?
„Ég les ...“ Og síðan lætur Svava greinilega
hugann reika, sem kallað er, og svo sem ekki í
fyrsta sinn í þessu viðtali. En þögnin er aldrei
þrúgandi. Ég horfi á hýasintu sem virðist jafnlú-
in og fingurnir á mér. Svo tekur Svava aftur til
máls:
„Og þegar maður er með lítið barn lætur mað-
ur það ganga fyrir, og ekki með hangandi hendi.
En það eru ekki störfin í kringum barnið sem
gefa lífinu gildi heldur það að kynnast barninu
sjálfu, vera samvistum við það. Það verður alltaf
kraftaverk í mínum augum að ég skuli eiga barn
og barnabarn, — ég tengi það ekki neinum störf-
um.“
— Hvað kemur fyrst upp í hugann á þessari
stundu þegar þú hugsar aftur til þinna eigin
bernskuára?
Þögn sem nægir til að virða fyrir sér síðbúinn
jólasvein á borði.
„Andstæður í landslagi,” segir Svava. „Ég
man fyrst eftir mér á sléttunum í vesturríkjum
Kanada — óendanlegri víðáttu — og svo fluttum
við hingað í öll þessi fjöll. — Ég kann svo vel við
mig á hafinu. Þá grípur mig sama tilfinning og
sú sem ég varð að skilja eftir vestra: sléttur flöt-
ur, allur himinninn yfir, ekkert sem rýfur sjónlín-
una. Það er eins og að vera í kosmísku eggi.
Kannski myndi einhver segja að bernskuþrá
mín væri sú að hafa aldrei fæðst?“ segir hún
hlæjandi. í framhaldi af þessu ber hamingjuna á
góma.
„Meðan maður er ekki heillum horfinn hlýtur
einhver hamingja að fylgja manni.
Svarið við þeirri spurningu hvort maður sé
hamingjusamur hlýtur að vera komið undir við-
horfum hvers og eins. Sumir hafa t.d. orðið fyrir
miklum áföllum en telja sig samt hamingju-
sama.“
„Svava er ekkert frek"
Nú er textinn orðinn temmilega langur en ég
naga pennann og spyr Svövu hvort ég eigi að
dirfast að biðja hana að lýsa skapgerð sinni.
„Æ, þetta var erfið spurning. Ég veit varla
hvernig ég er skapi farin og það svar lýsir
kannski skapgerðinni dálítið. Eg man að systir
mín sagði eitt sinn mér til varnar þegar við vor-
um ungar að Svava væri ekkert frek, hún reidd-
ist ekki nema hún væri reitt til reiði. Þetta þýðir
líklega að ég sé óáreitin, en þurfi að temja mér
stillingu.
Ég held að ég sé frekar róleg að eðlisfari. En
svo gæti ég líka sagst vera haldin öllum þeim
skapgerðargöllum sem allir aðrir eru haldnir, að
ég sé ráðrík og allt það. Það er bara svo mikið
erfiði að stjórna öllum alheiminum að ég er að
reyna að losa mig við það,“ segir hún hlæjandi.
— Trúirðu t.d. á stjörnuspeki?_
„Ég hef lítið kynnt mér hana. í henni felst viss
fatalismi en ég tel aftur á móti að hver maður
geti breytt sér ef hann leggur í það einhverja
vinnu."
— Fannst þér að þú þyrftir að breyta þér til að
komast yfir svo og svo margar hindranir þegar
þú ákvaðst að gerast rithöfundur?
„Vitanlega. Það þarf visst sjálfstraust til. En í
raun þarf maður það á hverjum degi við ritvél-
ina, með hverju nýju blaði. Manni þarf að finnast
að maður eigi að reyna, þó það sé mikið púl og
erfiði.
Þegar ég fæst við skriftir eru ákveðnir andleg-
ir og líkamlegir kraftar í gangi. Og eins og aðrir
rithöfundar verð ég að krefjast þess að mínir
nánustu taki þetta alvarlega því heimilið er
manns vinnustaður."
— Vaknarðu stundum upp í svefni eöa vöku
við það að undirmeðvitundin hefur leyst ein-
hverja þrœöi sem ekki gengu upp?
„Já, það gerist ekkert frekar á morgnana. Ég
hef það fyrir reglu að setjast beint niður við
skrifborðið eftir að ég hef drukkið morgunkaff-
ið. Síðan kemur að því að ég þarf að fá mér
göngutúr um húsið. Þá get ég búið um og unnið
ýmis störf sjálfkrafa. En þá er það fremur til-
breyting en verkkvöð, og hugurinn er á sínum
stað.
Ef ég aftur á móti þarf að byrja daginn á því
að taka ákvörðun um eitthvað annað eða verð
fyrir truflun get ég fengið eins konar lost, því að
skriftirnar eru eins og organísk framvinda sem
verður að fara hringrás um allan líkamann ...“
Mál að linni og vonandi hefur viðtalið ekki
truflað um of framvindu prósans sem kemur fyr-
ir almennings sjónir innan tíðar — og byltir. Án
efa.