Helgarpósturinn - 14.05.1987, Blaðsíða 18

eftir Friðrik Þór Guðmundsson mynd Jim Smart
Fæddur í sjávarplássi, að stórum hluta alinn upp um borð í fiskiskipi. Valdi
fiskifræðina og dúxaði í Glasgow, kallaður „The Eskimo Bastard/7.
Sambland af vísindamanni og sjómanni og unir hag sínum vel — svo fremi
sem það sér til sjávar. Jakob Jakobsson forstjóri Hafrannsóknastofnunar er í
HP-viðtali.
ÞÚ EIGNAST ÞAÐ
SEM ÞÚ GEFUR
Jakob Jakobsson fiskifrœdingur og forstjóri Hafrannsóknastofnunarinn-
ar sér til sjávar úr skrifstofu sinni. Það er honum mikils virði því hann var
nánast alinn upp um borð í fiskiskipi og vildi sjálfur snúa sér að vísinda-
störfum á hafi útiþegar hann lét til leiðast að taka að sér starf forstjóra fyrir
þremur árum. Jakob er Norðfirðingur, fœddur í Neskaupstað í júní 1931,
sonur Jakobs Jakobssonar skipstjóra og útgerðarmanns og Sólveigar Ás-
mundsdóttur. Frá blautu barnsbeini vandist Jakob yngri við sjóinn, Jakob
eldri var enda annáluð aflakló og mikið um hetjur hafsins í báðum œttum.
Hann fór snemma á veiðar með föður sínum og bróður. „Það má heita
undarlegt, að faðir minn stundaði sjóinn í 60 ár, en var samt alltaf sjóveik-
ur! Oftast þurfti ég að fœra honum mat upp í stýrishús, því hann treysti sér
ekki til að fara undir þiljur. En fiskinn var hann og þá fyrst og fremst vegna
þess hversu athugull hann var. Þrotlaus undirbúningsvinna var lykillinn að
velgengni hans. Það var aldrei flanað að neinu.“
HAFRANNSÓKNIR í HÁLFA ÖLD
Jakob fæddist inn í þjóðfélag kreppunnar.
Framsóknarstjórn Tryggva Þórhallssonar hafði
glímt við efnahagsmáiin í fjögur ár með minni-
hlutastuðningi Alþýðuflokksins, en kratar voru
orðnir óþreyjufullir fyrir hönd verkalýðsins.
Verkalýðshreyfingin óx og dafnaði og átök voru
tíð í landinu. Tveimur vikum fyrir fæðingu
Jakobs voru haldnar sögulegar kosningar, Sjálf-
stæðisflokkurinn bauð fram í fyrsta sinn og
sömuleiðis Kommúnistaflokkurinn eftir klofn-
irtgu Alþýðuflokksins. Norðfjörður hefur alla tíð
verið sterkt vígi hinna róttækari vinstri manna.
Er Jakob þá ekki harður rauðliði? „Nei, en eins
og svo margir á Norðfirði á þeim árum var ég í
Æskulýðsfylkingunni í eitt eða tvö ár, það var al-
mennt gert. Menn voru hressir og í MR tók ég oft
til máls í málfundafélaginu, Framtíbinni, en þá
var mikið rifist út af Atlantshafsbandalaginu.
Það má heita merkilegt að ég vissi aldrei hvað
faðir minn kaus; hann sagði að leynilegar kosn-
ingar væru til þess að menn væru ekkert að
fleipra með hvað þeir kysu. Eftir menntaskóla-
árin hef ég aldrei komið nálægt stjórnmálum á
nokkurn hátt.“
Jakob segist muna óljóst eftir kreppunni á
Norðfirði en vel eftir því hversu fólkið var sam-
hent undir þessum kringumstæðum og alla tíð;
það hjálpaði hvert öðru og dreif í hlutunum.
„En ég man öllu betur eftir stríðsárunum. Það
var gæfa Norðfirðinga að þangað kom aldrei
setulið, þar voru aldrei fleiri en 4—5 hermenn og
atvinnulífið snerist aldrei um Bretavinnu. Lífið
snerist sem fyrr um fiskveiðarnar. Þannig var
þetta, að fiskur var veiddur þarna fyrst og fremst
að sumar- og haustlagi en síðan fóru allir á vetr-
arvertíð, flestir til Hornafjarðar. Faðir minn var
því alltaf fjarverandi frá janúar fram á vor. Og
einmitt út af því fékk ég mitt fyrsta „embætti".
Vertíðarmenn voru oft óþreyjufullir að komast
heim á vorin en faðir minn var þrautseigur og
vildi ekki koma heim fyrr en sjórinn var falinn
að hlýna, það þýddi ekkert að róa fyrir austan
fyrr. Mitt fyrsta embætti var þegar ég var sex ára
að mæla fyrir hann sjávarhitann við bryggju-
hausinn sem var fram af sjóhúsinu okkar. Ég
gerði þetta samviskusamlega og færði inn í stíla-
bók. Og þegar vetrarkuldinn fór að minnka kom
hann strax, en ekki fyrr. Því miður er stilabókin
týnd, þetta var allt saman hárnákvæmt og vís-
indalegt."
Þannig getur Jakob með góðri samvisku sagt
að rannsóknarstörfin hjá sér spanni nú hálfa öld!
Eða voru þetta ekki fyrstu skrefin og framtíðin
endanlega ráðin?
„Það kom fljótt í ljós að hugur minn stefndi að
sjónum, en móðir mín átti hins vegar afskaplega
erfitt með að sætta sig við að ég yrði sjómaður.
Mágar hennar tveir og margt skyldmenna höfðu
farist á sjó og hún var alltaf óróleg þegar við vor-
um til sjós. Og síðar fannst henni það svolítið
„svínarí" þegar ég lauk stúdentsprófi og hún
hélt að ég myndi fara í hefðbundið embættis-
nám — lögfræði eða læknisfræði — að ég skyldi
halda í þetta fiskifræðinám! Að ég yrði áfram til
sjós, þótt óbeint væri.“
Jakob stundaði nám við Menntaskólann í
Reykjavík 1948—1952. Hann segir að nokkru
áður hafi komist á sú mesta réttarbót í skóla-
kerfinu sem unglingar á landsbyggðinni gátu
fengið, landsprófið. Flestir sem héldu mennta-
veginn af Norðfirði fóru til Akureyrar, en Jakob
hélt til Reykjavíkur þar sem hann átti föðursyst-
ur sem sá honum fyrir húsnæði.
„Þegar ég kom í þriðja bekk strax eftir lands-
próf þekkti ég ekki nokkra sál í skólanum.
Sessunautur minn þennan vetur var Haraldur
Ólafsson mannfræðingur og alþingismaður.
Hann var líka öllum ókunnugur og urðum við
bestu vinir."
PÁLMI KASTAÐI BÚKUM TIL
BEGGJA HLIÐA
„En ég verð að segja að mér leiddist frekar í
skólanum. Mér fannst skólaandinn ekki
skemmtilegur. Einfaldlega vegna þess að á
hverjum morgni kepptust menn við að segja
hversu gersamlega ólesnir þeir væru, hvað þeir
hefðu verið að drabba úti fram á.nótt í slagtogi
með Pétri og Páli. En um leið og þeir voru teknir
upp þá brilleruðu þeir alltaf! Andinn var sá að
vera svo ofboðslega gáfaður að þurfa hreint ekk-
ert að lesa og það fór alltaf talsvert í taugarnar
á mér.“ Jakob segir að þó honum hafi leiðst við--''
horfið til námsins hafi félagslífið verið mjög fjör-
ugt. sérstaklega á málfundum.
„Ég man vel eftir einum fundinum, þar sem
tillaga gegn Atlantshafsbandalaginu var sam-
þykkt eftir harðar umræður. Þá var einn skólafé-
lagi okkar sendur með tillöguna niður á Alþýðu-
blað en á leiðinni sneri hann tilögunni alveg við
til að gera at! Og eftir fylgdi mikill uppsláttur í
blaðinu um að í Framtíðinni hefði verið sam-
þykkt tillaga med Atlantshafsbandalaginu.
Þetta var auðvitað gert af stráksskap og hafði
engin sérstök eftirköst, en strákurinn var enginn
annar en Jökull Jakobsson, siðar rithöfundur.
Langmesti mælskumaðurinn á þessum árum
var Þorvardur Helgason, hann gat talið fólki trú
um nánast hvað sem var. Allir bjuggust við að
hann færi í pólitík, þar sem hann hefði vafalaust
sómt sér vel, en hann afréð hins vegar að halda
listabrautina og gerðist leikhúsmaður."
Rektor á þessum árum var Pálmi Hannesson.
Jakob segir að Pálmi hafi verið afburðakennari
og stórskemmtilegur og að alltaf hafi ræður
hans á sal verið góðar.
„Ég man eftir því eitt sinn að rætt var um að
flytja menntaskólann — hann var þá sá eini í
bænum — og tveir staðir komu til greina; þar
sem Hamrahlíðarskólinn er nú og hinn á Gríms-
staðaholti. Pálmi ræddi þetta á sal og bað síðan
um spurningar ef einhverjar væru. Það eina sem
ég spurði um var hvort frá þessum stöðum sæi
til sjávar! Það var mikið hlegið að þessu, að hug-
ur manns skyldi vera svo bundinn við sjóinn að
þetta væri hið eina sem mér kæmi til hugar. En
annars man ég best eftir Pálma í gangaslögun-
um, sem fólust í því að fimmtubekkingar reyndu
að koma í veg fyrir að sjöttubekkingar hringdu
bjöllunni. Hringjaranum var þá oft skutlað upp
á þröngina og hann reyndi að skríða eftir haus-
unum að bjöllunni. Það gekk skiljanlega mikið
á, en þegar Pálmi kom kastaði hann búkum til
beggja hliða og voru nemendurnir eins og fis í
höndunum á honum. Hann var nautsterkur."
Þegar fjórði bekkur menntaskólans var að
baki hvarflaði það að Jakobi að fara eftir stúd-
entspróf í læknisfræði eða í íslenskunám og
fleira þótti koma til greina. En í fimmta bekk
sagði reynslan af sjónum til sín og hann ákvað
að fiskifræðin skyldi það verða. Hann fór á fund
Arna Friðrikssonar, þáverandi forstjóra Haf-
rannsóknastofnunar, greindi frá áhuga sínum og
hvort ekki væri best að halda til Noregs.
SJENTILMAÐUR OG ESKIMO
BASTARD
„Árni harðneitaði þessu og hreinlega bannaði
mér að fara til Noregs. Árni taldi mjög mikilvægt
fyrir stofnunina að fiskifræðingar væru mennt-
aðir sem víðast. Að hér störfuðu og væru að
koma þó nokkrir frá Noregi, einnig frá Þýska-
landi, Bandaríkjunum og Danmörku, en að eng-
inn hefði numið í Bretlandi, þó Bretar stæðu
framarlega á þessu sviði. Hann kraföist þess að
ég færi til Bretlands. Síðan var skrifað til fiski-
fræðings í Aberdeen. Hann valdi háskólann í
Glasgow."
Fiskifræðinám stundaði Jakob í Glasgow
1952—1956. Hann átti í fyrstu í nokkrum tungu-
málaerfiðleikum, en segir að fólkið hafi verið
alúðlegt og hjálpsamt svo áberandi var. Á end-
anum dúxaði hann.
„Þetta voru stórkostleg ár. Andstætt reynsl-
unni frá menntaskólanum var námið stór-
skemmtilegt og á það litu menn sem vinnu. Ég
var svo heppinn að komast á stúdentagarð öll
árin og aðbúnaður þar var í mjög góðu lagi og
ég varð aldrei var við þennan skelfilega hús-
kulda sem ýmsir höfðu kvartað undan. Best
fannst mér þó hversu gott og alúðlegt fólk var.
Mitt fyrsta verk eftir að ég fékk húspláss var að
nálgast skömmtunarmiða, sem enn voru í gangi
frá styrjaldarárunum. Ég átti erfitt með að finna
viðkomandi skömmtunarskrifstofu í þessari
stóru borg og ég spurði því til vegar. En það var
ekki við það komandi að Skotinn færi að segja
mér til vegar, það hvarflaði aldrei að honum,
heldur fór hann með mig beint á skrifstofuna.
Þetta er mín reynsla af þessu indæla fólki síðan,
það er alltaf svo hrætt við að útlendingar fari sér
að voða! í ferðum mínum erlendis kem ég oft til
Skotlands og í Glasgow hef ég aldrei fengið að
gista á hóteli, er alltaf sóttur út á flugvöll og
keyrður beint í heimahús. Ég er vanur erfiðis-
vinnu og þurfti að fá líkamlega útrás og því var
það að ég gekk í róðrarfélag skólans. Þá reri ég
í 1. sveit. Við vorum nánast eins og atvinnu-
menn; æfðum í þrjá tíma sex sinnum í viku. Um
vorið kepptum við síðan um allar Bretlandseyj-
ar, nánast hverja helgi, og gekk mjög vel. Við
enduðum á því að keppa á ánni Thames, í Royal
Henley Regatta, en í þeirri keppni fá ekki aðrir
að taka þátt en sjentilmenn\ Og í þorskastríðinu,
þegar mesti slagurinn var, stríddi ég breskum
kollegum mínum á því að ég hefði þennan
stimpil og væri sjentilmaður því ég hefði gert
það sem enginn þeirra hafði gert; að róa í Royal
Henley Regatta! Mér þótti síðan miður, heim-
komnum úr námi, að geta ekki „brillerað" í
þessari íþrótt hér! Á garðinum var ég ævinlega
kallaður „77te Eskimo Bastard". Ef ég hefði verið
kallaður Jakob eða Mr. Jakobsson hefði það þýtt
að ég væri ekki einn af hópnum. Margir voru
uppnefndir og ég undi þessu mjög vel, því að
þetta var í raun og sann heiðursnafnbót."
Jakob var heim kominn ráðinn til fiskideildar
Atvinnudeildar Háskóla íslands, sem síðar varð
Hafrannsóknastofnun. Þetta var í júlí 1956 og
metorðastökkin komu með reglulegu millibili;
1964 varð hann deildarstjóri, 1975 aðstoðarfor-
stjóri og fyrir þremur árum tók hann við for-
stjórastarfinu af Jóni Jónssyni. Áður en
stjórnsýslustörfin yfirgnæfðu önnur verkefni
fékkst Jakob helst við síldarrannsóknir og
stofnstærðarrannsóknir. En jafnframt hefir
Jakob gegnt mörgum trúnaðarstörfum fyrir
Alþjóðahafrannsóknaráðið og er nú varaforseti
þess. Þá hefur hann tekið þátt í störfum
Náttúruverndarráðs. Jakob er spurður að því
hvort hafið og fiskurinn séu ekki harðir
húsbændur vegna allrar þeirrar óvissu sem
íslendingar búa við í sjávarútveginum; miklar
sveiflur milli ára og aflabrestur.
SÍLDARLEIT í SVEFNROFUNUM
„Jú, þessa hluti er oft erfitt að sjá fyrir, en um
leið er þetta það sem gerir starfið afskaplega
spennandi. Nú er það svo með uppsjávarfiska
eins og síld og loðnu að í fræðunum var alls ekki
gert ráð fyrir því að slíkir stofnar yrðu ofveiddir.
Almennt var talið að mergðin væri slík og þessir
fiskar svo framarlega í fæðukeðjunni. Þannig
var búið að veiða gríðarlega mikið af síld í marg-
ar aldir og það sá aldrei högg á vatni. Þegar síld-
arstofnarnir hrundu 1968 og síðar varð það
hrikalegt áfall. Maður verður aldrei samur mað-
ur eftir. Þó höfðum við ítrekað bent Norðmönn-
um á hversu hættulegt væri að ofveiða smásíld-
ina eins og þeir gerðu, en þeir svöruðu bara með
talnaleikjum. Því miður gátu sjónarmið okkar
og Sovétmanna, sem stóðu með okkur, ekki
fram. Menn hreinlega trúðu þessu ekki. En sami
hluturinn var að gerast um allan heim og það
rann upp fyrir mönnum að veiðitæknin var orð-
in svo mikil að enginn stofn uppsjávarfiska var
lengur óhultur. Mikill lærdómur var dreginn af
þessu en hann var líka dýrkeyptur."
Á námsárum sínum vann Jakob við síldar-
merkingar hér heima á sumrun undir handar-
jaðri Árna Friðrikssonar og var það reyndar ætl-
un Árna að Jakob tæki við síldarrannsóknunum
eftir hans tíma. Síldarmerkingarnar gengu vel
og grunnurinn var lagður að mikilvægum stofn-
stærðarútreikningum. Þá sönnuðu merkingarn-
ar síldargöngur milli Noregs og íslands. En 1957
hefjast síldarleitarstörf hjá Jakobi.
„Það voru alveg hreint stórkostleg ár. Ég var
á Ægi gamla og það tókst ákaflega góð sam-
vinna við síldveiðisjómennina. Ég var í stöðugu
sambandi við þá allan sólarhringinn í talstöð-
inni og reyndar botnaði enginn í þvi af hverju ég
gat alltaf svarað og verið til í að spjalla um hvar
síldin væri. Ég hafði þann eiginleika að geta
sofnað í 5—10 mínútur hvenær sem færi gafst og
var þó eins og ég hefði sofið í 12 tíma. Heim
kominn að hausti eftir leit þurfti ég hins vegar
að sofa í viku eða hálfan mánuð. Rauk þá af og
til upp með andfælum og sagði í svefnrofunum
að síldin væri víst norðaustur af Langanesi! Hin
nána samvinna við sjómennina úti á miðunum
var stórkostleg og ógleymanleg. Við lentum
vissulega í erfiðleikum en okkur tókst að sigrast
á þeim. En síðan hvarf síldin og enginn verður
samur eftir það.“