Helgarpósturinn - 20.08.1987, Síða 34

Um kurteisi (4)
í þremur síðustu þáttum hefi ég fjallað um
orð, sem merkja „kurteisi" eða liggja að
minnsta kosti á sama merkingarsvæði og
það orð. Það var aldrei ætlun mín að tína til
öll orð þessarar merkingar og skýra þau. Vís-
vitandi hefi ég sleppt ýmsu úr, t.d. orðasam-
böndum eins og heflaður í framkomu, fág-
aður í framkomu o.s.frv.
En ýmislegt fylgdi hirðlegum siðum og
riddaramennsku annað en orð, sem merktu
„kurteisi". Þannig er því t.d. háttað um ýmsa
titla, sem sumir hverjir eru enn tíðkaðir í
málinu. Mætti í því sambandi nefna orðin
herra og frú.
Þessi orð eru raunar orðsögulegt vanda-
mál, vegna þess að þau kunna að hafa borizt
inn í íslenzku með tveimur ólíkum menning-
arstraumum. Annars vegar hafa þau kristi-
lega merkingu, þ.e. herra var haft um drottin
og frú um Maríu mey. Hins vegar voru orðin
notuð sem kurteislegir titlar, og eru þannig
hluti af hinum hirðlega eða riddaralega
orðaforða. En athugum nú þetta mál nokkru
nánara.
Enginn vafi virðist leika á því, að kurteisis-
merkingin í orðunum herra og frú er orðin
til við miðlágþýzk riddaraáhrif. Miklu óvís-
ara er hitt, hvort kurteisismerkingin eða
kristna merkingin er upprunalegri í ís-
lenzku. Sem kurteisisorð var herra notað um
tignar persónur, t.d. biskupa, konunga, jarla:
herra Þorlákr, herra Hákon konungr, herra
Skúli o.s.frv. Sem kristilegt orð var herra
einkum notað um Jesúm Krist í samböndum
eins og várr herra og uárr herra Jesús Kristr.
Um orðið frú er það að segja, að það var sem
kurteisisorð notað um tignar konur, eins og
síðar verður rakið nánar. I kristilegu orðafari
var frú hins vegar haft um hina helgu móður
í samböndum eins og frú sancta Máría og
uárrfrá. Skulum við nú athuga hvort þessara
orða fyrir sig.
Orðið herra kemur fyrir í elztu norskum
handritum, t.d. í Gammel norsk Homiliebog
(AM 619,4to) og sömuleiðis í elztu íslenzku
handritum, aðallega í AM 645,4to. í ísl. hdr.
kemur einnig fyrir myndin herri. í þessum
tilvikum er um kristilegu merkinguna að
ræða. Sú staðreynd, að orðið herra skuli fyrst
koma fyrir í kristilegum ritum, bendir til
þess, að orðið hafi komizt inn fyrir kirkjuleg
áhrif. Enginn vafi leikur á því, að orðið hefir
borizt til Norðurlanda frá Þýzkalandi. Hitt er
vafasamara, hvenær það barst. Trúlegast
þykir mér, að orðið hafi komið úr fornsaxn-
esku. Við vitum um mikil saxnesk áhrif hér
við upphaf kristni. Þannig var Þangbrandr
saxneskur, hefir á sínu máli heitið *Thank-
brand (þ.e. *Þakkbrandr). Þá var hér á árun-
um 1048—1067 Bjarharðr hinn saxlenzki, og
loks vitum við, að tveir fyrstu biskuparnir
(ísleifur og Gissur) voru menntaðir á saxn-
eskri grund. Venjuleg mynd orðsins á forn-
saxnesku var herro. En vegna þess, hve við
höfum ung dæmi um orðið herra (frá því um
1200), telja sumir, að það sé fengið úr miðlág-
þýzku. í því máli er venjulega orðmyndin
hére, en í mállýzkum koma þó fyrir myndirn-
ar hérre og herre. Flestir fræðimenn eru mér
sammála um það, að orðið sé fengið úr forn-
saxnesku. En ekki verður fyllilega úr þessu
skorið. En hitt er víst, að riddaralega merk-
ingin, þ.e. að nota orðið sem titil, er komin til
Norðurlanda fyrir miðlágþýzk áhrif.
Orðið frú kemur ekki fyrir í elztu íslenzku
handritunum. Hins vegar finnst dæmi um
orðið í norsku handriti frá 1225 og er þar í
veraldlegri merkingu. Þess ber þó að geta,
að frú kemur fyrir í gömlum kristilegum rit-
um, sem kunna að eiga rætur aftur á 12. öld.
Og þar er orðið í sinni kristilegu merkingu.
Mér þykir líklegt, að orðið hafi komið sömu
leið og á svipuðum tíma inn í íslenzku og
orðið herra. Fyrir þessu liggja orðfræðileg
rök. í fornsaxnesku var orðið frúa, og er ekk-
ert því til fyrirstöðu, að orðið hafi verið tekið
upp óbreytt, hafi sem sé í íslenzku verið frúa
í nefnifalli, en frú í aukaföllunum. Þannig
beygðist t.d. orðið tráa (í aukaföllum trú).
Síðar hefir nefnifallið frúa breytzt í frú fyrir
áhrif frá aukaföllunum, og loks hefir eignar-
fallið orðið frúar fyrir áhrif frá sterka orðinu
trú (í eignarfalli trúar). Ahrifsbreytingar af
því tæi, sem ég hefi nú rakið, eru algengar í
málinu og ekkert óeðlilegt við þær.
Það er mjög ólíklegt, að hirðlega merking-
in, þ.e. að nota orðið sem titil, hafi verið kunn
hér fyrr en snemma á 13. öld. Þaö er líka dá-
lítið merkilegt, að Snorri Sturluson notar
ekki orðmyndina frú, heldur frúva og fróva.
Hann segir svo í Heimskringlu: Freyja helt þá
upp blótum, því at hon ein lifði þá eptir goð-
anna, ok varð hon þá in frœgsta, svá at með
hennar nafni skyldi kalla allar konur tígnar,
svá sem nú heita frúvur. ÍF XXVII, 24—25.
Og í Snorra Eddu segir Snorri: ok af hennar
nafni er þat tignarnafn, er ríkiskonur eru
kallaðar fróvur. SnE I, 96 (útg. frá 1848).
Fyrri tilvitnunin bendir til, að Snorri sé að
tala um nýjung („svá sem nú heita frúvur").
Orðmyndirnar, sem Snorri notar, eru að
minni hyggju lágþýzkar, því að orðið heitir á
miðlágþýzku vrouwe. Má því vel vera, að
orðið hafi tvívegis verið tekið inn í málið,
fyrst í kristilegri merkingu í myndinni frúa,
sem breyttist í frú. Þessi mynd væri komin úr
fornsaxnesku, en síðan haf i orðið verið tekið
úr miðlágþýzku í myndinni frúva eða fróva.
Þegar stundir líða átta menn sig á, að hér er
í rauninni um sama orð að ræða og orð-
myndin frú, í sterkri beygingu, sigrar. Þess
má geta, að Snorri hefir rétt fyrir sér, þegar
hann tengir orðið við Freyju, því að orðin
Freyr, Freyja og frú eru skyld orð.
HVAÐ ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA?
Jakob Frímann Magnússon
Því er tiltölulega fljótsvarað. Á föstudags-
kvöldið verð ég að vinna í stúdíói fram eftir
kvöldi. íbítið á laugardaginn fer ég austur í
Grímsnes, þar sem ég hef verið beðinn aö
vera veislustjóri viö vtgslu nýrrar laxeldis-
stöðvar, sem mér skilst að sé sú stœrsta á
Noröurlöndunum. Þar sem hér er um fjöl-
þjóðafyrirtœki aö rœða er mér gert að tala
þar á þremur tungumálum, norsku, ensku
og íslensku, og er þegar byrjaður aö œfa mig
í að hugsa á þeim öllum. Ég reikna síðan
með að eyða nóttinni á Þingvöllum og koma
í bœinn snemma á sunnudag og taka lífinu
með ró þann dag með fjölskyldunni.
STJÖRNUSPÁ
Helgina 21.—23. ágúst
HRÚTURINN (21/3-20/4)
Varastu að vera of ákveðinn í að framfylgja persónu-
• legum málum. Slíkt gæti valdið leiðindum innan fjöl-
skyldunnar. Helgin hentar vel til skemmtana og þú
mátt búast við að rómantíkin blómstri. Varastu deilur
við maka þinn vegna peningamála. Á sunnudaginn
máttu vænta þess að hitta fólk sem á eftir að hafa
góð áhrif á líf þitt. Þessi helgi hentar vel til ráðagerða
varðandi framtíðina.
nwuiim.
Þú hefur nú þegar upplifað nógu oft erfiða tíma svo
að þessu sinni skaltu ýta frá þér öllu óöryggi og
kvíða. Þér mun ganga vel að láta fólk samþykkja hug-
myndir þínar. Einhver virðist hafa áhyggjur af vel-
gengni þinni þessa dagana en það er eingöngu
öfund sem veldur. Haltu áfram á þinni braut. Þú
munt sjá að ákveðin þróun á sér stað innan heimilis-
ins sem og i atvinnu þinni.
TVÍBURARNIR (22/5-21/6!
Það er tímabært að loka augunum fyrir ákveðnum
hlutum sem gerðust í fortíðinni og horfa fram á við.
Þér getur fundist sem einhver vina þinna eða at-
vinnurekandi eigi alls ekki skilið þá tryggð sem þú
sýnir honum, en annað mun koma á daginn þegar
fram liða stundir. Þú verður hálfniðurdreginn næstu
dagana og finnst þú misskilinn en sérstakur vinur
þinn mun sanna þér vináttu sína.
BZXimZElSSBBBBI
Þótt samstarfsmenn þinir sýni þér ekki fullan skiln-
ing í persónulegum málefnum þínum munu þeir
reynast þér hjálplegir við fjármálin. Vinna sem þú
leysir af hendi um helgina á eftir að koma þér vel þótt
síðar verði. Það þýðir ekki að bíða eftir að tækifærin
banki upp á hjá þér, þú verður að muna að vogun
vinnur, vogun tapar, og það fæst ekkert með því að
hika. Eyddu ekki um efni fram því skemmtilegt kvöld
gæti létt pyngjuna of mikið.
Óvenjulega gott jafnvægi einkennir þig þessa dag-
ana og jafnvel þótt þú sjáir breytingar á högum þín-
um virðast þær lítil áhrif hafa á þig. Þú hefur öll tromp
á hendi og getur því látið sem þú heyrir ekki svart-
sýnisraddirnar. Hafðu hugfast að þú ert við stjórnvöl-
inn að þessu sinni og getur haft áhrif á aðra. Þú skalt
ekki þiggja heimboð á laugardagskvöldið en hins
vegar hefðirðu gott af að skreppa út fyrir bæinn um
helgina.

Upp á siðkastið hafa margir óskað eftir því að þú létir
af hendi það sem þú hefur unnið fyrir hörðum hönd-
um. Þú gerir þér grein fyrir að núverandi ástand verð-
ur að taka enda innan skamms og að þú býrð yfir
' meira þreki og orku en aðrir. Þess vegna skaltu gefa
ímyndunaraflinu lausan tauminn og sýna hvað í þér
býr. Þú kynnist persónu sem á eftir að hafa mikil áhrif
á líf þitt.
cznnE
Þú verður að gæta þess að særa ekki tilfinningar
þinna nánustu og sýna hugðarefnum þeirra meiri
áhuga en þú hefur gert upp á síðkastið. Mundu að
þótt vinnan skipti þig miklu máli, þá er ekki auðvelt
fyrir aðra að sýna henni sama áhuga. Um helgina
ættirðu að hitta vini þína og skemmta þér. Þú mátt
eiga von á að ástin blómstri, annaðhvort í formi
traustara sambands þín og þíns/þinnar, en eins
máttu eiga von á að kynnast nýjum aðila. Eyddu ekki
um efni fram í gjafir.
SPORÐDREKINN (23/10-22/11
Láttu þér ekki koma á óvart þó einhver standi ekki
við gefin loforð þessa dagana. Gríptu tækifærin þeg-
ar þau gefast og bittu ekki of miklar vonir við að aðrir
framkvæmi hlutina fyrir þig. Vinnufélagar eiga eftir
að reynast þér vel. Sköpunargleðin á eftir að njóta sín
um helgina og þú kemst að raun um að oft er betra
að gera hlutina upp á eigin spýtur en treysta á aðra.
Eitthvert happ fellur þér í skaut.
BOGMAÐURINN (23/11—21/12
Þessa dagana stendurðu frammi fyrir þeirri spurn-
ingu hvort þú eigir að láta hlutina hafa sinn gang eða
reyna að hafa áhrif. Hinu síðarnefnda er betra að
gleyma því fjárhagurinn vænkast ef þú skiptir þér
ekki of mikið af málum. Framundan bíður þín gullið
tækifæri og þótt þú fáir mikið af gullhömrum og at-
hygli skaltu ekki láta það villa þér sýn. Haltu þínu
striki, sama hvað hver segir.
STEINGEITIN (22/12-21/1
Ef þú þarft að leita eftir fjárhagsaðstoð er rétti tíminn
til þess núna. Það er óæskilegt að lána ákveðnum
vini þínum fé þessa stundina og gæti þýtt að þú tap-
aðir bæði peningunum og vininum. Fjölskyldan
kemur þér á óvart og léttir lund þína. Vertu vel vak-
andi fyrir því sem þú sérð og heyrir, það á eftir að
koma að notum þótt síðar verði. Ef þú ætlar að fjár-
festa, athugaðu þá vel samningana sem þú undirrit-
ar næstu dagana.
VATNSBERINN (22/1—19/2
Þótt einhver þér nákominn snúi skyndilega við blað-
inu og fari að sýna þér allt aðra hlið á sér er það undir
þér komið hvort áframhald verður á sambandi ykkar.
Mundu að ekki er allt gull sem glóir og þú verður að
íhuga vel framtíðina. Núna er gæfan þér einkar hlið-
holl og þú getur snúið öllu þér i vil. Hamraðu járnið
meðan heitt er og mundu að hik er sama og tap.
Ákvarðanir sem þú tekur núna munu hafa áhrif á líf
þitt næsta árið.
FISKARNIR (20/2-20/3;
Láttu engan hindra þig í að gera það sem hugur þinn
stendur til þvi tilfinning þín fyrir því sem rétt er eða
rangt mun geyma lykilinn að velferð þinni. Þetta er
góður tími til að endurskipuleggja vinnuna. Þú færð
tækifæri til að sanna hvað í þér býr og skalt nýta
tímann til að sinna málum sem snerta atvinnu þína.
Taktu lífinu með ró um helgina.
34 HELGARPÓSTURINN