Helgarpósturinn - 13.11.1986, Blaðsíða 24

Hispurs-
laus sáli
Sigtryggur Jónsson:
Kœri Sáli
Forlagiö 1986
144 bls. Verd 988 kr.
Unglingur er ungt orð í íslensku
sem og samsetningar af því leidd-
ar, og til marks um það má nefna,
að orðið unglingabók mun fyrst
hafa sést á prenti í skrifum Símon-
ar Jóh. Ágústssonar 1944. Ungl-
ingsaldur sem sérstakt skeið er
eldra, og sprettur upp úr þeirri sér-
hæfingu sem fylgdi kaupstaða-
myndun hérlendis.
Unglingar eru fjölmennur ald-
urshópur, áhrifagjarn, Ieitandi og
oft ráðvilltur. Það er oft sagt að á
þessu skeiði leggi menn grunn að
lífi sínu, og því er fjarska mikil-
vægt hvernig krökkum reiðir af.
Sú bók sem hér er til umræðu á
rætur að rekja til unglingaþáttar í
Ríkisútvarpinu, rás 2. Höfundur
svaraði þar bréfum hlustenda um
vandamál sín og reyndi að veita
þeim einhverja úrlausn. „Sig-
tryggur ræðir um líf unglinga,
vandamál þeirra og áhyggjuefni,
af einlægni og hreinskilni. 1 þessa
bók geta unglingar sótt fróðleik,
hvatningu og góð ráð,“ segir á bók-
arkápu. Og það er rétt.
Bókinni er skipt í 9 kafla auk inn-
gangs: Fjölskyldan, Vinir og vin-
átta, Feimni — sjálfstraust —
minnimáttarkennd, „Ég vildi ég
væri dauður", Ástin, Kynlífið,
Vímuefni — leiðin niður í svaðið,
Unglingavandamál — vandamál
hverra? Hvar fæ ég aðstoð.
Síðustu tveir kaflarnir eru að
öllu leyti frá höfundi komnir, en
unglingar leggja sitt af mörkum til
hinna með bréfum sínum. Höf-
undur byrjar hvern kafla á hug-
ieiðingu eða vangaveltum um efn-
ið, en síðan koma bréfin og svör
hans.
Stúlkur skrifa meirihluta þeirra
bréfa, sem birt eru, „Ein í vanda".
Vandamálin eru mörg raunveru-
leg og sum mjög alvarlegs eðlis,
önnur aftur á móti léttvæg í aug-
um fullorðinna þótt brenni heitt á
unglingum, svo sem margvíslegar
grillur varðandi kynfæri o.fl. Sum
bréfin eru átakanleg lýsing á þeim
kjörum, sem börnum og ungling-
um eru búin bak við glæsta fram-
hlið heimilanna. Og öll sýna þau
leitandi hug, sum ráðvilltan og í
nokkrum bréfum er ríkjandi ör-
vænting.
Mér sýnast svör Sigtryggs yfirleitt
skynsamleg, og á það ber að líta,
að erfitt er að gefa skýr svör við
mörgum þeim spurningum, sem
unglingarnir bera fram, nema
ræða við þá, leita nánari upplýs-
inga. Og ég held, að unglingar hafi
gott af að lesa þessa bók, þeir geti
betur fótað sig í tilverunni og þeir
sem búa við lakastar aðstæður
geta kannski fundið nokkra fróun
í þeim ábendingum, sem hér eru á
blaði. Auðvitað hljóta að vera
nokkrar endurtekningar í svona
bók, og þó hefði mátt fækka þeim
nokkuð með miliivísunum. Sig-
tryggur byggir leiðsögn sína á sál-
fræðilegum rannsóknum og notar
ýmis hugtök, sem skilgreind eru í
þeim fræðum, t.d. sjálfsmynd.
Hann hvetur unglingana ætíð til
að taka ábyrga afstöðu, þeir séu
sjálfstæðir einstaklingar með
ákveðnar skyldur. Og fjölskyldan
verður að ræða málin. Unglingum
er nauðsyn að eiga trúnaðarsam-
band við fullorðna, sem virða
sjónarmið þeirra og vilja.
Þessi bók er samin af miklum
velvilja til ungiinga. Höfundur er
fullkomlega hispurslaus og víkur
sér ekki undan því að ræða þau
mál, sem heitast brenna á þeim.
Málfar bókarinnar ber of mikinn
keim af flutningi í útvarpi, stíll höf-
undar er nokkuð samanbarinn og
endurtekningar of margar. SS
Váboöar
veraldar
Einar Már Gudmundsson:
Eftirmáli regndropanna.
Skáldsaga, 235 bls.
Almenna bókafélagiö 1986.
Eftirmáli regndropanna er
þriðja skáldsaga Einars Más, en
hinar eru Riddarar hringstigans
(1982) og Vængjasláttur í þakrenn-
um (1983). Þessar sögur báðar
hafa vakið verðskuldaða athygli,
bæði fyrir efnistök og frásagnar-
hátt og ekki síður fyrir myndríkan
og lifandi stíl. Einar Már hefur
ásamt nokkrum öðrum ungum
höfundum verið að feta sig inná
nýja slóð frásagnarlistarinnar á
íslensku sem fram til þessa hefur
verið fremur fátroðin. Þeir hafa
dregið ýmsa lærdóma af modern-
ismanum í skáldsagnagerð um
leið og þeir halda tryggð við fjöl-
breyttan frásagnararf þjóðarinnar
og nýta sér hann með margvísleg-
um hætti. Þannig smíða þeir sér
nýjan frásagnarmáta, endurnýja
frásagnarlistina á grunni hins
gamla og hins nýja um leið og þeir
meðtaka fersk áhrif frá fjarlægum
stöðum.
Kannski má segja að Einar Már
hafi flutt frásagnargleðina í önd-
vegi. Það kemur einkum fram í
tvennu. í stíl hans er fólgin mikil
og lifandi spenna, auðugt mynd-
mál, óvænt og spennandi heldur
lesanda föngnum og fleytir fram
frásögninni, stundum kyrrlátlega
en stundum af ólgandi krafti.
Margbreyttir töfrar málsins eru
nýttir til þess að skapa frásögn
sem sífellt er ný og fersk.
f annan stað uppnemur Einar
Már þær skoðanir sem venjulega
eru settar utanum það sem við
köllum raunveruleika. Það má
reyndar setja á langar heimspeki-
legar ræður um það hvað sé raun-
veruleiki og hvað ekki. Er raun-
veruleikinn það sem hægt er að
mæla og vega? Eða er hann það
sem við sjáum og heyrum? Eða er
hann kannski það sem við hugs-
um og því þá ekki það sem okkur
dreymir vakandi eða sofandi? En
Einar lætur sig einu gilda allar
skilgreiningar á raunveruleika og
skilur lítt á milli þess sem gerist í
efnisheiminum og þess sem gerist
í hugskoti persónanna. Fyrir hon-
um er hugarheimur manna, hug-
myndir, ímyndanir og langanir
alveg jafngildur raunveruleiki
hverjum öðrum.
í Eftirmála regndropanna eru enn
til staðar þessi einkenni frásagnar-
listar Einars Más, þó svo að þessi
bók sé ólík hinum fyrri, eins ólík
þeim og þær eru ólíkar innbyrðis.
Enn er sögusviðið Hverfið, en nú
er sögumaðurinn Jóhann Péturs-
son, nær alveg horfinn. Söguper-
sónurnar eru ekki lengur krakkar
eða unglingar, heldur fullorðna
fólkið í Hverfinu. Daníel prestur
og Sigríður kona hans, Anton rak-
ari, Söðlasmiðurinn, lystigarðs-
vörðurinn, o.fl. Sagan gerist
skömmu eftir að Vængjaslættin-
um sleppir. Sagan skiptist í þrjá
hluta og gerast tveir þeir fyrstu á
einni nóttu en hinn síðasti nokkru
síðar.
í öllum hlutunum færist frásögn-
in stöðugt á milli nokkurra sviða
þar sem framantaldar persónur
eru í miðjunni. í fyrsta og öðrum
hluta er höfundur að lýsa heilli
veröld á mjög afmörkuðu tíma-
skeiði. Persónurnar hafast ólíkt að,-
söðlasmiðurinn og vinir hans sitja
við drykkju, presturinn fer yfir
sunnudagaskólaverkefni, kona
hans dottar o.s.frv. Það skellur á
óveður og skip strandar í fjörunni,
en áður hafa allir sjómennirnir
fallið fyrir borð. Þeir ganga aftur í
hverfinu um nóttina og gera marg-
víslegan usla og valda rúmruski.
Loft er lævi blandið og ógn steðjar
víða að, ógn sem ýmist kemur að
innan eða að utan.
Höfundur hefur lýst því yfir að
með þessari frásögn hafi hann lok-
ið að segja frá veröldinni í Hverf-
inu. Með hliðsjón af fyrri bókun-
um væri hægur vandi að ljá þess-
um bálki goðsögulega vídd. Ridd-
ararnir lýsa veröld sakleysis barn-
anna og enda á syndafalli,
Vængjaslátturinn lýsir þroska og
auknum skilningi á veröldinni hjá
unglingunum og innleiðslu spill-
ingar og í Eftirmála regndropanna
kemur uppleyst og firrt veröld
hinna fullorðnu sem á ekki annað
fyrir að liggja en að farast. Síðan má
draga hliðstæðu við Völuspá og
Biblíuna og fleiri rit sem birta svip-
aða heimsmynd og heimsskilning.
En ekki verður farið lengra út á
þessa hálu braut hér.
Eftirmáli regndropanna er ekki
síðri lesning en fyrri bækur Einas
Más. Þrátt fyrir fremur kaotíst
ástand á iesandi auðvelt með að
hrífast með og komast á vald frá-
sagnarinnar. Kröftugur skáldskap-
ur og mögnuð orðlist bera uppi
þessa sögu. G.Ást.
*
Astin og
vitið
Matthías Viðar Sœmundsson:
ÁST OG ÚTLEGD. FORM OG
HUGMYNDAFRÆDI í
ÍSLENSKRISAGNAGERÐ
1850—1920 (Studia islandica 44,
ritstj. Sveinn Skorri Höskulds-
son), Bókmenntafrœðistofnun
Háskóla íslands og Bókaátgáfa
Menningarsjóðs 1986. 295 bls.,
(óbundin) kr. 875.
Matthías Viðar Sæmundsson
hefur á fjórum árum gefið út tvær
bækur í hinni virðulegu ritröð
Studia islandica sem helguð er ís-
lenskri bókmenntafræði. Hin fyrri
var um „tilvistarleg viðhorf í sög-
um Gunnars Gunnarssonar". Og
einnig hér eru slík viðhorf Matt-
híasi Viðari ofurlega í huga. Það er
ekki fyrr en með þeim, í ritum
Gunnars, Jóhanns Sigurjónssonar
og jafnvel Sigurðar Nordal, að
honum virðist auðið að gefa ást-
inni „tragíska dýpt" (bls. 226—7
og víðar). Um þessa fyrstu ís-
lensku „tilvistarhöfunda" er hann
þó ekki að fjalla hér, heldur fyrir-
rennara þeirra, allt frá upphafi
sagnaskáldskapar í nýjum stíl um
1850.
Fjórtán höfundum helgar hann
sérstaka kafla þar sem hann rýnir
í skáldsögur þeirra eða smásögur,
fáar valdar sögur eftir hina af-
kastameiri. Þetta eru: Jón Thor-
oddsen, Jón Mýrdal, Páll Sigurðs-
son og Torfhildur Hólm (róman-
tíska kynslóðin); Jón Ólafsson,
Gestur Pálsson og Þorgils gjallandi
(raunsæishöfundar); Jónas Jónas-
son, Jón Trausti, Einar Kvaran og
Guðmundur Friðjónsson (alda-
mótamenn); og loks Jónas Guð-
laugsson, Einar Benediktsson og
Jóhann Gunnar Sigurðsson (ný-
rómantískir).
Rannsóknin nær þó víðar en til
þessara völdu sagna. Mið er tekið
,af öðrum verkum höfundanna
'(t.d. 251 o.áfr. um ljóð Jóhanns
Gunnars) og sögum ýmissa ann-
arra skálda (svo sem Theodoru
Thoroddsen, 150 o.áfr.) og heim-
ilda leitáð um höfundana og verk-
in. Einnig er mikið um samanburð
við erlendar bókmenntir og vitn-
að í erlenda lærdómsmenn, bæði
bókmenntafræðinga og „lífsspek-
inga“ (Marcuse, Fromm...).
En þetta er ekki saga íslensks
sagnaskáldskapar vítt og breitt,
þótt Matthías Viðar virðist hafa
kannað það svið til nokkurrar hlít-
ar. Heldur rekur hann sig eftir ein-
um rauðum þræði. Sögurnar fjalla
flestar „um ástarþrengingar af ein-
hverju tagi" (97), og þær eru rann-
sóknarefnið, einkum hvernig
skáldin skynja og túlka samspil
ástarinnar við veruleik þjóðfélags-
ins. Þar fer löngum eins og Torf-
hildur Hólm segir (90), að „ástin
og vitiö eru tvœr þjóðir, er berjast
hvor við aðra“, og þótt ástin sigri
hjá hinum rómantísku, þá snúa
raunsæisskáldin við blaðinu og
sjá, eins og Gestur Pálsson segir
(96) „að ástin í allri fegurð sinni
geti ekki annað en verið útlœg úr
mannlífinu".
Matthías Viðar skrifar af þrótti
og andríki; stíll hans er ögn sér-
kennilegur en lifandi og orðauð-
ugur. Fjölvíða kemst hann sláandi
vel að orði („... smám saman sest
fjarlægðin einnig að í sál Sigríðar"
(259); „þar á sá konu sem kaupir"
(261)). Þótt hann noti allmikið af
fræðiorðum, og oft í útlendum
búningi („af þessum sökum fær
hið mýþíska snið demónska skír-
skotun" (124)), þá hæfir það rit-
hætti hans ekki illa. Hins vegar
ber líka of mikið á vanhugsuðu
orðavali (sem ritstjóri hefur verið
of meinlaus að samþykkja): Ösku-
buska „giftist til fjár“ (41); „tildra
sér frarn" (85); piltur sem „verður
líkt og lúsin að velja á milli tveggja
nagla“ (102); „hún stöðvast og
ekki" (í merkingunni „ekki held-
ur“, 108); „líkt og leysingin
snemmbærá' (121); „tvennir vilj-
ar“ (238); „heimreið" (um ferðalag
heim á leið, 244).
Að ástin sé „andlæg tilfinning"
(229) og að „sækjast eftir ... al-
gleymis" (248) treysti ég hins veg-
ar að séu prentvillur, raunar ekki
þær einu í bókinni.
Það er hluti af kynslóðabilinu í
bókmenntafræði að hinir yngri
fræðimenn setja gjarna upp hug-
tök eða hugmyndir úr skáldverk-
um í skýringarmyndir og skemu
margs konar. Því beitir Matthías
Viðar óspart og með góðum ár-
angri, en nokkuð vantar á í prent-
uninni að uppsetning skemanna
sé nógu vönduð. Afleit línuskipti
sjást t.d. á bls. 57 og 227. Víða er
of óljóst hvort línuskil tákna at-
riðaskil, og hefur af þeim sökum
eitthvað týnst úr skemanu á bls. 56
án þess prófarkalesari tæki eftir.
Efnið er þó alltaf meira virði en
orðalag eða uppsetning. Sjálfsagt
má nú hnekkja einhverjum smá-
atriðum hjá Matthíasi. Þegar t.d.
Einar Ben. lýsir manni sem „vel
iimuðum, feitum og flærðarleg-
um“, þá er vafalaust tímaskekkja
að kalla hann „kvapaðan" og gefa
honum mínus fyrir „líkamleg ein-
kenni" (248—9). (Eða var ekki
Hannes Hafstein talinn mesta
glæsimennið af kynslóð Einars,
182 sm og langt yfir 100 kílól?) En
stóru drættirnir, og raunar allur
þorri smáatriðanna, virðast vel
grunduð og sannfærandi. Eða
a.m.k. markverð og spennandi
fyrir alla sem þekkingu hafa á
bókmenntum tímabilsins. H.S.K.
ALMENNA bókafélagið heldur
áfram útgáfu á bókaflokknum Is-
lensk þjóðfræði. Fyrir fám dögum
barst í verslanir forvitnileg bók í
þessum flokki um íslenskt mál og
málvísindi. Hún er eftir prófessor
Halldór Halldórsson og ber heitið
Ævisögur orða. í bókinni greinir
Halldór frá ýmsum orðum og orða-
tiltækjum hins daglega máls, slang-
uryrða frá því fyrr á árum og ýmsu
öðru skondnu í málfari íslendinga
auk þess sem Reykjavíkurmállýska
fær sérstaka umfjöllun í bókinni.
PASTELverk Guðmundar Björg-
vinssonar hanga uppi á veggjum
Hlaðvarpans þessa dagana við góð-
ar undirtektir vegfarenda um Vest-
urgötu.
ATHOLFUGARD er einhver
skeleggasti baráttumaður gegn að-
skilnaðarstefnu suður-afrískra
stjórnvalda. Langflest leikverka
hans bera merki þessa, svo sem Veg-
urinn tilMekka, sem liggur um Iðnó
þessa nóvemberdaga. Þau hafa oft-
ast náð gríðarlegum vinsældum fyr-
ir botni Afríku, gjarnan svo að 1
stjórnvöldum hefur þótt nóg um.
Botha og fyrirrennarar hafa stund-
um gripið í taumana og bæði bann-
að verk hans í landinu og neitað
honum um vegabréfsáritun. Fugard
er fæddur í Suður-Afríku og bjó þar
1 og starfaði lengst af, en hin síðari ár
hefur hann þó oft langdvalið í
Bandaríkjunum í boði Ki/e-háskóla.
Vegurinn til Mekka var frumsýnt í
Bandaríkjunum fyrir nokkrum ár-
um og þvínæst í Suður-Afríku.
Breska þjóðleikhúsið setti verkið í
upp í fyrra, meðal annars með þeim
afleiðingum að einn gagnrýnenda
pressunnar sagði aðalleikonuna
með feita lærapoka, hver ummæli
hún kærði, vann málið og fékk háar
skaðabætur.
HITCHCOCK-hátíðin í Regn-
boga hefur ekki gengið eins vel og
vonast var, rétt eins og almenningur
veigri sér við standördum í blindni
sinni af meðalmennsku annarra
breiðtjalda. Skemmdarverkunum í
D-sal lauk um líkt leyti og Sea-
Shephard-menn fóru héðan af
landi, en í stað þeirra hverfur kona
á sama stað, sem er snotur tryllir
milli skinns og hörunds. Hitchcock-
geggjarar bíða svo eftirvæntingar-
fullir eftir Fréttaritaranum frá 1940
sem efalítið er með snjöllustu verk-
um feita mannsins.
TOSCA fer af stað á ný í næstu
viku með nýju fólki. Guðmundur
Emilsson tekur við sprotanum af
Barbacini og Elín Ósk Óskarsdóttir
fer í fötin Elísabetar F. Eiríksdóttur.
1 næstu viku var sagt og átt við
fimmtudagskvöldið.
24 HÉLGARPÓSTURINN