Helgarpósturinn - 30.12.1986, Blaðsíða 31

eftir Jóhönnu Sveinsdóttur
og ALDREI þaö
kemur til baka...“
Nýársþankar (gamlir & nýir)
Nýársnótt hefur löngum verid
merkilegri nótt en adrar nœtur í vit-
und manna. Sú tilstandsmesta
(blankuskór og bús; ballkjólar og
blys; kokteilar og kýldar vambir). Sú
dramatískasta (brœdur munu berj-
ast og mágkonur fara í hár saman).
Stund endurlits, uppgjörs og fram-
tídarspár (hefdi ég bara..., vœri ég
bara..., ég verd bara...). Samt gerist
í rauninni ekkert sérstakt: ein stund-
in líður afannarri, nýr dagur kveik-
ist af nóttu rétt eins og venjulega.
Hverju breytir þad þótt nýtt ártal sé
komid á prent samkvœmt bestu fá-
anlegu heimildum?
Á aðfangadagskvöld er þegn-
skylda að halla sér að faðmi fjöl-
skyldunnar, opna hann með öllum
tiltækum ráðum hafi hann verið lok-
aður (jafnvel það sem af er ársins).
Blátt bann er lagt við því að fólk sé
einsamalt á aðfangadagskvöld jafn-
vel þótt það sé með jesúbarnið í
hjartanu. Slíkt heitir að vera „ein-
stæðingur". Frést hefur að nokkrir
slíkir leiki jólasveina þetta kvöld.
J3ANNAÐ AÐ VERA
EINN
Félagslegi þrýstingurinn er jafn-
vel öllu meiri þar sem gamlaárs-
kvöld á í hlut. Þá má maður af ein-
hverjum ástæðum alls ekki vera
einn heldur ber hyerjum og einum
að taka þátt í stífri dagskrá sem tek-
ur að jafnaði hálfan sólarhring, og
skiptist nokkurn veginn jafnt milli
gamla ársins og þess nýja, þ.e.a.s. frá
því kl. 6 á gamlaárskvöld til kl. 6 á
nýársmorgun, undir vinnutitlinum
brenna fyrir börnin, brennivín fyrir
fullorðna, fókusinn á fjölskylduna
fyrir miðnætti, vini og kunningja
eftir miðnætti.
Að vísu þjófstartar sjónvarpið
með innlendum og erlendum frétta-
annál um eftirmiðdaginn, þjóðar-
morð og pólitískir prettir, fjármála-
sukk og svínarí, gjaldþrot og bók-
haldsfals fyrirtækja: það er geymt
en ekki gleymt hver blóðmjólkaði
hvern eða mergsaug á nýliðnu ári
og hver bar Ijúgvitni gegn hverjum,
þótt þessi sömu leikrit verði endur-
uppfærð í leikhúsi þjóðanna strax
eftir nýárið.
Steik klukkan sex og messa; „Nú
árið er liðið" í fyrsta sinn losar fyrsta
tregakökkinn í brjóstinu — á Ijós-
vakaöldunum má heyra að konurn-
ar í kórnum fá útrás fyrir þann harm
sem þær bera á leyndum stað. Og
svo:
„Guð, ekki matarfriður, hann
Gauji á horninu er strax farinn að
sprengja! Vonandi verður þetta ekki
eins og í fyrra þegar hann fór með
sex fjölskyldupakka!"
FALLEGASTA
SORPHREINSUN
ÁRSINS
Eftir matinn: pabbar út með börn-
in að horfa á fallegustu sorphreins-
un ársins, áramótabrennuna sem
duglegustu strákarnir (já, enn er
það svo að mestu) í hverfinu hafa
hlaðið, rétt eins og piltarnir í Hóla-
vallaskóla gerðu árið 1791, en það
er elsta heimild um áramóta-
brennu hérlendis.
Reyndar virðist áramótabrennan
vera alíslenskt fyrirbæri. í bók sinni
,Saga daganna getur Árni Björnsson
jrjóðháttafræðingur þess að úti t
Evrópu hafi árlegar brennur verið
alþekktar um aldaraðir. Séu þær
bundnar við ýmsa daga eftir lönd-
um og héruðum svo sem kyndil-
messu, páskadag, Valborgarnótt,
hvítasunnu, Jónsmessu, Ólafsvöku,
allraheilagramessu, en mjög fátítt sé
að þær séu haldnar um áramótin og
síst í löndum nálægum íslandi:
„Okkar dagsetning virðist því vera
sjálfstæð uppfinning," segir Árni,
„enda á hún vel við." Ennfremur
segir hann:
„Þótt ekki sé loku fyrir það skotið,
að brennur hafi tíðkast (hér) fyrr en
seint á 18. öld, þá er hitt einkar
sennilegt. í eldiviðarleysinu og
timburskortinum var hvert snifsi,
sem brunnið gat, lengstum of dýr-
mætt til að eyða því í soddan leik-
araskap. Auk þess var hvergi um
margmenni að ræða, sem er eins og
þurfti að fara saman við brennu.
í Reykjavík hafði tvennt gerst
undir lok 18. aldar: komið var dálít-
ið þéttbýli með skólasveina sem
ungæðislegan kjarna, og líklega
hefur verið farið að falla til eitthvað
af rusli, t.d. frá Innréttingunum, sem
mátti brenna. Enn í dag eru ára-
mótabrennur einskonar sorphreins-
un.“ (Saga daganna, bls. 126).
Áramótabrenna Hólavallapilta
var haldin á hæð einni skammt frá
skólanum sem þeir kölluðu Vulkan,
en sú hæð hefur að líkindum verið
Landakotshæð.
Á KROSSGÖTUM MEÐ
JÓNIKRUKK
Nú geta þeir sem ekki nenna útí
kuldann og sortann setið fyrir framan
skjáinn og horft á brennandi epla-
kassa og broshýra pabba og álfa-
kónga taka lagið í gneistafluginu,
unglinga og kínverja og börn með
stjörnuljós og hver veit nema dans-
andi álfameyjar og sveinar leynist
einhvers staðar í mannhafinu. En
frá miðri síðustu öld er vitað um
blysfarir í Reykjavík þetta kvöld
með álfadansi og skrípabúningum á
Tjörninni eða Hólavelli. Þessi siður
fór að breiðast út um landið þegar
líöa tók á öldina.
Enda engin tilviljun þar sem lengi
vel var almenn trú hér á landi að
huldufólk flytti búferlum á nýárs-
nótt og því átti að velja þá nótt til að
sitja á krossgötum einmitt til þess að
verða á vegi fyrir því. Eða eins og
segir í Þjódsögum Jóns Árnasonar:
„Kemur það (huldufólkið) þá ekki
ferð sinni fram fyrir þeim sem á göt-
unum situr og býður honum mörg
kostaboð, gull og gersemar, kjör-
gripi og kræsingar alls konar. Þegi
maðurinn við öllu þessu, liggja ger-
samarnar og kræsingarnar eftir hjá
honum og má hann eignast þær ef
hann þolir við til dags.“
En fáir komust frá því að liggja á
krossgötum. Þekktust er sagan af
Jóni nokkrum krukk (líkast til frá
því um og upp úr 1500) sem hafði
þraukað af nær alla nóttina þrátt
fyrir boð um dýrustu krásir og ger-
semar. En hann lét freistast þegar
huldukona kom til hans rétt undir
dagrenningu og bauð honum heitt
flot úr ausu en það þótti honum öll-
um mat betra. Varð honum það þá
að gjóa augum á ausuna og mæla
hin fleygu orð: „Sjaldan hef ég flot-
inu neitað" og missti þar með af öll-
um gersemunum og varð jafnframt
ráðlaus og rænulítill eftir þetta.
„Slíkar sögur myndast hjá soltinni
þjóð, sem skortir feitmeti og hitaein-
ingar," segir Árni Björnsson í fyrr-
nefndri bók.
Jón þessi hlaut viðurnefnið krukk
af krossgötunum og af honum
gengu margar spáfarasögur bæði í
Krukkuspá og í munnmælasögum.
Jón Árnason tilgreinir nokkur
dæmi af spádómum nafna síns
krukks sem vel eru íhugunarvirði
enn þann dag í dag:
„Mönnum verður alltaf að fara
aftur með vöxt og krafta svo fífuátt-
ungurinn verður að lokum átta
manna tak.“
„ísland eyðist af langviðrum og
lagaleysi."
„Suðurland mun sökkva, en
Norðurland rísa æ hærra úr sjó.“
Það er að vísu iiðin tíð að íslend-
inga skorti feitmeti og hitaeiningar,
en spádómsþörfin er söm við sig.
Forsætisráðherra og útvarpsstjóri
hafa verið svo heppnir að fá fyrir sitt
leiti að veita henni útrás á skjánum
á gamlaárskvöld. I þjóðaráheyrn,
jafnvel þótt ýmsir tilheyrendanna
séu orðnir fremur ráðlausir og
rænulitlir eins og Jón krukk forðum
þegar líða tekur á kvöldið.
ÞEGNSKYLDUHLÁTUR
OG GRÁTUR
í skaupinu er svo spáð aftur á bak
og þegnskylda að hlæja og þjóðar-
sorg ef brosið stirðnar meira en mín-
útu í senn.
Allra augu mæna á gamla árið
skreppa saman á skjánum og þaö
nýja bólgna út meðan þjóðkórinn
kyrjar Nú árið er liðið í aldanna
skaut. Og sú fullyrðing að það aldrei
komi til baka, að sérhver þess gleði
og þraut sé runnin á eilífðar braut
verður tilefni táraflóðs á góðra vina
fundi. Og betur að þjóðskáldinu rat-
ist satt orð á munn í þessum hend-
ingum:
„og meðan þrúgna guttnu tárin glóa
og guðaveigar lifga sálaryl,
þá er það víst aö bestu blómin gróa
í brjóstum þeim sem geta fundið til."
Því upp úr miðnættinu byrja
býsna margir að finna til auk þess
sem hver og einn leitar aö sínum
krossgötum eins og fara gerir á ný-
ársnótt. Fæstir virðast nefnilega
sætta sig við eilífðarbrautina, glöt-
uðu eða misnotuðu tækifærin sem
út á hana renna; árið sem aldrei
kemur til baka...
Nýár (gleöilegt)
eftir Steinunni Sigurðardóttur
Þar kom að því elskan hve sæl ó hve sæl
af baki með þig strax með svipuna í hægri
og kysstu mig á vinstri klipptur kembdur þveginn
óþarfi að roðna óskup varstu lengi
aldrei svona lengi ekki nókkurn tímann
hverslags hvaða hverslags
hvað dvaldi þig minn væni
hélt þú værir dauður ónýtur vitlaus
skildi þetta ekki en nú er allt í lagi
vertu hér stutt og kondu fljótt aftur
og fátt þætti mér að því ef þú vildir gjöra
svo vel að vera svo góður að vera agnarögn
skemmtilegri núna en í fyrra —
ég sagði þetta víst líka í hitteðfyrra —
þá sagðirðu mig ráða því hve skemmtilegur
þú yrðir (betur að satt væri). í næstu skipti
segjum við enn það sama.
Svo hættir þú að koma.
úr bókinni VERKSUMMERKI (1979)
HELGARPÓSTURINN 31