Helgarpósturinn - 30.12.1986, Blaðsíða 7

INNLEND YFIRSYN
eftir Óskar Guðmundsson
Oft er það þannig, þegar við horfum á eftir
árunum hverfa inní aldanna skaut, að okkur
finnst að einhver einn atburður eða nokkrir
hafi verið tímamótaviðburður, sem eigi eftir
að hafa mikil áhrif í framtíðinni. Oðrum
stundum finnst okkur í fljótu bragði að ekk-
ert markvert hafi skeð þegar við lítum til
baka. Þegar betur er að gáð kemur í ljós,
einsog þegar litið er til ársins sem er að
senda sitt síðasta skeið á enda, að miklar
þjóðfélagsbreytingar eru að gerjast og koma
uppá yfirborðið, stundum án þess að fólk
taki eftir þeim í sömu svipan. Árið 1986 er ár
mikilla breytinga, gerjunar í heimi efnahags
og stjórnmála, í heimi menningar og ís-
lenska þjóðfélagsins alls.
FJARMAGNSFLJOTIÐ FINNUR
NÝJA FARVEGI
Við búum um þessar mundir við mikið
góðæri og tölur úr þjóðarbúskapnum vitna
yfirleitt um mikla velsæld þegnanna. Þó
hlýtur að teljast óvenjulegt og mörgum súrt,
hversu góðærið hefur komið þegnum lands-
ins misjafnlega til góða. Fjármagnsflótti og
fólksflótti af landsbyggðinni vitnar einmitt
um slíka misskiptingu gæðanna. Hér hefur
enginn flokkur og engin hreyfing náð að
spyrna við fótum.
Ýmislegt bendir til þess að á árinu hafi ætt-
irnar, sem lengstum hafa verið valdamestar
í íslenska fjármálalífinu og í Sjálfstæðisflokkn-
um þegar þannig er litið á málin — verið að
missa tökin á vissum sviðum viðskiptalífsins.
Þannig var einni voldugustu fjölskyldunni
ekki einungis bjargað með ísbjarnarkaup-
unum, heldur missti hún og olíufélagið Olís
undan sér.
Það er trúa mín, að kaup Óla Kr. Sigurðs-
sonar á Olís, marki þannig á táknrænan hátt
stærri tímamót í þjóðfélagsþróun á íslandi en
ætla mætti við fyrstu sýn. Óli Kr. er ekki einn
þessara ,,fínu“ manna, sem mæta á hádegis-
verðarfundum hjá Verslunarráðinu og
klingja kokteilglösum í þremur viðskipta-
boðum á viku. Matthías Jóhannessen neydd-
ist til að kalla hann athafnaskáld af popp-
kynslóð. Og ættirnar hafa sjálfsagt upplifað
uppkomu Ola inní olíufélagið og Landsbank-
ann einsog komu hins óhreina til að van-
helga musteri ættanna. Til að bæta gráu oná
svart, — ætlar Óli að reka olíufélagið í anda
fyrsta forstjóra þess, Héðins Valdimarssonar,
formanns Dagsbrúnar, formanns Sósialista-
flokksins og varaformanns Alþýðuflokksins.
Ævintýraleg kaup á Olís auka trú manna
um að íslenski kapitalisminn geti þró-
ast eftir öðrum leiðum, en með helm-
ingaskiptum auðhringanna; SÍS/Framsókn-
arflokksins annars vegar og Ættarveldisins-
/Sjálfstæðisflokksins hins vegar. f viðskipta-
heiminum hefur Óla Kr. tekist að sýna það,
sem stjórnarandstöðunni hefur ekki tekist í
stjórnmálaheiminum. Þetta er hægt.
Óli Kr. er fjarri því að vera eina dæmið um
menn ,,af öðrum toga“, sem eru að hasla sér
völl í íslensku viðskiptalífi og hugsa öðruvísi,
en forverar þeirra sem markað hafa sér bás
í þröngu sjónarhorni, mjúku leðursæti, ein-
um stjórnmálaflokki.Útum allt land er verið
að þróa nýjar hugmyndir í atvinnulífi og við-
skiptalífi, sem skila árangri og eiga eftir að
setja mark sitt á næsta ár og um ókomna
framtíð. Þessi gífurlega gerjun á eftir að segja
til sín enn meira í pólitíkinni heldur en
flokkakerfið hefur hingað til endurspeglað.
Spá: Næstu misseri verða blómatímabil smá-
Áriö sem er ad líða markar upphaf mikilla þjóðfélags-
breytinga. Mikil gerjun á öllum sviöum þjóðlífsins.
Breytingar í atvinnulífi — siglum við inní blómaskeið smá
kapitalisma. Auglýsingatengt efni í fjölmiðlum — gengur
auglýsingamenning að þjóðlegri menningu dauðri?
Atvinnulífið, menningarlífið og þjóðlífið allt á tíma-
mótum. Stjórnmálaflokkarnir virðast ekki svara breyttum
þjóðfélagsháttum
Nýir menn geta komist inní musteri ættanna. Óli Kr.
Sigurðsson fyrir framan málverk af Héðni Valdi-
marssyni stofnanda Olís. lægra bensínverð eða
stöðvar Landsbankinn ævintýrið?
Albert Guðmundsson iðnaðarráðherra. Varð enn
einu sinni efstur í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík. Margir líta á hann sem tákn siðferðis-
hnignunar í stjórnmálum — óvíst hvort hann heldur
sætinu sem hann var kjörinn tii.
kapitalismans á íslandi og smám saman upp-
götva hæstvirtir kjósendur að smátt geti
verð fagurt.
Svo virðist sem fjármagnsfljótið sé sífellt
að brjóta sér nýja og nýja farvegi. Það kvísl-
ast útum allar jarðir og sameinast öðrum,
m.a.s. erlendu fjármagni.
HÆRRA VÖRUVERÐ
Á höfuðborgarsvæðinu hafa orðið mikil
tíðindi í smásöluverslun. KRON, sem bæði á
verslanir í Reykjavík og helming Miklagarðs
á móti SÍS keypti stórhýsi — verslun af Víðis-
bræðrum á árinu og þótti mörgum vera illur
fyrirboði einokunarmyndunar og hærra
vöruverðs. KRON/SÍS hefur styrkt markaðs-
stöðu sína í borginni að miklum mun með
þessum kaupum, — og engu er líkara en
Kronsís ætli sér mjög stóran hlut af verslun
á höfuðborgarsvæðinu. Hagkaup hefur orð-
ið í þessu efni á eftir kronsís.
Engu að síður er ljóst, að stærstu smásalar
í Reykjavík, Kronsís og Hagkaup hafa staðið
í gífurlegum fjárfestingum á árinu, og lítil
ástæða til annars en ætla að sá kostnaður
eigi eftir að hafa áhrif á vöruverð til hækk-
unar. Máske felst lífsvon kaupmannsins á
horninu einmitt í þessari staðreynd: Vöru-
verð í litlu búðunum verði ekki svo miklu
hærra en í stórmörkuðum.
Annars telja margir að nýr markaður í stíl
við Hagkaup gamla hljóti að koma til sög-
unnar á næstu misserum, þ.e. markaður sem
byggist á lítilli yfirbyggingu og nær engum
fjárfestingum í húsnæði. En að því er ekki
ennþá komið og á meðan má reikna með
hækkandi vöruverði. Þegar það bætist við
virðisaukaskattinn má reikna með miklum
vöruverðshækkunum — sem hljóta að segja
til sín í þenslu og aukinni verðbólgu, meiri
verðbólgu en sérfræðingarnir hafa reiknað
með.
UPPSTOKKUN
BANKAKERFISINS
Erlent fjármagn hefur komið við sögu í
bjartsýnum framkvæmdum nýjustu ,,at-
hafnaskáldanna" á íslandi. Gífurlegar fjár-
festingar, t.d. í fiskeldisfyrirtækinu, hefðu
aldrei orðið að veruleika nema vegna þess
að erlent fjármagn kemur við sögu. Talið er
aö fjárfestingar í fiskeldisstöðvum á þessu ári
hafi numið um einum milljarði króna en
ómögulegt er að segja til um hve mikið af
þessum fjárfestingum er erlent fjármagn.
Það eru nær eingöngu frændur vorir á Norð-
urlöndum, sem hafa fjárfest með íslenskum
í þessu ævintýri.
Á undanförnum árum hefur fjármagnið
fengið meira frelsi til að leika lausum hala,
að sumu leyti til góðs en að öðru leyti án til-
lits til þarfa allra þjóðfélagsþegna. Kenna má
vaxandi þrýstings á uppstokkun bankakerf-
isins. Það svarar ekki þörfum landsbyggðar-
innar og nýs atvinnulífs eins og kröfur eru
gerðar til, — og meðal nýrra athafnamanna
má greina gífurlega óánægju með bankakerf-
ið og kröfur um uppstokkun þess. En það má
reyndar segja um flesta þjóðfélagsþegna, að
þeir reki sig á takmarkanir bankafyrir-
greiðslu — ekki síður útá landsbyggðinni en
á höfuöborgarsvæðinu.
Hafskipshneykslið/Útvegsbankamálið
hafa ekki síður orðið til þess að afhjúpa
margvíslega veikleika bankakerfisins (eins-
og flokkakerfisins) ásamt með þeim atriðum
sem hér hafa verið nefnd. Uppstokkun
bankakerfisins verður ekki í einni svipan,
heldur hlýtur hún að taka einhvern tíma til
gerjunar og aðlögunar á báða bóga.
FISKMARKAÐIRNIR Á FLOT
Breytingarnar í atvinnulífinu verða seinna
mestar í sjávarútvegi og fiskvinnslu. Þannig
hófst undirbúningur að fiskmörkuðum á ár-
inu í Hafnarfirði, Dalvík, Reykjavík og víðar.
Fiskmarkaðirnir eru taldir munu gjörbreyta
andrúmsloftinu í kringum atvinnugrein, sem
virðist hafa legið undir ámælum um einokun
lengi. Sölusamtökin SH og SÍS aðallega hafa
verið meö gífurlega sterka stöðu og telja
margir, að þessi tákn hafi orðið blómlegri
þróun fiskvinnslu fjötur um fót síðustu árin.
Vinnslan eigi eftir að verða fjölbreyttari og
fleiri eigi eftir að komast í betri snertingu við
margvíslegri markaði erlendis og framleiðsl-
an verði í ríkari mæli miðuð við þá fjöl-
breytni í framtíðinni. Þetta eigi eftir að auka
útflutningsverðmætin all verulega og þar
með hækka kaupið við sjávarsíðuna og ann-
ars staðar. Við lifum enn af sjávarfangi.
SIS hefur á árinu komið upp eignarhalds-
fyrirtæki, sem hefur mörg frystihús á sinni
könnu og myndar þannig stífan hring og hef-
ur vísi að miðstýringu. SH og SÍF er talið
hættara í þróuninni, því líklegra sé að
smærri atvinnurekendur, útgerðarmenn og -
félög muni ryðja brautina í fiskmarkaðsmál-
um, — og draga úr viðskiptum sínum við áð-
urnefnd samtök.
Síðustu vikur hefur verið rætt um einn lið
í þessu aukna frjálsræði, nefnilega frjálst
fiskverð, sem er forsenda fiskmarkaða. Allt
er þetta enn í deiglunni og telja margir að
bylting sé framundan í atvinnuháttum við
sjávarsíðuna vegna alls þessa. Þróunin verði
til að byrja með sú, að dregið verði úr hringa-
myndun og smáatvinnurekstur verði hag-
kvæmari en sá sem stærri er í sniðum þegar
þessar breytingar eru gengnar um garð.
VERKÓ UPPÍLOFT
Á árinu sem er að líða hafa verið gerðir
tveir heildarsamningar. í stuttu máli má
segja að báðir þessir samningar hafi staðfest
þróun, sem mörkuð var með aðgerðaleysi
HELGARPÖSTURINN 7