Helgarpósturinn - 03.12.1987, Blaðsíða 27

„Þaö sem gerir söguna einstaka meöal
annarra þroskasagna er fyrst og fremst
persónulýsing Gríms Hermundarsonar.
Grímur er andstœöa hinnar „intellektúal“
listamannstýpu sem algengast er aö hitta
fyrir í slíkum þroskasögum. Hann er tengdur
náttúrunni og ímyndunaraflinu, skynjun
hans á umhverfinu og „veruleikanum“ nœr
langt undir yfirborö hlutanna, í list hans
brjótast fram „dulrœnir“ kraftar og
fyrirboöar.“
Sjá: Óður til listarinnar.
BÓKMENNTIR
Óöur til
listarinnar
Vigdís Grímsdóttir: Kaldaljós
Svart á huítu 1987.
í smásagnasafni Vigdísar Gríms-
dóttur Eldi og regrti sem kom út
1985 er smásagan: „Og himinhátt
fjallið í hvítum klæðum". Þar segir
frá dreng/listamanni úr litlu þorpi
sem hefur farið burt að nema fiðlu-
leik, en er kominn aftur heim til að
spila fyrir fólkið sitt. Saman við lýs-
ingarnar á fiðluleiknum fléttast
minningar listamannsins um
hörmulegan atburð; þegar fjallið
sem umlykur þorpið braust úr snjó-
fjötrum sínum og ruddist miskunn-
arlaust yfir hús og menn.
Þessi saga er n.k. fyrirboði skáld-
sögunnar Kaldaljóss sem Vigdís hef-
ur nú sent frá sér. Ytri rammi sög-
unnar er sá sami; drengurinn/lista-
maðurinn, snjóflóðið, samruni list-
arinnar og náttúrunnar/náttúru-
hamfaranna, hið hreinsandi/frels-
andi eðli listsköpunarinnar. ÍKalda-
Ijósi er list drengsins myndlistin en
ekki tónlistin og frásögnin er löng
og ítarleg, en grundvallarhugmynd-
in er sú sama.
í víðum skilningi má tala um
Kaldaljós sem þroskasögu lista-
manns. Frásögnin fylgir aðalpersón-
unni, Grími Hermundarsyni, frá
barnsaldri fram á fullorðinsaldur,
þegar hann hefur numið list sína og,
að vissu leyti, náð því takmarki sem
honum var mikilvægast. Hinn ytri
rammi sögunnar er því rammi hefð-
bundinnar þroskasögu listamanns,
en þó sker Kaldaljós sig frá slíkum
sögum á margvíslegan hátt.
Það sem gerir söguna einstaka
meðal annarra þroskasagna er fyrst
og fremst persónulýsing Gríms
Hermundarsonar. Grímur er and-
stæða hinnar „intellektúal" lista-
mannstýpu sem algengast er að
hitta fyrir í slíkum þroskasögum.
Hann er tengdur náttúrunni og
ímyndunaraflinu, skynjun hans á
umhverfinu og „veruleikanum" nær
langt undir yfirborð hlutanna, í list
hans brjótast fram „dulrænir" kraft-
ar og fyrirboðar.
Snertitrú finnst honum fátœkleg
af því ad hann veit ad á sumu er
ekki hœgt ad snerta . . . Misskilning-
ur snertitrúarmanna er versti skiln-
ingur í heimi. (8—9.)
Þessi orð standa í fyrsta kafla bók-
arinnar og gefa tóninn fyrir söguna
í heild. Saman við frásögnina af lífi
og hugsunum Gríms fléttast ýmsir
dularfullir og óútskýranlegir hlutir.
Veröld Gríms er hinn íslenski „veru-
leiki" með öllum þeim „óveruleika"
sem hann býr yfir; hjátrú, draum-
um, fyrirboðum o.s.frv.
Nátengd náttúrueðlinu í persónu
Gríms er barnsleg einlægni sem
fylgir honum söguna á enda, hann
tapar aldrei „barninu" í sjálfum sér
nema ef vera skyldi á því tímabili í
lífi hans sem frásögnin spannar ekki
beinlínis, árin eftir snjóflóðið. Þessir
tveir þættir í persónulýsingu Gríms;
náttúrueðlið og einlægnin, gefa sög-
unni allri óvenjulegt yfirbragð hlýju
og væntumþykju, sem skilar sér
ennfremur í frábærlega fallegum og
Ijóðrænum stíl höfundar.
Sagan er í tveimur hlutum. Fyrri
hlutinn segir frá barnæsku Gríms og
lífi hans í litlu sjávarþorpi. Lýst er
innilegu sambandi hans við foreldra
sína og systurina; Gottínu, sam-
bandi hans við góðu nornina; Alf-
rúnu, og ást hans á ungri ófrískri
konu; Onnu. Frásögnin snýst þó
aðallega um hugsanir hans og til-
finningar, upplifun hans á umhverfi
og náttúru, þar sem fjallið Tindur er
sem upphaf og endir alls, faðmur
sem umlykur heim Gríms, mið-
punkturinn í öllum teikningum
hans, og að lokum óbein orsök hins
óhugnanlega harmleiks í lífi Gríms,
þegar það svipti hann öllu því fólki
sem hann elskaði. Þessi hluti bókar-
innar endar í áhrifamiklu risi, snjó-
flóðinu, sem þrátt fyrir vandlega
undirbyggingu kemur lesanda í
opna skjöldu og veldur n.k. „sjokki".
Síðari hlutinn hefst þegar tíu ár
eru liðin frá snjóflóðinu. Hlutarnir
tveir eru tengdir saman með ljóði
sem lýsir í fáum, hnitmiðuðum orð-
um því ástandi sem Grímur hefur
búið við þessi tíu „týndu" ár:
Og öskur hans hljóöna
verda í hjartanu söknudur
nístandi angist
hatur
og þögn
Og þráin að elska andlit lífsins
horfin í vatn, fjall og mold
uns
lifna á ný Ijós, litir og ást. (217.)
Eins og síðasta Ijóðlínan segir fyr-
ir um lifnar Grímur þó við aftur, Jjað
rennur upp fyrir honum ljós. I tíu
löng ár hefur hann verið ákveðinn í
að hugsa ekki til baka, ,,festast
<ekki> í minninganeti tímans og
hamast þar einsog hálfdaudur
fiskur" (221), heldur lifa í gleymsku
og þögn, og hætta að teikna. Þessu
tímabili svartnættis er, eins og áður
segir, ekki lýst nema í stuttu máli og
einstaka svipmyndir frá því skjóta
öðru hvoru upp kollinum í hugsun-
um Gríms.
Seinni hluti sögunnar hefst á þeim
tíma þegar Ijósid er að renna upp
fyrir Grími, á endurfœöingu hans.
Hann segir frá myndlistarnámi
Gríms í Reykjavík, sambandi hans
við þrjár konur: litla stúlku; Svövu,
gamla konu; Huldu, og Bergljótu;
ástina hans. Hér má sjá hringbygg-
ingu verksins, en sú hugsun að lífið
gangi í hring, atburðir endurtaki sig
(í lítið breyttri mynd), er gegnum-
gangandi í allri sögunni (og raunar
er það lífsskilningur sem Álfrún
miðlar Grími). Samband Gríms við
konurnar þrjár er sem endurómur
af liðinni tíð: Álfrún/Hulda, Gott-
ína/Svava og Anna/Bergljót. Líf
Gríms sjálfs er einnig hringferli; frá
sakleysi og gleði æskuáranna, í
gegnum svartnætti sorgarinnar, og
aftur til ljóssins, sakleysisins og gleð-
innar í seinni hlutanum. Þessi hring-
hugsun er nátengd þeirri tímahug-
mynd sem fram kemur í sögunni,
hefðbundnum skilningi á tíma er
varpað fyrir róða, tíminn er frekar
eitthvað sem býr innra með mann-
inum og ekki verður auðveldlega
útskýrt eða niðurnjörvað. (Athyglis-
vert er að svipaða tímahugmynd er
að finna í Gunnladar sögu eftir
Svövu Jakobsdóttur.)
Seinni hlutinn endar einnig á
áhrifamiklu og vel undirbyggðu risi.
í gegnum list sína nær Grímur að
endurskapa og endurupplifa fortíð
sína og þannig endurheimta fólk
sitt, ástina og ljósið.
Andstæðurnar gott og illt, ljós og
skuggi eru gegnumgangandi í allri
frásögninni. Þær birtast í mönnun-
um jafnt sem náttúrunni og tengjast
fyrrnefndri hringhugsun sögunnar.
Eins og hin lífgefandi og deyðandi
náttúra sýnir andstætt eðli sitt í rás
ÚTVARP SJÓNVARP
Dœgurmál og klassík Rögnvaldar Hvítur, miðaldra millistéttarmaður
Samkeppni útvarpsstöðvanna
um hlustendur hefur svo sem ekki
aukið fjölbreytni í útvarpsrekstri
umtalsvert. Dægurmáladeild Rík-
isútvarpsins, sem svo er nefnd, er
hér undantekning. Þetta skilgetna
afkvæmi samkeppninnar er fjöl-
breyttasti og kraftmesti útvarps-
vettvangurinn þessa mánuðina.
Eitt dæmi um hvernig Ríkisút-
varpið getur brugðist við sam-
keppni þegar og ef það vill. Þetta
batterí — dægurmáladeild — er
vafalaust dýrt í rekstri, en Ríkis-
útvarp á líka stundum að vera
dýrt. Og það á að selja sig dýrt —
í samkeppni. Skemmtilegir pistla-
höfundar hafa verið fengnir til liðs
við rás 2. Til dæmis Illugi Jökuls-
son og Thor Vilhjálmsson.
Skemmtilegheitin eru fyrst og
fremst í því fólgin að báðir hafa
mennirnir skoðanir á samtíman-
um og liggja ekki á þeim. Thor
fjallaði t.a.m. um kennara og
„leiðbeinendur" í einum pistla
sinna í liðinni viku með eftirminni-
legum hætti. Er óskandi að forvíg-
ismenn barnakennara hafi heyrt
skoðanir Thors enda orð í tíma töl-
uð. Sérstök ástæða er að vekja at-
hygli hlustenda á því að atriðum
úr dagskránni er ríkisútvarpað
fyrir hádegi á sunnudegi og vel
þess virði að teygja sig í tækið og
skrúfa frá. Þetta er besta útvarps-
efnið, þ.e.a.s. pistlarnir. Útúrboru-
leg amrísk sveitatónlist og auglýs-
ingaviðtöl undanskilin.
Annars stendur rás 1 alltaf fyrir
sínu. Þar er ástæða til aö benda á
þætti Rögnvaldar Sigurjónssonar
píanóleikara. Afbragðsþættir og
unun að hlýða á Rögnvald sem
lóðsar hlustendur um vegi klass-
ískrar tónlistar af mikilli innlifun.
Helgi Már Arthursson
Á þriðjudagsnótt fékk ég mar-
tröð. Mig dreymdi að ég væri hvít-
ur, miðaldra karlmaður í millistétt.
Sjúkdómurinn alkóhólismi herjaði
á mig og það var tímabært að fara
í meðferð. Um það leyti sem
draumurinn var að snúast til betri
vegar birtist Sölvína Konráðs. Hún
tjáði mér að alkóhólismi væri ekki
sjúkdómur, hann erfðist þar af
leiðandi ekki eins og vísindamenn
vilja halda fram og að auki væri
enginn árangur af starfsemi SÁÁ.
Þessir tæplega 8.000 íslendingar
sem höfðu farið í meðferð og lifðu
nú lífi án áfengis voru engin við-
miðun. Sölvína vissi betur. Eina
von mín var sú að ég var hvitur,
miðaldra karlmaður af millistétt.
Fræðslumyndin sem Stöð 2
sýndi á mánudagskvöldið um
áhrif áfengis og kókaíns á heila- og
líkamsstarfsemina var vel unnin.
Jafnvel þótt Sölvína segi að þarna
hafi verið á ferð sambland af
áróðri og fréttamennsku. Sölvína
veit allt best. Það fór ekki framhjá
neinum sem horfði á Leiðarann,
sem fylgdi á eftir myndinni. Fyrir
okkur hin, sem erum ekki alvitur
og viljum gjarnan vita meira um
skaðann sem þessi vímuefni
valda, var hins vegar fræðandi að
horfa á myndina.
Jón Óttar stóð sig með prýði
fram að þeim kapítula sem hann
fór yfir strikið og gerðist all-
ókurteis við Árna Einarsson hjá
áfengisvarnaráði. Stjórnendur
þátta eiga ekki að halda ræðu um
sínar persónulegu skoðanir. Það-
an af síður að beina ásökunum til
eins af gestum þáttarins. í heildina
var Leiðarinn góður, en hefði ver-
ið betri án Sölvínu. Hvers vegna í
ósköpunum flytur manneskjan
ekki af landi brott? Það hlýtur að
vera óþolandi að búa í þjóðfélagi
þar sem fólk segir að alkóhólismi
sé sjúkdómur sem hægt er að
halda í skefjum. Og það með með-
ferð. Það fólk hefur enga trú á sál-
fræðingi eins og Sölvínu.
Anna Kristine Magnúsdóttir
frásagnarinnar upplifir Grímur
sömu andstæður í sjálfum sér. Tími
sorgarinnar var einnig tími vonsku-
verka og fólsku. Grímur á til fleiri
þætti í skapgerð sinni en barnslega
einlægni og góðmennsku. Hin
svarta hlið í skapgerð hans er þó á
vissan hátt fjarlæg í sögunni og
markast það líklega af því að ein-
ungis er sagt frá fólskuverkum hans
sem liðnum glöpum frömdum í
bældri örvæntingu sorgarinnar.
Sem andstæðu við dauðann má
segja að höfundur stilli upp ástinni.
Ástin er lífgefandi og sambönd
Gríms við allar konurnar í sögunni
einkennast af ást. Og náskyld ást-
inni er erótíkin og texti Vigdísar er
þrunginn erótík, bæði í lýsingum á
samskiptum manna og í náttúrulýs-
ingum hennar. Flestöll sambönd
Gríms við konur eru erótísk; sam-
band hans og Gottínu, hans og
Önnu, hans og Álfrúnar ekki síður
en samband hans og Bergljótar. (Ég
vona að engum detti í hug að texti
Vigdísar sé klæminn; því fer víðs-
fjarri.)
Kaldaljós er óður til listarinnar.
Listin leysir úr læðingi krafta í
manninum og náttúrunni sem gefa
lífinu aukið gildi um leið og hún er
lífgefandi í sjálfu sér; bjargar mönn-
um úr lífsháska. Þannig frelsar hún
Grím undan ofurþunga harmleiks-
ins, færir honum aftur gleðina, ljós-
ið og ástina, bæði í eiginlegri og
óeiginlegri merkingu.
Þessi skáldsaga Vigdísar er án efa
eitt athyglisverðasta skáldverk sem
jólabókaflóðið færir okkur í ár. Texti
hennar er magnaður og töfrum
hlaðinn, sagan er í hæsta máta
óvenjuleg, bæði í efni og formi. Vig-
dísi tekst á frábæran hátt að galdra
fram magnað samband lesanda við
verkið; lesturinn kallar fram þessi
sjaldgæfu tilfinningaviðbrögð hjá
lesandanum sem bera vitni um að
hér er ósvikið listaverk á ferðinni.
Soffía Auður Birgisdóttir
Draumsólir
Gyrðir Elíasson.
Gangandi íkorni.
Mál og menning 1987.
Gyrðir Elíasson hefur sent frá sér
sína fyrstu skáldsögu, Gangandi
íkorna. Ég beið hennar með nokk-
urri eftirvæntingu, myndræn og
kraftmikil Ijóð hans hafa nært mig
um árabil. Gyrðir er með skemmti-
legri stílistum og lifandi frásögn hef-
ur frá upphafi verið áberandi í ljóð-
um hans. I síðustu ljóðabókinni
Blindfugli/Svartflugi er mynda-
straumurinn stríður, einmitt í formi
frásagnar. Skáldsaga er því eðlileg
för fram skáldveg Gyrðis.
Gangandi íkorni er tvískipt saga,
saga drengs i sveit hjá rosknum
hjónum og saga íkorna sem flytur til
borgarinnar og sem skjótast þaðan
aftur. Þróttmikið imyndunarafl
drengsins ógnar sífellt veruleika
sveitalífsins, kaupstaðarferðum og
daglegu amstri. Drengurinn um-
myndar raunveruleikann að vild og
hjónin kalla hann sérvitran.
Eins og í ljóðum Gyrðis, eru
myndir skáldsögunnar mýmargar.
Myndirnar skapa þó aldrei sundr-
ungu eða taktleysi í stemmningum
sögunnar, en viðhalda stöðugt
ævintýraheimi sem umlykur dreng-
inn. Með hugarfluginu öðlast dreng-
urinn ógnvekjandi frelsi, hann máir
út mörk tveggja aðskildra heima og
hverfur inn í dýraveröld í eigin
teiknum, í íkornaliki. Sjónarhorn
íkornans er sjónarhorn drengsins
þó frásagnarmáti sé annar, þeir eru
eitt íkorni og drengur:
Ég teikna ekki meira. Þess í stað
fceri ég mig yfir ástóra auða svœðið
og byrja að skrifa það sem ég sé ger-
ast fyrir augunum á mér; íkorninn
fer að hreyfast. Ekki útaf blaðinu,
heldur inn t dökkan pappírinn. Trén
umhverfis kofann bærast. Ég skrifa,
og er þegar kominn hálfur inní
myndina. Þarna er hlýtt loftslag,
fallegt landslag, og mig langarekki
til baka. Samt veit ég að ég mun ekki
staldra lengi við hjá kofanum. Ég fer
lengra, ég stíg skrefið til fulls, ég er
orðinn að íkorna.
Skáldsagan hverfur inn í hugar-
heim drengsins, sjálfstæð og dular-
full saga verður tii. íkorninn flytur
til borgarinnar. Borgin er óhugguleg
og myrk, völundarhús úr stein-
HELGARPÓSTURINN 27