Helgarpósturinn - 30.12.1986, Blaðsíða 32

ERLEND YFIRSÝN
eftir Magnús Torfa Ólafsson
1986 lagði ráðgátur
fyrir árid 1987
Að tíu mánuðum liðnum virðist Stokk-
hólmslögreglan jafnnær um hver skaut Olof
Palme forsætisráðherra á fjölfarinni götu í
höfuðborg Svíþjóðar. Sú óráðna morðgáta
má heita táknræn fyrir framvindu afdrifarík-
ustu mála á árinu 1986. Stórviðburðir ársins
eiga það margir sameiginlegt, að vekja frek-
ar spurningar um óráðna framtíð en veita
vitneskju um niðurstöður af því sem liðið er.
A öndverðu ári urðu tvö tæknislys til að
minna óþyrmilega á vandann sem fólginn er
í umgengni við afsprengi hátækninnar, sem
menn hafa tileinkað sér. Geislun frá sjálfs-
íkveikju, sem hlaust af sleifarlagi og and-
varaleysi hjá starfsmönnum í kjarnorku-
knúnu raforkuveri í Ukraínu, dreifði ólyfjan
um mikinn hluta Mið- og Norður-Evrópu.
Bandaríska geimskutlan Challenger fórst
með öllum innanborðs í augsýn sjónvarps-
áhorfenda um allan hnöttinn. Rannsókn
leiddi í ljós, að þar hlaust ófarnaður af ofur-
kappi forustumanna að sýna árangur sam-
fara trassaskap undirverktaka og eftirlitsað-
ila. Afleiðingin er að Bandaríkin standa uppi
svo misserum skiptir án geimflutningatækis,
samtímis því að stjórn ríkisins hyggst ein-
beita hátækniiðnaði þjóðarinnar að því að
koma upp úti í geimnum varnarkerfi við risa-
eldflaugum hins risaveldisins, Sovétríkjanna.
í sameiningu hljóta þessir atburðir að setja
spurningarmerki við öll slík hátækniáform.
Eftir það sem fór úrskeiðis í Tsérnóbil og á
Canaveralhöfða, verða áætlanir um sjálf-
virkt og tölvustýrt kerfi geimvopna, til að
mynda samsett af geislabyssum með vetnis-
sprengjur fyrir orkugjafa, enn vafasamari en
áður.
Stærsta spurningarmerki ársins 1986 varð
þó til í Reykjavík, þegar Reagan Bandaríkja-
forseti og Gorbatsjoff flokksleiðtogi settust
niður til funda í Höfða og tóku að ræða tak-
mörkun kjarnorkuvopnabúnaðar og fækk-
un kjarnorkuvopna á allt öðrum og stórtæk-
ari nótum en áður eru dæmi í skiptum stór-
veldanna. Timamótasamkomulag gekk
þeim úr greipum, sér í lagi vegna ágreinings
um takmarkanir á tilraunum með geimvopn-
in, sem Reagan hefur augastað á. Enn segjast
þó báðir skuldbundnir af tillögum sínum frá
Reykjavíkurfundinum, þótt ekki beri í öllu
saman um hverjar þær voru.
Eins og nú er komið fyrir Bandaríkjafor-
seta, hlýtur honum að vera meira í mun en
nokkru sinni fyrr að kóróna valdaferil sinn
með því að ná samkomulagi við sovétstjórn-
ina um viðameira samkomulag en áður eru
dæmi til um hömlur á kjarnorkuvígbúnaði.
Það væri vísasta ráðið til að hefja hann og
stjórn hans úr kviksyndi hneykslismálsins,
sem spunnist hefur af því tiltæki hans, að
vopna heri erkiklerkaveldisins í íran.
En skilningsleysi Reagans á eðli þess sem
hann aðhafðist í því efni, ófullnægjandi og
röng viðbrögð við fordæmingu bandarísks
almennings og umheimsins, geta ef fram er
haldið á sömu braut gert þjóðhöfðingja mátt-
ugasta rikis heims ófæran um að leiða til
lykta nokkurt meiriháttar mál á alþjóðavett-
vangi. Vitneskja um að Bandaríkjaforseti
hefur sýnt tvöfeldni í svo alvarlegu máli sem
viðureign við skipulagða hryðjuverkastarf-
semi, hundsað aðvaranir ráðherra sinna og
siðan farið á bak við þá í framkvæmd utan-
ríkisstefnu með aðstoð óábyrgra ofstopa-
manna í starfsliði forsetaskrifstofunnar, veld-
ur ef ekki er að gert trúnaðarbresti, sem af
getur hlotist athafnalömun hjá Bandaríkja-
forseta.
Reagan hittir nú sjálfan sig fyrir, eftir að
hafa safnað hið næsta sér mönnum sem telja
lítið mál að leysa vanda sem að Bandaríkjun-
um steðjar, hafi þeir aðeins frjálsar hendur til
að beita bandarísku peningavaldi og hernað-
armætti nógu purkunarlaust. Gorbatsjoff á
fyrir sitt leyti við þann vanda að kljást, að
lina á viðjum miðstýrðs alræðiskerfis í Sovét-
ríkjunum, án þess að ljá keppinautum í efstu
þrepum valdastigans höggstað á sér. Fyrir-
ætlanir um fyrstu verulegu kerfisbreytingar
nýja valdahópsins í Sovétríkjunum voru sett-
ar fram á árinu sem senn er á enda, en fram-
kvæmd bíðurársins 1987. Þá fyrst ersvarsað
vænta um gagnsemi þeirra.
Fyrsta maí í vor fá þrjár milljónir sovét-
manna heimild til að stofna og reka eigin
smáfyrirtæki með samvinnusniði i verslun,
veitingastarfsemi, smáiðnaði, viðgerðar-
þjónustu og slíkum greinum. Með þessari
ráðstöfun eru Gorbatsjoff og menn hans að
gera löglega svarta atvinnustarfsemi, sem
lengi hefur viðgengist í Sovétríkjunum og í
raun gert landsmönnum daglegt líf bærilegt,
þrátt fyrir vanhæfni, sviksemi og seinlæti
hins opinbera þjónustukerfis. Um leið og áð-
ur ólögleg einkaþjónusta fær að koma fram
í dagsljósið, verður hún skattlögð.
En það er ekki bara litli maðurinn í Sovét-
rikjunum, sem fær aukið svigrúm á næsta
ári. Valin fyrirtæki í helstu framleiðslugrein-
um fá heimild til að kaupa og selja á alþjóð-
legum markaði eins og þau telja ábatavæn-
legast, án afskipta áætlunarskrifstofu og
ráðuneyta. Þau fá að halda mestum hluta
þess gjaldeyris sem þau afla með útflutningi
og verja honum eins og stjórnendum býður
við að horfa. Yfirlýst markmið með þessari
ráðstöfun er að styrkja stöðu sovésks at-
vinnulífs á heimsmarkaði.
1 báðum þessum tilvikum er sovétstjórnin
að reyna að virkja markaðsstarfsemi og
markaðslögmál til að bæta úr álappalegri og
óskilvirkri starfsemi miðstýrðs hagkerfis.
Gorbatsjoff er sjálfur lögfræðingur að
menntun, og hann hefur sýnt að honum er
ljóst að til þess að efnahagsstarfsemi margra,
sjálfstæðra aðila fái þróast og dafnað þarf að
efla réttaröryggi í samfélaginu. Því hefur ver-
ið kunngert rækilega, að flokksforysta og
ríkisstjórn hafi ákveðið að setja lög um rétt
einstaklings gagnvart ríkisvaldinu í Sovétríkj-
unum. Þar er heitið fyrirmælum um form-
legar kröfur til birtingar tilskipana og reglu-
gerða og um rétt einstaklinga sem opinberir
aðilar brjóta á til réttingar mála og bóta
fyrir tjón. Til að slík löggjöf verði virk þarf
auðvitað óháða dómstóla, sem ekki lúta
lengur fyrirmælum flokksskrifstofunnar á
hverjum stað. Því eru blöð og aðrir frétta-
miðlar óspart hvattir til að fletta ofan af mis-
beitingu valds.
Sovétstjórnin hefur uppgötvað gagnsemi
markaðarins til að uppfylla þarfir almenn-
ings og veita fyrirtækjum vaxtarskilyrði, eft-
ir að Kommúnistaflokkur Kína reisti fjöl-
mennasta ríki heims úr rústum menningar-
byltingar elliærs leiðtoga og spilltrar klíku í
kring um hann með því að gefa markaðs-
starfsemi lausan tauminn. í stað landlægrar
hungursneyðar á dögum Maós er kominn
landbúnaður sem fullnægir þörfum þúsund
milljónanna í Kínaveldi. Iðnaði er skipað að
laga sig að arðsemiskröfum og fyrstu gjald-
þrotum fagnað sem votti um aukna heil-
brigði í atvinnulífi.
Ofan á allt saman hafa svo forystumenn
Kína ákveðið að fækka í hernum um milljón
manns, og segjast búnir að brautskrá úr her-
þjónustu 411.000. Það er ekki fjöldinn undir
vopnum heldur gæði herþjálfunar og vopna-
búnaðar sem veitir styrk, segja núverandi
valdhafar í Peking, þvert ofan i kennisetning-
ar Maó.
Borgarstjórinn ( Reykjavík, Davið Oddsson, býður leiðtoga risaveldanna velkomna í Höfða, þar sem einhverjar mikilvægustu viðræður f alþjóðastjórnmálum fóru fram á árinu sem er að líða. (Mynd: Hvlta húsið.)
32 HELGARPÖSTURINN