Morgunblaðið - 16.10.1983, Qupperneq 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. OKTÓBER 1983
eftir Styrmi
Gunnarsson
Þessa mynd tók ÓI.K.M. íþá „gömlu, góðu daga“. Fri rinstrí: Sigríður Björnsdóttir, Bjarni Benediktsson, Ólafur Thors og María
Maack í Sjálfstæðishúsinu við Austurröll.
SJA LFSTÆÐISFL OKKUR
Á VEGAMÓTUM
„Ég held, að þið Sjálfstæðismenn séuð
vitlausir að ætla að skipta um formann
núna. Hvern hafið þið betri en Geir? Hald-
ið þið, að formennska í Sjálfstæðisflokkn-
um sé eitthvert grín? Þessir strákar geta
þetta ekki. Geir á bara að halda áfram."
Þetta eru orð gamalreynds bílstjóra á
BSR í samtali við greinarhöfund, þegar
það barst í tal fyrir nokkrum vikum, að
svo kynni að fara, að Geir Hallgrímsson
gæfi ekki kost á sér til endurkjörs sem
formaður Sjálfstæðisflokksins, á lands-
fundinum í nóvember.
Ummæli bílstjórans endurspegla af-
stöðu mikils fjölda fólks til formanns
Sjálfstæðisflokksins um þessar mundir.
Þegar það kvisaðist, að Geir Hallgrímsson
kynni að láta af formennsku í Sjálfstæðis-
flokknum nú, komu óskir um að hann héldi
áfram úr ólíklegustu áttum þ.á m. frá aðil-
um, sem fyrr höfðu talið tímabært, að
hann hætti. Þessar óskir og kröfur um, að
Geir gæfi kost á sér til endurkjörs, urðu
sterkari eftir að utanríkisráðherra kom
heim frá Allsherjarþingi Sameinuðu þjóð-
anna í byrjun október. Sama daginn og
Geir Hallgrímsson gaf yfirlýsingu sína á
fundi miðstjórnar Sjálfstæðisflokksins,
lögðu ýmsir nánir samstarfsmenn hans að
honum að falla frá þessari ákvörðun, eða
a.m.k. flýta sér hægt að segja nokkuð
opinberlega um málið.
í yfirlýsingu sinni sl. þriðjudag benti
Geir Hallgrímsson á, að hann væri nú bú-
inn að vera formaður Sjálfstæðisflokksins
í 10 ár. I upphafi hefði hann ekki hugsað
sér að sitja lengur en áratug í þessu emb-
ætti, og nú væri hann búinn að gegna því
lengur en nokkur annar maður, að ólafi
Thors undanskildum. Ástæða er til að
ætla, að í samræmi við þessa afstöðu, hafi
Geir Hallgrímsson tekið grundvallar-
ákvörðun um að láta af formennsku haust-
ið 1983, fyrir a.m.k. ári, nokkru áður en
prófkjör Sjálfstæðismanna í Reykjavík fór
fram, en þar hafnaði hann sem kunnugt er
í 7. sæti.
Sumir samstarfsmanna Geirs Hallgríms-
sonar töldu þá, að nóg væri komið af svo
góðu að hann hlyti að líta á úrslitin sem
viljayfirlýsingu kjósenda Sjálfstæðis-
flokksins í Reykjavfk um, að þeir óskuðu
ekki lengur eftir starfskröftum hans, þess
vegna ætti hann að hafna 7. sætinu, kalla
saman landsfund og láta kjósa flokknum
nýia forystu.
f ræðu á flokksráðsfundi Sjálfstæðis-
flokksins í nóvember í fyrra, sem mikla
athygli vakti, sagði Geir Hallgrímsson, að
þessi kostur hefði freistað sín í fyrstu, en
niðurstaða hans varð sú, að honum bæri
skylda til að taka það sæti á framboðslist-
anum sem hann var kjörinn til og leiða
flokkinn í gegnum þær kosningar sem þá
voru fyrirsjáanlegar, eins og honum hafði
verið falið með endurkjöri á landsfundi
1981.
Geir Hallgrímssyni tókst að sameina
Sjálfstæðisflokkinn f kosningunum eftir
sundrungu undanfarinna ára og flokkur-
inn náði undir hans forystu viðunandi
árangri. f þeim átökum, sem fylgdu í kjöl-
far kosninganna um myndun nýrrar ríkis-
stjórnar, innan þingflokks Sjálfstæðis-
flokksins, stóð Geir Hallgrímsson eins og
klettur og álitamál er, hvort tekizt hefði að
leiða Sjálfstæðisflokkinn inn í nýja ríkis-
stjórn án hans forystu, þar sem skoðanir
voru mjög skiptar og margslungin átök,
fóru fram að tjaldabaki f þingflokknum.
Þegar tekizt hafði að sameina Sjálfstæð-
isflokkinn á ný, leiða hann í gegnum kosn-
ingar við erfiðar aðstæður, ná góðum
árangri í þeim og tryggja aðild hans að
nýrri ríkisstjórn, svo og að endurheimta
meirihlutann í Reykjavík, hlutu rökin
fyrir því að velja einmitt þennan tíma til
þess að láta af formennsku að vera sterk í
huga Geirs Hallgrímssonar.
Á hinn bóginn voru færð fram þau sjón-
armið, að einmitt vegna þessa árangurs
ætti hann að sitja áfram og gefa flokknum
betra tækifæri til að finna eftirmann hans
í formannsstól. Niðurstaðan er nú öllum
kunn.
Fyrrí formannsskipti
Formannsskipti hafa ekki áður farið
fram í Sjálfstæðisflokknum við þær að-
stæður sem nú ríkja. Þegar Jón Þorláksson
hætti formennsku var samstaða um ólaf
Thors sem eftirmann hans. Þegar ólafur
hætti nær þremur áratugum síðar á lands-
fundi 1961 var eining um Bjarna Bene-
diktsson sem formann.
Fram að þeim tíma hafði formaður
Sjálfstæðisflokksins ekki verið kjörinn á
landsfundi heldur á flokksráðsfundi, sem
haldinn var í kjölfar landsfundar. Ungir
Sjálfstæðismenn kröfðust þess á lands-
fundinum 1961 að fá að kjósa foringja sinn
beinni kosningu á fundinum sjálfum. Eftir
nokkurt þóf var það samþykkt og það var
Bjarni Benediktsson, sem ákvað að sú
kosning skyldi fara fram með þeim hætti,
að dreift yrði atkvæðaseðlum meðal lands-
fundarfulltrúa og þeir skrifa á atkvæða-
seðilinn nafn þess manns, sem þeir vildu
fá sem formann, án þess, að um nokkra
tilnefningu til formennsku væri að ræða.
Síðan hefur sá háttur verið hafður á.
Á þessum sama landsfundi var Gunnar
Thoroddsen kjörinn varaformaður, en því
embætti hafði Bjarni gegnt áður. Þar með
voru innsiglaðar þær sættir, sem raunar
höfðu tekizt í Sjálfstæðisflokknum við
myndun viðreisnarstjórnarinnar haustið
1959, er Gunnar Thoroddsen varð fjár-
málaráðherra, eftir átökin vegna forseta-
kosninganna 1952.
Við lát Bjarna Benediktssonar í júlí 1970
tók Jóhann Hafstein við formennsku, en
hann hafði verið kjörinn varaformaður
1965, er Gunnar Thoroddsen fór til Kaup-
mannahafnar. Sumarið og haustið 1970
komu upp raddir um það, að fremur bæri
að kjósa Geir Hallgrímsson formann
flokksins á landsfundinum 1971 en þær
raddir hljóðnuðu.
Lúðvík Jósefsson hafði orð á því í per-
sónulegum samtölum sumarið 1970, eftir
lát Bjarna Benediktssonar, að Jóhann
Hafstein ætti eftir að reynast Sjálfstæðis-
flokknum drjúgur í formannsstól. Það
reyndust orð að sönnu. Jóhann Hafstein
reyndist Sjálfstæðisflokknum farsæll for-
ystumaður á erfiðum tímum í sögu flokks-
ins.
Jóhann var endurkjörinn á landsfundi í
maí 1973, en skömmu síðar veiktist hann,
er hann var staddur erlendis og um haust-
ið tók hann ákvörðun um að segja af sér
formennsku sökum heilsubrests. Það kom
þá í hlut Geirs Hallgrímssonar, sem verið
hafði varaformaður frá 1971, að taka við
formennskunni og hefur hann gegnt henni
síðan.
Eins og sjá má af þessu yfirliti, hefur
jafnan verið víðtæk samstaða í Sjálfstæð-
isflokknum um það, hver taka skyldi við
formennsku f hvert sinn, er til þess kom.
Svo er hins vegar ekki nú. Hvers vegna?
í eldlínu innanflokksátaka
Svarið við þeirri spurningu, hvers vegna
slíka samstöðu er ekki að finna nú, er
margþætt. Einhverjir kunna að segja, að
það sé eitt mesta gagnrýnisefni á Geir
Hallgrímsson sem formann Sjálfstæðis-
flokksins, að hafa ekki „alið upp“ eftir-
mann sinn með eðlilegum hætti, eins og
áður hefur gerzt. Aðrir geta sagt með
nokkrum rétti, að slíkt heyri til liðinni tíð.
Forystusveit Sjálfstæðisflokksins hefur
orðið fyrir miklum áföllum á einum og
hálfum áratug. Bjarni Benediktsson féll
frá 1970. Þá voru til reiðu þeir Jóhann
Hafstein, Ingólfur Jónsson, Magnús Jóns-
son, Geir Hallgrímsson og Gunnar Thor-
oddsen, sem hóf virka þátttöku i stjórn-
málum á ný haustið 1970. Allir höfðu þeir
þá þegar víðtæka reynslu á vettvangi
stjórnmálanna.