Helgarpósturinn


Helgarpósturinn - 02.04.1987, Qupperneq 35

Helgarpósturinn - 02.04.1987, Qupperneq 35
MAL OG MENNING Bölv og ragn (3) f síðasta þætti rakti ég sagnir, sem merka „biðja bölbæna; nota blótsyrði". Eg sleppti þó úr nokkrum sögnum, sem fela ekki aðeins í sér athöfnina „að blóta“, heldur einnig aðferðina, hvernig blótað er. Þar á ég við sagnir eins og tuinna, þrinna, flétta, hnýta og krossbölva, sem allar merkja ,,að hreyta úr sér mörgum blótsyrðum í senn“. Það er ekki ætlun mín með þessum þáttum að kenna fólki að blóta. Þess vegna skýri ég ekki þessar aðferðir nánar. Þó skal ég játa, að mér finnst skemmtilegra að heyra hressiiega bölvað á íslenzku en hlýða á máttvana ensk blótsyrði. Við eigum til fjölskrúðugt val blótsyrða í íslenzku, svo að við þurfum ekki að leita til annarra í þeim efnum. Langsamlega flest íslenzk blótsyrði tengjast annaðhvort kvala- staðnum (samkvæmt kristinni trú) eða djöflinum. Af fyrri flokknum eru helvíti (hevíti), horn- grýti og samrunaorðið helgrýti. Orðið Niður- kot (Gamli í Niðurkoti), sem Svavar Sigmunds- son minnist á í Sam- heitaorðabók sinni, er ekki notað sem blóts- yrði, að því er ég bezt veit. Orðið bévítis gæti bent til, að til hafi verið orðið bévíti um kvala- staðinn, en ég finn það ekki í orðabókum. Orðin helvíti og him- inríki (nú himnaríki) koma fyrir í kvæðum, sem ort eru skömmu eftir 1000, og hafa vafa- laust borizt hingað með kristninni. í andlátsvísu Hallfreðar vandræða- skálds segir: veitk, at vœtki of sýtik. .. nema hrœðumk helvíti, þ.e. ég veit, að ég óttast ekkert, nema hvað ég hræðist helvíti. Sá galli er þó á, að vísan er ekki í aðal- handriti sögunnar (Möðruvallabók). En í sjálfu sér skiptir þetta ekki máli, því að í vísu eftir Sighvat, sem ort er um það bil 20 árum síð- ar (1027) segir, að sér- hver maður, sem tekur gull til höfuðs konungi sínum, eigi vísan sama- stað í svörtu helvíti (ÍF XXVII, 295). Mestur hluti kristilegs orðaforða í íslenzku er fenginn úr þremur mál- um: fornensku, forn- saxnesku og latínu. Með ailmiklu öryggi má segja, að orðið helvíti hafi borizt hingað úr fornensku. í því máli var notað orðið hellewite um refsingu og kvalir, en einnig um dauðraríkið. Fornsaxneska orðið helliwiti var ekki haft um dauðraríkið, heldur merkti „heljarkvöl, heljarrefsing". Fornenskan er þannig líklegra veitimál. Orð eins og helvíti eru ekki kölluð tökuorð, heldur tökuþýðingar, en það merkir, að einstakir orðhlutar séu þýddir með samsvarandi orðum (orðein- ingum, myndunum) í tökumálinu. Lítið hefur verið rannsakað, hvernig blótsyrði eru notuð. Það er raunar engin furða, því að heimildir eru erfiðar, þar sem blótsyrði eru lítið notuð í bókmáli. Rannsókn talmálsins kostar að jafnaði miklu meiri vinnu. Ég mun þó hér á eftir greina frá því, hvernig orðið helvíti er notað sem blótsyrði. Heimildir eru úr ýmsum áttum, en að verulegu leyti styðst ég við eigin kunnáttu í notkun blótsyrða. Orðið helvíti er notað sem nafnorð með ýmsum sögnum, aðallega í forsetningarlið (í helvíti, til helvítis). Mjög er það algengt með sögn- HVAÐ ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA? ÁGLIST ATLASON TÓNLISTARMAÐUR Ja, á laugardagskvöldið œtla ég að spila meö Ríó á Akranesi en á föstudags- kvöldið hef ég hugsað mér að taka því bara rólega. Nú, ég veit ekki meira, jú, á sunnudagskvöldið er ferm- ingarveisla. Þetta er svona það sem ég œtla að gera í grófum dráttum, ég fer ekk- ert að fara útí það í smá- atriðum, er það? inni fara, t.d. fari það í helvíti, farðu til helvítis. Ef menn tvinna, þrinna, krossbölva, hnýta eða flétta, skjóta þeir gjarna iýsingarorði inn á undan orðinu helvíti. T.d. er algengt að segja fari það í hurðar- laust helvíti. En í staðinn fyrir huröarlaust má setja grœngolandi, heita, heitasta, heitsteikt, logandi, sjóðbullandi, sótsvarta, sótsvart- asta. Einnig er hægt að setja tvö (eða fleiri) lýsingarorð framan við helvíti, t.d. grœngolandi, hurðarlaust helvíti. Ekki kannast ég við, að sambandið farðu til helvítis sé lengt með því að skjóta lýsingarorði framan við helvíti. Hins vegar eru liðfelld sambönd algeng, þ.e. orð- inu helvíti er sleppt og lýsingarorð eitt notað, t.d., fari það í kolað, fariþað í kollótt, fari það í logandi o.s.frv. Þá er einnig títt orðasam- bandið hvernig í helvítinu (gaztu verið svona vitlaus)? Einnig er orðið helvíti títt í upphróp- unarsetningum, t.d. hvert þó í heitasta hel- víti og í eins konar ávarpi, helvítið þitt, eða frásögn, helvítið hann Jón, sbr. vísupartinn: hœðir mig á hnöllum trés/helvítiö hann Jó- hannes. Margt af því tæi, sem nú hefir verið rakið, hef- ir Svavar Sigmundsson í Samheitaorðabók sinni, en hann tilgreinir líka faröu í horngrýti, farðu í hólakot, faröu nú hoppandi í hœrusekk og farðu noröur og niður. Ég rek ekki upp- runa þessara orðasam- banda, en vil þó geta þess, að síðasta orða- sambandið, farðu norö- ur og niður, virðist eiga rætur í heiðnum hug- myndum um Hel. Svo segir í Snorra Eddu: En hon sagði, at Baldr hafði þar riðit um Gjall- arbrú: en niðr ok norðr liggr Helvegr (SnE I, 178, Hafniæ 1848). Eignarfailið af helvíti, þ.e. helvítis, er notað sem lýsingarorð, t.d. helvítis asni(nn). Sama gildir um eignarfallið af horngrýti, þ.e. horn- grýtis, t.d. horngrýtis þrjóturinn. Þá er einnig samrunamyndin horn- vítis notuð á sama hátt, t.d. hornvítis kerlingin. Sama er að segja um helgrýtis, t.d. helgrýtis amlóöinn. Og enn má nefna benvítis, sem ég get ekki skýrt, og bévítis, sem virðist vera samruni úr béaður og víti, t.d. bénvítis fíflið, bévítis flónið. Enn ber að geta þess, að orðið helvíti er notað sem atviksorð með lýsingarorðum og atviksorðum. Dæmi um hið fyrra er hann er helvíti góður, en um hið síðara þetta er helvíti asnalega orðaö. Hins minnist ég ekki, að helvíti sé notað sem atviksorð með sögnum. Orðið horngrýti, sem nokkuð hefir verið rætt um hér að framan, er torskýrt. Horngrýti merkir einnig „eggjagrjót". Guðmundur Finn- bogason (sbr. Skírni 1927, 57) ýjar að því, að bölbænir, þar sem notað er horngrýti, séu upprunalega þær, „að menn lentu í eggjagrjótsurð- ir, lentu í ófærum, eða þá að þeir yrðu urðaðir utan garðs“. Benda má á, að djöfullinn og hans árar voru taldir hornóttir. Gæti verið, að horngrýti væri hugsað sem urð (grýttur staður) hinna hornóttu djöfla? Ég veit það ekki. STJÖRNUSPÁ HELGINA 3.-5. APRÍL ummimimi Forðastu endilega allt pukur og undirferli á föstudag. Slíkt getur skapað ótrúlegustu vandamál. Og þér getur hefnst fyrir að endurtaka kjaftasögur, sem þú hefur heyrt. Það verður kannski lítið úr laugardeginum, þar sem þú kannt að byrja á mörgu án þess að Ijúka því. Á sunnudag gætir þú lent upp á kant við einhvern I fjölskyldunni, sem ekki er hrifinn af uppátækjum þlnum, en varastu að gefa loforð sem þú getur ekki staðið við. Vertu nú svolltið vandlátur á félaga, þvl þeir sem virðast einlægir gætu stolið frá þér hugmyndum og gert að sín- um. Þú þarft að sýna mikla útsjónarsemi við að komast eða fá það sem þú ætlar þér. Það er líka tfmi kominn til þess að ákveðin persóna gerist hreinskilin og hætti að láta eins og þú sért ósanngjarn í kröfum þínum. Ættingi eða vinur reynir að skipta sér af einkamálum, sem honum koma hreint ekkert við. Láttu hann fá það óþvegið. TVÍBURARNIR (22/5-21/6 Tlmi hreinskilni er genginn f garð og nauðsynlegt er orðið að hreinsa andrúmsloftið. Enginn, ekki einu sinni ástvinur þinn, á rétt á þvf að ákveða hvernig, hvenær og hvar þú lætur tilfinningar þfnar ( Ijós. En einhverjar breytingar virðast óumflýjanlegar. Innst inni ertu búinn að taka ákvörðun um hverju þarf að breyta, en þú verður að fara varlega vegna þess að aðrir eru ósammála þér. Gakktu úr skugga um að þú hafir fólk ekki fyrir rangri sök. vAniuuitm. Láttu lltið fara fyrir þér og athöfnum þfnum á föstudag. Það kann góðri lukku að stýra. Á laugardag ættirðu að foröast Iftt fgrundaðar framkvæmdir og þann dag gæti sektarkennd eða efasemdir af einhverjum toga valdið streitu. Léttu lund þfna með þvf að hreyfa þig úr stað eða hafa samband við starfsfélaga. Ekki treysta á stuðning ástvina á sunnudag. Þeir geta reynst óútreiknanlegir — jafnvel undirförulir. LJÓNIÐ (21/7-23/8 I vikulokin nennirðu ekki að velta þér upp úr sjálfselsku og ósanngirni annarrar persónu varðandi fjármálasam- skipti. Á laugardag eykst þér bjartsýni varðandi eitthvað sem snertir vinnuna, þó svo ekki verði gengið frá neinu fyrr en á þriðjudag. Líkamlegir kvillar fara þar að auki skánandi. Þú verður að kanna nákvæmlega öll smáatriði, þótt þú þolir yfirleitt ekki smámunasemi og sért mjög ör- látur að eðlisfari. Jafnvel gamalgróin tilfinningasambönd geta verið erf- ið þessa dagana en þú hefur að öllum Ifkindum ekki gefið umkvörtunum mikinn gaum. Núna neyðist þú hins vegar til þess að horfast f augu við aðstæður f fjölskyldunni. Taktu ekki mark á neinu nema það sé fyllilega rökstutt. Tími er kominn til þess að krefjast trygginga þegar fjármál eru annars vegar. Á föstudag muntu njóta alls, sem þú tekur þér fyrir hendur f þeim tilgangi að bæta sjálfan þig á einhvern hátt. Það er hins vegar ekki ólfklegt að þú finnir til andlegrar streitu. Laugardagurinn er tilvalinn til þess að bjóða heim fólki og þú ættir að fgrunda vel allar hugmyndir, sem skjóta upp kollinum. Athugaðu Ifka, að þú ert aðnjótandi meiri ástar en þig grunar. Þú neyðist til að vanrækja fjöl- skylduna á hvfldardaginn og jafnvel að svíkja loforð. Maki eða sambýlisaðili veldur þér Ifka vonbrigðum daginn þann. SPORÐDREKINN (23/10—22/ll Farðu varlega með peninga á föstudaginn og gættu að þvf, að stuttar ferðir geta reynst afar kostnaðarsamar þeg- ar á allt er litið. Þetta á einnig við um laugardaginn, en það er annars mun betri dagur og þá verða ástvinir samvinnu- þýðir og móttækilegir fyrir hugmyndum þfnum. Þú átt þess vegna auðveldara með að tjá tilfinningar þfnar. Á sunnudag skaltu hins vegar varast að reyna að komast undan skyldustörfum og ekki vera of óútreiknanlegur. BOGMAÐURINN (23/11-21/12 Það kann að vera ónotalegt að vinna með fólki sem maöur hvorki treystir né virðir, en þetta er ekki rétti tfminn til þess að gera eitthvað f málinu. Þú ættir heldur að leggja til atlögu við þá, sem hafa að undanförnu farið undan f flæmingi eða verið erfiðir á heimavelli eða f tengslum við . fjármál. Þessa dagana er það hlutverk þitt að vera þolin- móður og skilningsrfkur við ákveðinn ástvin, sem á (erfið- leikum. Sú samúð og hjálpsemi á eftir að skila sér aftur. STEINGEITIN (22/12 Ef þú ert ekki vel frfskur, ættirðu alveg endilega að halda þlg heima á föstudag. Og mundu hvflfk tfmaeyðsla það er að hlusta á kjaftasögur. Á laugardag færðu ef til vill fréttir, sem setja þig út af laginu, og það gæti reynst sær- andi að uppgötva að einhver var ekki trausts eða ástúðar þinnar verður. Sunnudagurinn verður Ifklega litlu betri, því þá kemur upp misskilningur á milli þln og nákomins aðila. VATNSBERINN [22'1-19/2 Þú ert að öllum líkindum f nokkurs konar biðstöðu núna, en fljótlega muntu sjá að þú neyðist til að endur- skipuleggja bæði persónuleg mál og fjármál. Það verður kannski sárt, en þú hefur ekkert um að velja. Þér finnst þú vanmetinn, enda ekki búinn að uppgötva að nýtt tímabil er gengið f garð og það ert þú sjálfur sem hefur öll tromp á hendi. Haltu samt áfram að fara varlega í fjármálum og láttu ekki trufla frama þinn (vinnunni. FISKARNIR (20/2 20/3 Þér hef ur eflst sjálfstraust nýverið, enda ekki vanþörf á. Nú er rétti tfminn til þess að kippa fjármálunum f lag, eftir þvf sem hægt er, og þú mátt ekki lengur líða afskiptasemi annarra af þessum málaflokki. Þú verður að sýna meiri sparsemi og ættir ekki að ana út f nein kaup f stórum stfl I náinni framtfð Þér er hætt við að fara „yfir" á ávfsana- heftinu, ef þú gætir ekki að þér. HELGARPÖSTURINN- 35

x

Helgarpósturinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Helgarpósturinn
https://timarit.is/publication/47

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.