Helgarpósturinn - 06.02.1986, Síða 34

LEIKUST
Uppgjöf í öngstrœti
Pjóöleikhúsid:
Úpphitun eftir Birgi Engilberts.
Leikstjóri: Pórhallur Sigurösson.
Danshöfundur: Nanna Ólafsdóttir.
Leikmynd og búningar: Sigurjón
Jóhannsson.
Lýsing: Páll Ragnarsson.
Tónlist: Gunnar Póröarson.
Leikendur: Kristbjörg Kjeld, Póra Fridriks-
dóttir, Helga E. Jónsdóttir, Guörún Þ.
Stephensen, Bryndís Pétursdóttir, Tinna
Gunnlaugsdóttir, Sigrún Guömundsdóttir,
Klara Gísladóttir, Sigurveig Jónsdóttir,
Guörún Póröardóttir, Katrín Hall, Helena
Jónsdóttir, Lára Stefánsdóttir, Ásta
Henriksdóttir, Birgitta Heide o.fl.
Sýningartími: 2‘A klst.
Fyrir löngu var kominn tími á Þjóðleikhús-
ið að frumsýna nýtt íslenskt leikrit. Ein-
hverra hluta vegna hefur þeim þætti í starf-
semi leikhúss þjóðarinnar ekki verið sinnt
sem skyldi hin síðustu misseri. Vonandi að
það merki verði reist af myndarbrag.
Eftir Birgi Engilberts voru sýndir nokkrir
einþáttungar á árunum frá 1966 og fram til
1972 og þeir ásamt fleirum gefnir út á bók.
Síðan heyrðist ekki frá honum á þessu sviði
þar til 1982 að út komu Andvökuskýrslurnar,
þrjár sögur. í þessum sögum, sem eru nokk-
uð skyldar að aðferð og inntaki, birtist myrk
lífssýn blandin óhugnaði mannlegrar eymd-
ar þess fólks sem lífið hefur hrakið út á ystu
nöf og virðist engra kosta eiga völ.
Lífssýnin í Upphitun er um margt svipuð
og var í Andvökuskýrslunum, en munurinn
er þó sá að í leikritinu er slegið á fleiri og fjöl-
þættari strengi mannlífsins og stigmögnun
óhugnaðar er þar ekki eins einhliða og
ákveðin. Leikritið fjallar um ósigur og upp-
gjöf, brostnar vonir og drauma sem snúist
hafa í martröð. Sagan sem þarna er sögð fjall-
ar um unga ballerínu sem skaðast á fæti og
verður ekki góð aftur svo að á endanum
verður hún að gefa dansinn uppá bátinn.
Það stríð og sálarkreppa leiðir hana inn í
vítahring lyfja og læknismeðferðar sem hún
festist í og megnar ekki að brjótast út úr, ef
til vill vegna þess að hún hefur ekki sálar-
styrk til þess að horfast í augu við örlög sín.
Það virðist svo mega rekja til ofurumhyggju
móður stúlkunnar. Annars er svolítið erfitt
að átta sig á sálfræðinni að baki verkinu, eða
a.m.k. að fá hana til að ganga upp, þó svo að
sagan sjálf sé ágætlega byggð upp.
Leikritið hefst á því að tvær miðaldra syst-
ur eru að taka til í kjallara húss móður sinnar
sem er nýdáin, en hann er yfirfullur af gömlu
drasli. Önnur systirin er hress og skelegg í til-
tektinni en hin er annars hugar og fljótlega
kemur í ljós að hún lætur sig þessa tiltekt litlu
skipta og að henni hrannast minningar. Hin
systirin hverfur að mestu úr sögunni og kjall-
arinn leysist upp í svið minninga Þóreyjar,
hinnar fyrrverandi tilvonandi ballerínu. Allt
umhverfist á sviðinu í frábærlega hugsaðri
og útfærðri sviðshönnun Sigurjóns Jóhanns-
sonar. Móðirin, læknirinn og ekki síst stall-
systurnar í ballettflokknum stíga fram á svið-
ið þar sem birtast atvik úr fortíðinni fljótandi
saman við nútíð Þóreyjar. Örlög hennar eru
rakin í svipmyndum sem hrannast fram hver
á fætur annarri. Efnisinntak sögu hennar er
þó ekki meira en svo, að þrátt fyrir mörg
ákaflega vel gerð atriði bætist lítið við sög-
una eftir hlé, allt sem skiptir máli er þá kom-
ið fram. Annað sem telja má galla á verkinu
eru nokkur óhóflega löng eintöl,
samþjöppuð og merkingarþrungin, hlaðin
sterkum lýsingarorðum, sem vildu bögglast
nokkuð fyrir leikendum.
En það er ýmislegt annað sem gerir þessa
sýningu með betri sýningum Þjóðleikhúss-
ins í seinni tíð.
Sviðsútfærsla Þórhalls Sigurðssonar er
ákaflega hugmyndarík og úr flestum atrið-
um er mjög vel unnið. Þar skiptir sviðsmynd-
in verulegu máli eins og áður er getið og eins
er lýsingin mjög virk, en ekki síst kemur
dansflokkurinn þar við sögu og á drjúgan
hlut í heildarmyndinni. Öllu þessu teflir Þór-
hallur saman af nákvæmni og öryggi sem
eflir trú manns á listamenn Þjóðleikhússins.
Kristbjörg Kjeld á frábæran leik í hlutverki
Þóreyjar. Sýnir hún á magnaðan hátt eymd
og örvæntingu manneskju sem hrakist hefur
í sálrænt öngstræti og er komin þar að vegg
sem hún kemst ekki yfir. Kristbjörg skapaði
magnaða og eftirminnilega persónu á svið-
inu.
Hina systurina lék Þóra Friðriksdóttir og
bjó til hressilega mynd af atorkusamri og vel-
megandi miðaldra konu sem ekkert er að
tvínóna við hlutina — fullkomin andstæða
Þóreyjar, en fremur einhliða persóna frá
hendi höfundar og því ekki virkt mótvægi
við hana, enda hverfur hún næstum úr verk-
inu eftir upphafið, þó hún komi aðeins við
sögu rétt í lokin. Svipaða sögu er að segja um
móðurina, lækninn og danskennarann, þær
verða aldrei annað en baksviðspersónur,
þrátt fyrir að þeim Helgu, Guðrúnu og
Bryndísi takist að gera úr þeim skýrar og
stundum sterkar myndir.
Tinna Gunnlaugsdóttir brá sér í dansflokk-
inn og gerði sér ágætan mat úr hlutverki
Evu, keppinautar Þóreyjar. Sigrún Guð-
mundsdóttir, úr dansflokknum, lék Þóreyju
unga og brá fyrir sig vönduðum og vel gerð-
um látbragðsleik. Hún og stöllur hennar í ís-
lenska dansflokknum áttu eins og áður er
getið mjög góðan hlut að sýningunni, þó
sviðsmyndin skyggði stundum á þær, a.m.k.
frá sumum stöðum í salnum. Ekki má heldur
gleyma litlu ballerínunum sem stóðu sig eins
og hetjur í þokkafullum atriðum sínum. Sig-
urveig Jónsdóttir lék heldur vandræðalegt
hlutverk dúkkunnar, en gerði því ágæt skil
eftir því sem efni stóðu til.
Upphitun hefur í grunninn margar for-
sendur til þess að verða magnað verk, en ég
get ekki að því gert að mér finnst höfundur
klúðra verkinu undir lokin. Það breytir engu
um það að sviðsetningin er mjög vel gerð og
sýnir það að í verkinu eru umtalsverðir bjór-
ar, því allt er af nokkru efni gjört.
G.Ást.
BOKMENNTIR
Maöurinn einn
Gyröir Elíasson:
Bakviö maríugleriö.
Höfundur gaf út.
Sauöárkrókur 1985.
í nýjum Andvara skrifar Gunnar Stefáns-
son um nokkrar nýjar Ijóðabækur og segir
þar m.a. „áhyggjuefni hversu djúptæk hafa
reynst þau rof ljóðlistar og almennings sem
sögðu tii sín upp úr stríðslokum ... skáld-
skapurinn einangraðist. Og þetta var raunar
óhjákvæmilegt ef litið er til þjóðfélagsþróun-
ar og átti sér stað hér á landi miklu síðar en
í nágrannalöndunum. Skáldskapurinn lifir
sínu lífi...“ Sem betur fer hafa menn ekki
látið deigan síga þó heimurinn sé ekki leng-
ur „fiskur í vörpu ljóðsins", og er þó á bratt-
ann að sækja þar sem eru margvíslegir for-
dómar á ýmsa vegu. Margir halda dauða-
haldi í forna hefð og viðurkenna ekki önnur
ljóð en þau sem lúta stuðlanna þrískiptu
grein, aðrir bera ekki við að lesa rímaðan
kveðskap. Slíkir fordómar eru fjarska vara-
samir og fjandsamlegir bókmenntum að því
leyti sem þeir rýra forna hefð og andæfa heil-
brigðum nýjungum. Að hinu leytinu eru þeir
ögrandi, hvetja menn til að halda fast á sínu.
Gyrðir Elíasson er eitt af ungu skáldunum,
og i haust gaf hann út Bakvið maríuglerið,
Lítil kvöl eða
Blindálfar
eftir Pál H. Jónsson
Útg. Vaka — Helgafell
Blindálfar er fyrsta skáldsaga Páls H. Jóns-
sonar handa fullorðnum, en áður hefur hann
skrifað bæði ljóð, leikrit og barnabækur.
í þessari bók tekur höfundurinn fyrir mál-
efni sem ekki hefur verið mjög áberandi í
bókmenntum til þessa, málefni þeirra sem
fatlaðir eru á ýmsan máta og hvernig þeir
bregðast við umhverfi sínu og umhverfið
bregst við þeim.
Ari er fullorðinn rithöfundur, fyrrverandi
kennari og ekkjumaður, sem orðinn er blind-
ur af völdum sjúkdóms. Þegar sagan hefst er
hann orðinn eins sjálfbjarga og blindir geta
orðið en getur ekki stundað ritstörf sín sök-
kver með 59 ljóðum. Ég veit að fjöldinn allur
vil ekki kalla kveðskap Gyrðis ljóð, og þeir
um það. Ég minnist þess, að Gyrðir sagði í
viðtali eitthvað á þá lund, að hann væri að
semja sögur, en þær vildu hlaupa í endur-
skoðun, skreppa saman. Það er satt og rétt.
Ljóð Gyrðis bregða upp svipmyndum úr líf-
inu. Þær eru margar markaðar einsemd ljóð-
mælandans og umhverfis eru oft margvísleg-
ar kynjaverur eða þögull mannfjöldi með
„draugalega kyndlana / meitluð andlit". Það
er lagt á borð fyrir einn, í skjannabirtu, en
myrkrið er skammt undan. Maðurinn á göt-
unni tekur ekki undir kveðju. í heild sinni
fannst mér lífssýnin ekki björt í þessari bók:
„það er einungis dimman / sem heldur í þér
líftórunni" eða: „og uggurinn / hann bregst
mér / aldrei".
Gyrðir beitir ýmsum hefðbundnum stíl-
brögðum: endurtekningum („þegar heingi-
flugið kemur ertu / þegar heingiflugið kem-
ur ertu viðbúinn"), andstæðum (skerandi
bjart ljós / skuggamynd), vísunum (ELDUR í
KAUPINHAFN; „hafið bláa mannhafið /
grátt orð fljúga með / fram blokkinni")
o.s.frv. Sumar líkingar eru gamalkunnar, eins
og í ÓREGLULEGAR ÞVERSAGNIR:
malbikið svartur dregill / útí takmarkaða
auðnina / stundin nálgast hikandi /
stór kvöl
um blindunnar. Hann ræður til sín ritara,
unga stúlku, en síðar kemur í ljós að hún er
sködduð í andliti frá fæðingu og er hálfpart-
inn að flýja heiminn með því að ráða sig hjá
blindum manni.
Sagan segir síðan frá samskiptum þeirra
og vinnu um nokkurra mánaða skeið.
Atburðarás sögunnar er ákaflega hæg, á
yfirborðinu gerast engir stórir hlutir. Þetta
veldur því að lesandinn leitar óhjákvæmi-
lega meira í persónurnar sjálfar, vill fá að
fylgja þeim í leit sinni að lífsfyllingu, ham-
ingju, — þarf að upplifa með þeim óhamingj-
una, baráttuna og smánina yfir að vera ekki
eins og aðrir.
En því miður er ekki kafað í sálarlíf þessara
óhamingjubarna að marki, dýpt og brigði
eftir Ingunni Ásdísardóttur og Sölva Sveinsson
hornskakkir skýjakljúfar ljúka upp /
óteljandi glyrnum sínurn". Oftar er
myndmálið hins vegar frjótt og nýstárlegt:
„síðdegið hefur seilst inn á milli járn- /
rimlana í rósótta bollann skarðan á /
börmum og drukkið í botn ég tek ekki eftir
neinu minnist annarra stunda / undir stærri
sól en fjörtíu kerta gerunnar við höfðalagið".
Eða úr MORGNI í LÍFI INNBROTSÞJOFS:
„hlerarnir í gólfi strætisvagnsins minna / á
biskupagrafirnar við altari / hóladóm-
kirkju“. Og svona mætti áfram telja.
Uppsetning ljóðanna er með sínum hætti:
Gyrðir er spar á greinamerki og upphafs-
starfi, og ljóðin eru mörg sett upp á síður
með sérstökum hætti, stundum myndræn-
um. Reyndar eru iðulega áberandi tengsl við
myndlistina (KASTALAVIST C o.v.). RISS-
BLAÐ FERÐAMANNS getur verið gott dæmi
fyrir kveðskap Gyrðis:
eggskörp ljósker rútu skára djúpar geilar í myrkur
sem hrekkur saman einsog maður ristur á kviðinn x
þurrkurnar hvor uppá móti annarri eru vænglángur
hrafn á innleið x stjörnurnar göt í kolugan dúk
breiddan yfir kristalkúlu x
tek morguninn eftir gönguferðir útfrá hótelinu
samkvæmt forskrift litprentaða bæklingsins x álfa-
borg stígur úr náttserknum höfuðlaus rafmagnslaus
bíllaus en borg samtsemáður x innar afgirtur graf-
reitur franzmanna x utar á klettinum völdum til
sjálfsvíga endurvarpsstöð meðal við einangrun og
mastrið hallast svipað öðru mannvirki sunnar x
noröanátt sundurtættur fjarðarkjafturinn froðu-
fellir x geing fjörur en rommtunnur allar horfnar
x mastrið iætur undan hægt og sígandi undirstöður
að gefa sig x í þorpinu miðju er kirkjuskipið
ostruskel utanum handmálaða perlu x
Þetta þykir mér harla laglega kveðið með
nýju lagi: Ferðamaðurinn kemur til Borgar-
fjarðar í myrkrinu: fyrrihluti ljóðs uppfullur
af ágætum iíkingum og markar með sínum
hætti stað öllum ljóðum bókarinnar. Álfa-
borgin vísar til annarra borga og sjónvarpið
meðal við einangrun — og víst líka einangr-
andi. Franzmennirnir hvíla í friði í sínum
reit, eða hvað? En rommtunnur úr skipum
rekur ekki lengur á fjörur, verða ekki lengur
tilefni tröllslegra sagna, með sínum hætti
meðal við einangrun! Og hvor undirstaðan
skyldi fyrr bresta, mastursins eða þorpsins?
Loks perlan í ostruskelinni, sem gefur lífinu
gildi: altaristaflan í kirkjunni, málverk Kjar-
vals. Þetta er afbragðsvel gert.
Bakvið maríuglerið fannst mér prýðilega
þess virði að lesa rækilega. Menn mega ekki
láta fornar venjur bægja sér frá bókum sem
í fyrstu orka framandi. í þessari bók er ýmis-
legt sem á erindi við fólk, þótt einsemd og
uggur ríki í þeim mæli sem raun ber vitni.
S.S.
vantar og því nær þjáning þeirra ekki að
rista lesandann nægilega djúpt, hann getur
ekki sett sjálfan sig í spor þessa fólks, en horf-
ir einungis á það úr fjarlægð.
Þessi einföldun á persónum er stærsti galli
sögunnar, hún nær ekki að fleygja lesandan-
um inn í svartamyrkrið og láta hann engjast
þar.
Fyrir utan Ara og ritara hans, Rúnu Björk,
koma örfáar aukapersónur inn í söguna. Þær
eru dregnar mjög einhliða dráttum, eru týp-
ur, fulltrúar sérstakra manngerða og hafa lítil
sem engin áhrif á gang sögunnar en þjóna
þeim tilgangi að skapa aðstæður fyrir aðal-
persónurnar tvær.
Stór hluti sögunnar fer fram í samtölum og
er höfundur ieikinn í að láta beina orðræðu
fljóta eðlilega fram. En vegna þess hve sam-
tölin eru viðamikill hluti sögunnar byggist
persónusköpunin svo til eingöngu á þeim
fremur en lýsingum höfundar á sögupersón-
um sínum eða gerðum þeirra. Og því er það
að þó samtölin séu leikandi einföld og eðlileg
aflestrar skortir nokkuð á undirbyggingu
þeirra. Setningarnar sem sagðar eru, eru
ekki reknar áfram af undiröldu þjáningar-
innar, gráturinn að baki orðunum ekki nægi-
lega sár.
Þrátt fyrir þessa annmarka er Blindálfar
ágæt bók aflestrar. Hún er skrifuð á mjög fal-
legu og vönduðu máli, bygging sögunnar er
skýr og markviss og hæg stígandin hæfir
efnivið og frásagnarformi.
I.Á
34 HELGARPÓSTURINN