Morgunblaðið - 05.11.1970, Blaðsíða 15

MORG'UNBLAÐEÐ, FIMMTUDAGUR 5. NÓVEMIBER 1970
15
Hættan á sundur-
limun Jugóslavíu
Tító setur traust sitt á Kardelj
er hann hverfur frá
TÍTÓ Júgóslavíuforseti
skýrffi nýleg-a frá þeirri
ákvörffun sinni aff koma á
laggirnar samvirkri for-
ystu og fela henni mikiff
af þeim völdum, sem hann
hefur haft á hendi. Nýtt
forsætisráff verffur skipað
snemma á næsta ári til
þess aff tryggja einingu
landsins, sem er hætta
búin vegna vaxandi inn-
byrffis spennu þeirra þjóða,
er byggja Júgóslavíu, og
aukins undirróðurs Rússa
og einnig til þess aff
tryg'fi'ja viffgang ríkis og
ríkisstjórnar, þegar Tító
hverfur af vettvangi stjóm-
málanna. Viff þær affstæff-
ur, sem eru aff skapast,
kemur í ljós aff traustasti
forystumaffur Júgóslava er
Edvard Kardelj, hægri
hönd Títós, aff því er Bel-
grad fréttaritarinn Ant-
hony Sylvester segir í eftir
farandi Forum-grein.
Edvard Kardelj er fyrr-
veramdi Skólaketmnairi frá
Slóveníu, vestiræniasta og iðn-
væddasta hinma sex lýð'velda
Júgóslaiviu, liágur vexti, þnek-
inin og smieyddutr kímnigiáfu.
Hann nýtiur hvergi nænri
sömu vÍRisælda og álits og
Tító marskáltour, en þótt hanm
sé hversid agslegiur í útiiti, er
hann haldiinn takmarkalauisri
metnaðargirnd og gæddur
miktum gáfum.
Til hamis má rauiniveruiega
rekja aflilar helztu áfcvarð-
aniT uim maikmið og
leiðir kommúnistaiflokiks og
rikiisstjórnair Júgóslaivíu á
uindamfömum þrjátíu árum.
Hann hlauit menntun sína í
flökksskóla í Rússlandi fyrir
seinni heimsstyrjöldina, en
hefur samt átt mamnia mest
þátt í mótun sjálfstæðrar
uitanrikismáXastefniu lands'ins.
Hann er harðskeyttur og jaifin
vel mi'skuinnarlaus kammún-
isti, en samt hefiúr hann verið
einn helzti höfundur frjálB-
ræð'isstefnu kommúnista-
flokksins. Hið fræga kerfi
„verkamanmaráða“ var ein af
hiugmynidum hans.
Kardelj hefur verið aðal-
ráðumautur Títóis forseita síð-
an helizta laeppinauf hans,
Aliexander Ramkovic, fyrrum
yfirmanni leynilögreigflunnar,
var vilkið firá í júlí 1966. Lítill
vafi leikur á því, að hann
mun hafa manma meist áhrif
á s'befniuiákvarðiainir, þegar
Tító forseti lætur af völd-
uim, þótt óljóst megi virð-
ast í svipinn, hver formfleg
3taða harns sé í valdastigan-
uim.
Kardelj stendur á sextuigiu.
Hann forðazt sviðsljósin og
áhrif hans hafa aðallega verið
að tjialdabaki. Hann taflar
aðaltumigumál Júgóslavíu,
serbó-króatísku, með greini-
leguim slóvenskum hreim og
hefuir aldrei verið vinsæll í
Serbíu, en reyndar nýtur
hann heldur ekki vinsælda í
Slóvenlíu. Þó er nú svo litið
á í Júgóslavíu, að hamn sé
einii leiðtogi kammún'iista, sem
geti endurreist einimgu þjóð-
arirunar og hatfið rikisvaldið
aftuir til fyrri vegs og virð-
ingar, en á u-nidamfömium ár-
uim hafla verið mörg teikn á
lofti uim yfirvofandi upp-
lauisn sa'mbandsríkÍBÍnB og
stjómlieysi. Þetta uggvæmlega
ástaind hafa Rússar óspairt
reynt að færa sér í nyf og
-gera emn verra.
Það var Kardelj, sem átti
frumlkvæðið að því, að innsti
kjarni forystu júgóslavneska
kamimúnistaflokiksina, 15
mairana f-ra-m'k v æm da st j ór n
hams, saimiþykkti tillöguna u*n,
að komið yrði á fót forsætis-
ráði, er skuli fjalla um ágrein
inigsefni hinna einstöku þjóðia
og lýðvelda og taka við völd-
umuim þegar Tító hverfur a£
sjómarsviðinu. Tillöguma var
að finna í íangri greimargerð,
sem Kardelj iagði fram á
fundi fr amik væmd ast j órnar -
um þeim málum sem efst eru
á baiuigi og forsætisráðimu
ætiað að setja niður slíikar
deilur og koma á einingu, er
tryggi starfhæfa stjórn. Lyk-
illinm að þessu er sá, að full-
trúar forsætisráðsins verðia
jafnlfraim-t valdamestu leiðtog-
ar komimúnistaflokksins í
ölluim sex lýðveldum Júgó-
slavíu.
Hugmyndin er sú að gera
júgósiavneiáka sambandsrikið
að sterkarí veruileika og veita
j afnlframt áhrifamiklum for-
ystuimönniuim afskekktust-u
lýðvéldanna aulkin áhrif í mið
stöð valdsins. Þessi huigmynd
er ekki ný af niálinni. Síðasta
tilraunin til að kama þesBu
til leiðar var garð í rnarz
1969, einnig að frumkvæði
Kardéljs. Tilrauinin fó'lst í því,
að æðsta forysta kommún-ista-
flókksins var end urskipulögð.
Framkvaamdaistjóm flaklksinis
var komið á laggirniar, ag til-
iganigurinm var sá, að himar
einistölku þjóðir Júgósflaviu
fengju a-ukin áXirif.
Raumin hefur hins vegar
orðið sú, að framkvæmdaráð-
inu og öðrum fl'ökksstotfniun-
um hefur hætt til þess að
Tító
inmar 25. september. Talið er,
að ráðfærzt hafi verið við
Tító og að hanin hafi sam-
þykkt áætlunina í einu og
öllu.
Meðal fulltrúa í forsætis-
ráðumeytimu, sem komið verð-
ur á Haggirnar snemma á
næsta ári, verða helztu for-
ystuimenn hinmia sex lýðvelda
Júgóslavíu auik fuliltrúa amm-
arra mikiflvægna stofniama rí'k-
isims og flokksinis. Tilflöigumiar
miða að því að treysta ein-
ingu ríkisims, en um leið er
látið svo á í hiniuim einstJöku
lýðveldum, einkum Slóveníu
og Króatíu, að tillögurnar
veiti þeim aukin áhrif í aðai-
miðstöð valdsins, eimtoum í
miálum, er vatrða fjárfestinigar
og gjialideyrisíhluitum.
Forsætisráðið fær í hendur
mest af því va-ldi, sem nú
er í höndum forsetans, þar á
mieðal yfirstj órn heraflans.
Forsetaemþættið verður elkki
iagt niðiur, en sú staða verðuir
áhrifalítil, líkt og í löndum
þar sem forseta er eintoum
ætllað að koma fram við opim-
ber tækifæri. Tító marskáik-
ur getur þó orðið undantekn-
img Ærá þessari ireglllu, svo
lenigi sem hann gegnir for-
setaemhættinu. Honium er
ætlað að taka þátt í störfum
forsætiisráðsins, en enn hef-
ur eikki verið ákveðið á
hvern hátt það verður. Búizt
er við, að Kardelj verði fynsti
farmaðiur forsætisráðsins.
Forsæti sráðherr-ann verður
meðal fullitrúa forsætisráðs-
inis, en dr-agið verður úr völd-
um ihans, svo að hainm verður
lítið atnnað en emhættismað-
ur. Núverandi forsætisráð-
heixa, Mitja Ribicic, hyggst
láta af embætti, þegar kjör-
tímabili hana lýk-ur eftir tvö
ár.
MEIRIHLUTI RÆÐUR
Geysimitolu miá-li skiptir
það álkvæði, að meirihluiti
verði að ráða ákvörðumum
hins nýjía forsætisráðB. En
ein/s og Kairdelj h-efur nýliega
gert ljóst, er flókknum enm
ætiað að stýra þjóðinmi og
vera henmd leiðarljós.
Með þessum orðútm virðist
hantn gera fyrirhuigaðar breyt-
inigar ómertoar. En sannileik-
urinm er anniar. Kommúnista-
flókku-rimin er klafimin í flest- 'L

Edvard Kardelj
verða 'hrein málfunda-rfélög,
og mikilvægar ákvarðamir,
einlkum þær sem srnerta efna-
hagslífið, hafa enn sem fyrr
verið tekn-ar af emíbættis-
mönmum í miðstöð valdsins,
ám þess að verulLegt' tiillit hafi
verið tekið tiil sjónarmiða og
þarfa hinna einstöku lýð-
velda. Einkum Slóvenium og
Króötum hefur gramizt slik-
ar miðstjórnarákvarðamir og
aðskilnaðarstef-nu hefur auk-
izt fýlgi bæði í Slóv-en-íu og
Króatíu. Kommúnistafioringj-
ar í báðum þessum lýðveld-
uim hafa oflt ýtt undir slíka
skilnaðarstefnu. Auk þess
hefur að minnsta kosti einm
valdamikilil forystumaður,
Stane Kavcic, neitað frá byrj-
un að taka þátt í störfum
framkvæmdaráðsinis.
í fyrrasumar náðu málin
hámanki, þegar hörð deila
reis milli Slóvena og stjóm-
arinmar í Belgrad í kjöflfar
mikilla mótm-æla og háværrar
kröfu uim aðskilnað, er stöf-
uöu af gremju vegna nýrrar
vegailiagningaáætlunar. Sló-
venar nutu víðtæks stuðniniga
í Króatíu.
Meiriháttar deilu var af-
stýrt fyrir atbeina Kardelja,
sem persóniulega sneri sér til
mikils fjölda áhrifamikilla
kommúnista, þar á meðail
nokkurra stuðniin.gsmamnia
Ranfcovics. Tító forseta var
gert viðvart um, að alvarlegt
mál væri á ferðum, og íhlut-
un hans og áhrif réðu úr-
slitum að lokum. Kavcic fékk
persómuliegar ávltur, og
eining ríkisins var endur-
vakin.
Hins vegar er það mlkil-
vægt, að hvorki Kavcic né
ráðamenn í Króatíu, sem að-
hyll-tust svipaðar skoðanir,
þar á mieðal Vladimir Bakaric
og Mika Tripalo, voru sviptir
embættum. Þvert á móti héld-u
þeir áfram að auka völd sín
og treysta sig í sessi í Króatíu
og Slóveníu og losuðu si-g við
Framhald á bls. 20

Á gagnvegum
EFTIR
SVERRI HERMANNSSON
ÞAÐ hefur orffiff aff ráffi aff viff
Halldór Blöndal rituffum þennan
þátt til skiptis í vetur, sína vik-
una hvor, um þau málefni sem
okkur eru hugleikin hverju sinni.
Nafnið á þættinum þarf ekki aff
skýra fyrir lesendum Morgun-
blaffsins.
★ ★
ÉG VIL fyrst orðfæra Skólamál, þótt
því flari fjarri, að ég hyggist gera
þeim viðamikla málaflokki neim skil
í þessu stutta skrifi. Efst er mér í
huga hinn gífurlegi aðstöðumunur
fólks í landin.u til menmtunar. Ég játa
hreinskilnislega, að mér er það hulin
ráðgáta hvernig barnmörgum hjón-
um í byggðum 1-andsins tekst að
kosta bönn sí-n til náms. Einstaka
stórbú geta kannski undir því risið,
en allur þorrinn ekki án þeas að
stofna til stórskulda. Að vísu hefur
aðeins verið tekið á þessu vanda-
máli, með því að verja tíu milljón-
um króna til styrktar skólafólki
vegna ferðalaga og námsdvalar. í
átti-na er þetta að vísu, en að sjálf-
sögðu alls engin f-rambúðarlauisn.
Skiammt hrekkur þessi upphæð, 10
þúsund krónur fyrir 10Ú0 börn, og
hljóta þau þó að vera miklu fleiri,
sem í hlut eiga, víðsvegar í sveitum
landsins.
Þar sem fátætot hefur nú að mestu
verið útrýmt, þá er þetta sársauka-
fyllsta vandaimálið, hin ójafna að-
staða unga fólksins í landinu til
menntunar. Réttlætisfcrafa um úr-
bætur í þessum efnum þegar í st-að
er svo sterk og augljós, að rötosemda-
færsla er næsta óþörf.
Mikilvægur þáttur í jöfnun
mennitumairaðstöðunnar er stofnun
menntaskóla á Austurlandi og á
Vestfjörðum. MenntaSkóli hefur nú
hafið starflsemi sína, á ísafirði, en
skólinn eystra því miður ekki enm
svo langt á veg kominn, að staðar-
vali hans sé lokið. Gerir Jónas Pét-
ursson, alþingism-aður, það því nú
að tillögu sinni á Alþingi, að skól-
anum verði valinn staður á Eiðum,
og segist, sem von er til, leiður á
þófi um staðarval skóla-ns. Er það
auðvitað góðra gjalda vert, að menn
kveði upp úr um hug sinn í þessu
efni, svo að úrslit liggi fyrir. Ég vil þó
ekki draga dul á þá skoðun mína
frá upphafi, að ég hefi kosið ýmsa
staði austur þar fram yfir Eiðar,
fyrir menmtaskóla. Þetta er skoð-
un, sem byggist ekki á van-mati
á Eiðum sem m-enntasetri, heldur
þvert á móti Skoðun, sem reist er á
þeim mikilvægu rökum, sem mér
sýnast hníga að því að efla beri Eiða-
skóla til að þjóna stiigi gagnfræða-
og miðskóla í mjög auknum mæli
frá því sem nú er. En til þess ber
hina brýnustu nauðsyn á Austurlandi.
Það er ekki fullyrðing, heldur
staðreynd, að á Austuriandi skortir
mjög á að sómasamlega sé fyrir gagn
fræðaskólanáminu séð. Meðan svo
er, mætti það teljast hin mest-a
óhamingja, að það menntasetrið
eystra, sem bezt er í stakkinn búið
til að gegna því hlutverki, yrði tek-
ið ti'l anmars brúks. Það yrði að mín-
um dómi álíka glenniverk, eins og
þegar Verzlunarskólinn hóf kennslu
til stúdentsprófs, og vanrækti fyrir
það hlutverk, sem skólinn var þó
vi-ssulega stofnaðúr til.
Það er auðvitað mikið nauðsynja-
m-ál að stofna menntaskóla og met-n-
aðarmál einnig, en ef ekki er séð
vel fyrir námsstigum milli barna-
fræðslu og menntaskóla, þá vantar
þann hl-ekk í keðjuna, sem hlýtur að
vera líftaug menntaskóla.
Skoðun mín er sú, að menntaskóli
eigi að vera í þéttbýliskjarna, sem
mest miðsvæðis, með sem beztar
samgöngurniar. Hvað myndu menn
nú vi-lja segja, ef Mennt-askólinn
á Akureyri væri t.d. á Möðtru-
völl-um, eða inni á Grund í Eyja-
firði? Eða á Hólum? Mitt staðar-
val hiefur eindregið staðnæmzt við
Egilsstaði. Fleiri rök mætti enn fram
færa, en hér hefur verið gert, en hér
verðuir þó látið staðar numið.
Við Jónas Pétursson höfum rætt
þetta mál ítarlega okkar í milli, og
fer hvomgur í grafgötur um skoð-
anir hins. Að skólanum sé valinn
staður hið fyrsta er hið mesta nauð-
synjamál, og vonandi að sem víð-
tækust samstaða náist og gifta ráði.