Morgunblaðið - 20.02.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1988
Miðstýringm lamar
o g skekkir aUa
upplýsingamiðlun
Hér fer á eftir ræða Jóhanns
J. Ólafssonar, formanns Verzlun-
arráðs íslands á aðalfundi sam-
takanna sl. þriðjudag.
Um síðustu áramót eru tvö
hundruð ár síðan við íslendingar
öðluðumst þá réttarbót sem var
frelsi til þess að versla við alla
þegna Danakonungs. Þetta voru
mikil þáttaskil í kjörum þjóðarinn-
ar. Þótt hægt miðaði í fyretu, hafa
kjörin sífellt batnað og sér enn ekki
fyrir endann á þeim uppgangi.
Ég vil áður en lengra er haldið
rifla upp litla sögu um 12 ára jafn-
aldra sem lágu saman á sjúkra-
húsi. Annar gekkst undir minni-
háttar skurðaðgerð en vegna
bronkítis þurfti hann að liggja í
rúman mánuð. Þegar að því dró að
hann færi heim trúði hann vini
sínum fyrir því að honum hefði lið-
ið mjög vel þama á sjúkrahúsinu.
Hann kviði fyrir að fara þaðan aft-
ur út í lífíð, með allri þeirri skóla-
göngu, vinnu og erfiðleikum sem
það krefðist. Hann hefði verið að
velta því fyrir sér hvort ekki væri
hægt að dvelja á spítalanum sem
langlegusjúklingur, jafnvel ævi-
langt. Ekkert varð þó úr þessum
fráleitu hugyndum því að lífið tók
í taumana og gerði mann úr þessum
unglingi. En þvf Vifja ég upp þessa
sögu að mér fínnst hún sýna að
sjaldnast verður á allt kosið og að
þeir greiða það oftast háu verði,
sem ekki vilja axla ábyrgð lífsins.
Þótt þetta sé lítil saga ungs
drengs uppi á íslandi er uppistaða
hennar stór og á við alls staðar,
snertir bæði menn ogþjóðir. Goethe
glímir við þetta efni þegar Faust
selur sálu sína fyrir að fá að snúa
eftirSighvat
Björgvinsson
Síðustu atburðir í samskiptum
okkar við Sovétríkin gera það að
verkum, að rfk ástæða er til þess
að skoða f samhengi þá atburði, sem
þar hafa verið að gerast á undan-
fömum misserum. Kemur þá fyret
í hugann sá „heimssögulegi við-
burður", þegar leiðtogar Sovétríkj-
anna og Bandarfkjanna hittust hér
í Reykjavík að tillögu þess fyrr-
nefnda. Sú tillaga kom á sínum tíma
öllum mjög á óvart nema náttúrlega
þeim, sem frá öndverðu hafa lifað
í fullvissunni um hið sögulega hlut-
verk íslands í heimsmálunum. Aðr-
ir landsmenn virðast hinsvegar hafa
sætt sig við þá skýringu, að virðing
Gorbatsjovs fyrir tign og fegurð
landsins ásamt gáfum og glæsileik
þjóðarinnar hafi ráðið vali hans.
Þar með er hann, að ógleymdri hinni
aðlaðandi eiginkonu hans, kominn
í hóp svokallaðra „íslandsvina" í
vitund þjóðarinnar og deilir þar
bekk með útlendum ferðalöngum
og fallandi poppstjömum, sem hing-
að detta af himnum ofan og vitna
af kurteisi' um dýrð okkar í blöðun-
um áður en haldið er af landi brott.
Af dalamennskan uppmáluð
Með fullri virðingu fyrir ást Gor-
batsjov-hjónanna á landi okkar og
okkur sjálfum er það auðvitað af-
dalamennskan uppmáluð að halda,
á lögmálið, verða ungur í annað
sinn og stytta sér leið til lífsins lysti-
semda án ábyrgðar í krafti myrkra-
valdsins.
Þegar íslenska þjóðin hvorki vildi
né gat borið ábyrgð á millilandasigl-
ingum sínum, seldi hún Norðmönn-
um frelsi sitt árið 1262 fyrir 6
skipaferðir á ári en greiddi f raun
fyrir með 800 ára erlendri áþján.
Þá er nú betra að borga fraktir
fslenskra skipafélaga.
Það kostar að vera frjáls, en það
er margfalt dýrara að selja sig und-
ir vald annarra til þess að losna við
þá ábyrgð sem frelsið krefst.
í upphafi minntist ég á verelunar-
frelsi Islendinga 1787. Út er komin
bók eftir Gísla Gunnarsson, sagn-
fræðing, um einokunarverelun og
íslenskt samfélag árin 1602—1787.
Ég ráðlegg öllum að lesa þessa
ágætu bók.
Við íslendingar höfum jafnan
haldið því fram að þjóðfélag okkar
hafi verið frábrugðið því sem gerð-
ist hjá öðrum evrópskum þjóðum.
Hér var enginn konungur né aðall
og því svipaði okkur meir til þess
samfélags sem sfðar myndaðist f
vesturheimi. Þó að þetta sé satt og
rétt bregður bók Gísla nýju Ijósi á
þessar staðreyndir. Þótt enginn
væri hér aðallinn, réðu landeigend-
ur lögum og lofum og öll framþróun
réðist af því hveiju hægt væri að
fleyta fram af landinu. Fiskveiðar
voru mjög takmarkaðar. Til þess
að afla sér framfærslutryggingar
gekkst fólk undir vistarbandið. En
hvað kostaði þessi frelsisskerðing
og öryggi? Bóndinn fékk í staðinn
allan arð af vinnu vinnufólks en
laun þess voru mjög lág, nánast
að slík afstaða hafí eitthvað með
það að gera, að Sovétmenn skuli
hafa gert tillögu um Reykjavík sem
fundaretað toppfundarins — tillögu,
sem Bandarikjastjóm gat ekki
hafnað með því að móðga
bandalagsþjóð sína. Það er síður
en svo minnsta pólitíska vandamál-
ið við leiðtogafund stórvelda að
velja fundaretaðinn. Tillaga Gor-
batsjovs um Reykjavík var allsendis
óviðkomandi áliti hans á fslenzku
landslagi og sérstöku, sögulegu
hlutverki þeirra, sem í því landslagi
búa. Tillagan um Reykjavík sem
fundarstað var auðvitað gerð út frá
pólitískum forsendum og er, að
mfnu mati, f fullkomnu samræmi
við þá stefnu, sem Sovétstjómin
hefur fylgt í málefnum N-A Atl-
antshafs. Mig undrar stórlega að
þau augljósu viðhorf skuli ekki hafa
meira verið rædd á opinberum vett-
vangi í tengslum við leiðtogafund-
inn, en gert hefur verið. íslending-
ar, sem aðrir, verða að skoða hlut-
ina í pólitísku samhengi þótt at-
burðimir tengist þeim sjálfum.
Sóknin tíl vesturs
Allt frá því Sovétmenn hófust
handa um hraðfara uppbyggingu
norðurflotans með mikilli eflingu
flotastöðva sinna við Barentshaf og
smíði skipa, þ.á m. kafbáta, sem
hönnuð eru sem árásarvopn en ekki
vamarvopn og til þess ætluð að
skera á líflínu Atlantshafssigling-
aðeins lífsviðurværi. Einu ráðin til
þess að losna við vistarbandið var
að gerast lausamaður, en þá þurfti
að uppfylla mjög ströng skilyrði
löggjafans.
Þó að við íslendingar kennum
jafnan erlendri áþján um ófarir
okkar í fortíðinni, gleymist okkur
oft hvereu mikinn þátt við áttum í
henni sjálfir.
Danakonungur vildi með hjálp
Skúla fógeta efla efnahag landsins
með innréttingum, þilskipaútgerð
og aukinni verelun, en vistarbandið
gerði það að verkum að sama og
ekkert vinnuafl var tiltækt til að
hrinda þessari nýsköpun í fram-
kvæmd.
Grípum niður í bók Gísla, en þar
segin
„Gjörvallri bændastéttinni var
mjög í nöp við tilvist fijálsra verka-
manna og gilti það jafnt um ríka
jarðeigendur og fátæka bændur.
Árið 1783 tókst bændum loksins
að fá konung til að banna tilvist
lausamanna. Samkvæmt nýjum
lögum, sem þá vom sett, áttu allir
lausamenn að verða vinnuhjú eða
setja á stofn eigið bú innan sex
mánaða."
Færum þessar setningar í
nútfmabúning.
„íslenskum bönkum var mjög f
nöp við tilvist fijálsrar verðbréfa-
sölu og gilti þaðjafnt um stóra
banka og litla. Árið 1988 tókst
bönkum loks að fá ráðherra til að
banna tilvist fijálsra verðbréfasala.
Samkvæmt nýjum lögum skyldu
þeir haga sér eins og bankar eða
lúta skilyrðum ráðherra ella.“
Þessa tilvitnun má og tilfæra á
fijálsa eggja- og kjúklingafram-
anna milli meginlanda Evrópu og
Ameríku, þá hefur Sovétstjómin
jafnframt lagt kapp á að fylgja
þeim aðgerðum eftir með pólitískum
athöfnum og þrýstingi gagnvart
þeim svæðum, sem mynda bijóst-
vöm vamarkerfis vestrænna ríkja
á N-A Atlantshafí. Jafnframt því
sem Sovétmenn senda í sfauknum
mæli kafbáta sína um GIUK-hliðið
— vestan og austan íslands — út á
Atlantshaf og beitiskip sfn út á
Noregshaf og frá Eystrasaltsflota-
höfnum sfnum út á Norðurejó og
Austur-Atlantshaf þá gera þeir í
síauknum mæli vart við sig við
Noregsstrendur og í sænska skeija-
g^rðinum. Jafnframt hafa þeir í
vaxandi mæli beint athygli sinni að
Norðurlöndunum, þ.á m. Islandi, og
látið m.a. í ljós mikinn áhuga á ein-
hliða aðgerðum Norðurlanda til
þess að draga úr vömum á svæðinu
og takmarka umsvif annarra
bandalagsrflqa NATO á þessu haf-
og landsvæði. Þessar pólitfsku og
hemaðarlegu aðgerðir Sovétstjóm-
arinnar eiga auðvitað ekkert skylt
við álit þeirra; gott eða vont; á lönd-
um þessum og þjóðunum sem lönd-
in byggja. Þetta er sókn Sovét-
manna til vesturs. Markviss og vel
undirbúin tilraun þeirra til þess að
seilast stöðugt lengra f þá átt til
áhrifa og þoka sffellt vestur því
„gráa belti", sem hægt væri að
nefna einskis-manns-land.
í þessu ljósi ber að skoða tillögu
Jóhann J. Ólafsson
„Ég llt á kröfu um auk-
ið frelsi sem frelsi til
betri og fljótari upplýs-
inga svo fyrr sé hægt
að taka réttar ákvarð-
anir. Krafan um aukið
frelsi er krafa um að
fólki sé treyst. Sem ein-
staklingar erum við í
vaxandi samkeppni við
4—5 þús. milljónir ann-
arra jarðarbúa um gæði
þessa heims. Við höfum
enn mikið forskot, en
til að efla velferð okk-
ar, þurfum við að skoða
alla möguleika af miklu
raunsæi. Óskhyggja,
kerfi ýmiskonar og for-
sjádugaokkur
skammt.“
leiðslu og fijálsa svínarækt. Enn
þann dag í dag njörvar hefðbundinn
landbúnaður niður nýsköpun.
Af hvaða ástæðu sem það er virð-
umst við íslendingar hafa lengi
verið hrifnir af einokun eða vald-
boði sem lausn á efnahagsmálum
okkar. Margar skýringar geta verið
á þessu. Við fyretu sýn virðist hagn-
Sighvatur Björgvinsson
Rússa um Reykjavík sem fundar-
stað toppfundar. Val þeirra á
Reykjavflc er að sjálfsögðu í fullu
samræmi við þessa markvissu
pólitísku og hernaðarlegu sókn
þeirra til vesture. Það; að Sovét-
stjómin skuli gera tillögu um
Reykjavík, höfuðboig NATO-ríkis,
sem fundaretað leiðtoganna þar
sem þeir geti ræðst við ájafnréttis-
grundvelli; segir okkur líka ýmis-
legt eftirtektarvert um pólitískt
mat Sovétmanna sjálfra á fundar-
staðnum. Reykjavík er í þeirra huga
ekki „London" eða „Bonn“. Það
mat á ekkert skylt við álit þeirra á
landslagi eða landslýð. Það er
pólitískt mat Sovétmanna á þeirra
eigin stöðu við N-A Atlantshaf.
„Gráa beltið" er að þeirra áliti ekki
langt undan.
Vandasöm staða
Afdalamennska og bamaskapur
aður af einokun vera mikill og
menn hafa ef til vill talið að óhætt
væri að beita þessum aðferðum eft-
ir að þjóðin var orðin sjálfstæð og
innlent ríkisvald gæti dreift ábata
einokunarinnar jaftit á milli þegn-
anna. Hæst reis alda ríkiseinokunar
á ámnum 1930—1960. Árið 1960
er gert stórt átak til að vinda ofan
af þessu ástandi en ennþá á ríkis-
forsjá sér formælendur marga.
A íslandi er ennþá sterk trú á
galdra. Oft virðist sem menn líti á
hið opinbera og löggjafarvaldið sem
einhvere konar galdrastaf, sem
hægt sé að galdra með, lægri vexti,
lægra gengi, lægra verðlag, lægra
kaup og peninga til nánast hvere
sem er.
Hinir stjómlyndu telja að með
auknu frelsi séu menn að hleypa
fram af sér og losa sig við réttmæt-
ar skyldur og ábyrgð. Frelsi í
mínum huga er þvert á móti það
að fá að bera ábyrgð á eigin gjörð-
um og losna þannig undan valdi
annarra. Krafa um aukið frelsi er
af mörgum talin árás á velferðarrík-
ið. Aðrir telja velferðarríkið árás á
frelsið. Þurfa velferð og frelsi að
vera andstæður? Er ekki hægt að
tryggja borgumm þessa lands jafn-
rétti til menntunar og heilsugæslu
án einkaréttar ríkisins? Fyrir ríkis-
forejána greiða menn með sköttum
og skattar em innheimtir með fóg-
etavaldi, sektum, uppboði eigna,
lögregluvaldi, fangelsunum og
frelsissviptingum. Er þetta nauð-
synlegt?
Með framfömm í efiiahagslífínu
á íslandi, sem og annare staðar,
auknum tekjum og aukinni eigna-
myndun, er óeðlilegt, jafnvel þver-
sögn að skattar skuli alltaf vera
sama, já, jafnvel hærra hlutfall af
tekjum þjóðarinnar.
Hið rétta væri að skattar fæm
smátt og smátt minnkandi sem
hlutfall af tekjum og eignum
manna, rétt eins og annar kostnað-
ur.
Aukin menntun og bætt heilsufar
á að gera einstaklingana efnalega
sjálfstæða og óháða ríkisforejánni.
Ég vil vitna hér í ummæli Gylfa
Þ. Gíslasonar um menntun:
„Skólinn á að stuðla að skilningi
á þeirri vegsemd og þeim vanda,
sem því fylgir að vera maður. Hann
á að gera nemendur sina hæfa til
„Ófrávíkjanleg tíma-
setning heimboðsins
var augljóslega valin í
tengslum við fyrir-
hugaðan fund utanrík-
isráðherra NATO.
Óhjákvæmilegt er ann-
að en að álykta, að nota
hafi átt íslendinga til
þess að koma skilaboð-
um áleiðis fyrir Sovét-
stjórnina án fyrirvara
um samráð við banda-
menn sína og viðbrögð
utanríkisráðherra er
næstum þvi ógerningur
fyrir utanaðkomandi að
túlka öðru visi en svo,
að hann hafi verið
reiðubúinn að taka
sendiboðastarfið að sér,
jafnvel þótt slíkt hafi
e.t.v. aldrei verið ætlun
ráðherrans.“
í sambandi við hugmyndir okkar
um eigið ágæti í augum annara
þjóða má ekki gera okkur slíka glýju
í augu að við hættum að sjá heim
raunveruleikans. Vegna þeirrar
stöðu, sem upp er komin og leið-
togafundurinn í Reykjavík er hvorki
upphaf né endir á heldur einn af
þáttunum I, hefði ríkisstjóm íslands
átt að sýna meiri varfæmi og yfir-
vegun í yfirlýsingum og afstöðu um
utanríkismál, en hún hefur gert.
Eftir leiðtogafundinn í Reykjavík
hefur ísland m.a. breytt um afstöðu
Farðu nú var-
lega, Steingrímur!