Morgunblaðið - 20.02.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1988
Hugleiðingar um bjór
og annað áfengi
- í tilefni greinar Grétars Sigurbergssonar geðlæknis
eftir Óttar
Guðmundsson
Eins konar formáli
Áfengi er aldagamall vímugjafí
sem kemur víða við sögu þegar
mannkynssagan er skoðuð. Menn
hafa dásamað áfengi, ort um það
ljóð og sungið því lof en á öllum
tímum hafa varkárari raddir hvatt
til hófsemi og aðhalds í neyslu
þessa undarlega vökva. Þannig
segir í Orðskviðum Salomons:
„Vínið er spottari, sterkur drykkur
glaumsamur og hver sá er drukk-
inn reikar óvitur" og í Hávamálum
er varað sterklega við ofneyslu
áfengis. Menn uppgötvuðu
snemma hversu göróttur drykkur-
inn er og allrar aðgæslu því þörf,
þegar hann er hafður um hönd.
Bætt tækni læknavísindanna og
auknar rannsóknir á áhrifum
áfengis á mannslíkamann hafa
leitt í ljós að engin vanþörf var á
að vara fólk við neyslu þess í ald-
anna rás. Þegar áfengi er drukkið
dreifíst það um allan líkamann og
hefur áhrif á flest líffæri hans.
Jafnvel lítið áfengismagn virðist
hafa skaðleg áhrif á heilastarfsem-
ina, afkastagetu hjartans, á
slímhimnur meltingarfæranna,
vöðva líkamans og kynkirtla. Þetta
sést mjög vel þegar afköst og geta
íþróttamanna er skoðuð eftir
drykkju. Þegar svo meira er drukk-
ið verða áhrifín alvarlegri og kem-
ur alvarlega niður á heilsu einstakl-
ingsins. Of mikil áfengisneysla er
þannig talin vera veigamikil orsök
ýmissa sjúkdóma eins og maga-
bólga, skorpulifrar, magasárs og
heilarýmunar. Að sögn landlækni-
sembættisins má rekja 10—20%
innlagna á almenn sjúkrahús til
áfengisnotkunar og víða erlendis
er þessi tala mun hærri. Tengja
má mörg sjálfsmorð, slys og
líkamsmeiðingar til áfengisneyslu.
(Heilbrigðisskýrslur, fylgirit 1982,
nr. 3) Þessi skaðsemi áfengis er
vel þekkt í öllum þeim löndum, þar
sem áfengi er haft um hönd en
viðbrögð stjómvalda em um margt
mjög mismunandi. Orsakir þess
em margar en sennilega vega hvað
þyngst ýmsir efnahagslegir hags-
munir sem gera allar aðhaldsað-
gerðir ákaflega erfíðar. Þannig em
samtök vínbænda í Frakklandi, ít-
alíu og Portúgal og ölgerðarmanna
í Danmörku, Þýskalandi og Hol-
landi mjög sterk og bregðast hart
við allri umræðu um skaðsemi
áfengis eða einhveijar aðhaldsað-
gerðir sem nauðsynlegar væm.
Neyslan kostar sitt
Flestar þjóðir hafa einhveija
heildarstefnu mótaða hvað varðar
áfengi en mjög er mismunandi
hvemig litið er á eða tekist á við
vandann. Sumar virðast vera í af-
neitun á að áfengi geti verið alvar-
legt heilsufarslegt vandamál (Dan-
ir) en aðrar taka á mun faátar og
reyna að spyma við fótum á ein-
hvem hátt. Óvíða í heiminum em
rannsóknir á skaðsemi áfengis eins
miklar og í Svíþjóð og fáar þjóðir
hafa eytt eins miklum Qármunum
og orku í alls kyns athuganir og
útreikninga á þeim kostnaði sem
þjóðarbúið ber vegna áfengis-
neyslu þegnanna. Víðast reyna þó
ríkisstjómir að koma til móts við
þennan kostnað með skattlagningu
á áfenga drykki en það nægir
hvergi til. Samkvæmt útreikning-
um Svía kostar áfengisneyslan
sænska skattborgara 50 milljarða
sænskra króna á ári en það jafn-
gildir um 300 milljörðum íslenskra
króna. (Gunnar Ágren: Svenska
lákarsállskapets handlingar, Band
95, Háfte 4, 1986). Þá er reiknað
með sjúkrakostnaði og ýmiss konar
öðmm útgjöldum vegna heilsu-
gæslu, framleiðslutapi og fram-
leiðsluminnkun vegna fjarvem frá
vinnustöðum svo og ýmis annar
kostnaður talinn til. Það er erfítt
að reikna út tölu sem þessa enda
hljóta útreikningamir alltaf að
liggja undir ákveðnu ámæli en tal-
an hvort sem hún er heldur lág
eða há segir til um umfang van-
dans. Á móti koma svo tekjur
vegna áfengissölu í Svíþjóð en þær
nema um 7—8 milljörðum sænskra
króna svo mikið vantar á að endar
nái saman. Útreikninga sem þessa
um kostnaðinn af áfengisdrykkju
fyrir þjóðarbúið hef ég ekki séð frá
öðrum löndum en Sviþóð en senni-
lega em svipaðar tölur annars
staðar frá en skaðsemin er talin
standa í réttu hlutfalli við heildar-
neyslu áfengis í landinu. Þannig
er skaðsemi áfengis í Frakklandi
mjög mikil og talið að allt að 50%
morða, þriðjung allra dauðaslysa í
umferðinni og 35% allra innlagna
á sjúkrahús megi relqa til áfengis-
neyslu. Alkóhól er þriðja algeng-
asta dánarorsökin á eftir hjarta-
og æðasjúkdómum og krabba-
meini. Sennilega er því heildar-
kostnaður Frakka vegna áfengis-
neyslu enn meiri hlutfallslega en
Svía en hagsmunir vínframleið-
enda og ákveðin þjóðarafstaða
gagnvart áfengi hefur hingað til
komið í veg fyrir að hægt væri að
takast á við þennan vanda.
Til íslands
Áfengisneysla hérlendis miðað
við dmkkið magn á hvem einstakl-
ing er lág í samanburði við neyslu
nágrannaþjóðanna og ætla má að
kostnaður vegna drykkjunnar fyrir
þjóðarbúið sé því eitthvað minni
hérlendis en sænsku tölumar segja
hlutfallslega til um en samkvæmt
þeim ætti áfengisneyslan að kosta
íslensku þjóðina u.þ.b. 10 milljarða
ísl. króna á hveiju ári. Skaðsemin
er mikil og árlega látast um 100
einstaklingar af afleiðingum
áfengisdryklqu að sögn Áfengi-
svamaráðs og margir lifa við
líkamlega, félagslega og andlega
sjúkdóma sem rekja má beint og
óbeint til áfengisneyslu. Áfengis-
vandinn kemur hvað þyngst niður
á ^ölskyldum þeirra sem drekka
mikið. í Ijölskyldu þar sem áfengið
leikur stórt hlutverk gilda ákveðin
lögmál sem eru einstaklingum
mjög óholl til frambúðar, þar er
mikil tortryggni, mikil óvissa og.
oft ákveðið ofbeldi sem böm og
aðrir ijölskyldumeðlimir verða að
sæta.
Þegar þessar staðreyndir eru
skoðaðar, öll sú þjáning sem hlýst
af áfengisneyslu og allur sá kostn-
aður sem rekja má til hennar og
ýmiss konar vanheilsa, getur það
ekki sætt furðu, að þjóðfélagið
reyni að hafa einhver áhrif á áfeng-
isneyslu þegnanna. Reynt hefur
því verið að takmarka neysluna
og minnka hana með ákveðnum
aðferðum. Hér á íslandi hefur ver-
ið farin sú leið að halda verði á
áfengi háu, hafa útsölustaði sem
fæsta og banna sölu og dreifíngu
áfengs bjórs og reyna þannig að
stuðla að minni heildameyslu.
Heildarneysla áfengis
Ef þróun í áfengismálum er
skoðuð verður að telja það rétta
stefnu að reyna eftir mætti að
stuðla að minnkandi heildameyslu.
Eftir því sem hún eykst hefur skað-
semi áfengisins aukist í þjóðfélög-
unum eins og t.d. má sjá á tíðni-
tölum fyrir skorpulifur í ýmsum
þjóðfélögum. Aukin heildameysla
þýðir, að þeir sem drekka hvað
mest drekka þá enn meira og
drykkja verður almennari í þjóð-
félaginu. Heildameyslan stýrist af
áfengisvenjunum og hvemig al-
menningur lítur á áfengi. Þetta
skilja menn vel sem dvalist hafa
langdvölum t.d. í Danmörku þar
sem bjórdrykkja er almenn og litið
er á bjór sem einhvers konar svala-
drykk sem viðhafa á við sem allra
flest tækifæri. Þar er bjór drukkinn
á vinnustöðum og á öllum krám
þegar fólk kemur saman til að
rabba um landsins gagn og nauð-
synjar. Hinum megin við sundið í
Svíþjóð er allt önnur afstaða gagn-
vart slíkri sídrykkju og hún raunar
alls ekki viðurkennd. Þar er það
litið homauga að einhver sé að
drekka áfengan bjór í vinnutíman-
um og bjórdrykkja eða áfengis-
neysla hvergi nærri eins algeng
og í Danmörku. Heildameysla
áfengis í Svíþjóð er líka mun minni
en heilameysla Dana. Afstaða
fólks til vímugjafans og umgengis-
venjur ráða því miklu um hver
heildameyslan verður og þá um-
fang skaðseminnar sem af neysl-
unni hlýst. Við sem emm á móti
bjór teljum að afstaða íslendinga
Óttar Guðmundsson
„Hérlendis hefur
ákveðinni heildar-
stefnu verið fylgt til að
mifinka heildarneysl-
una. Á seinni árum hef-
ur þó í mörgu verið vik-
ið af markaðri stefnu,
útsölustöðum áfengis
hefur fjölgað til muna
og aragrúi veitinga-
staða hefur fengið
vínveitingaleyfi.
Stærsta breytingin sem
nú er stungið uppá er
að fara að leyfa sölu
og dreifingu áfengs
bjórs í landinu. Sú
ákvörðun mimdi að
mínu mati ganga þvert
á áður mótaða stefnu í
áfengismálum.“
til áfengis komi til að breytast með
tilkomu bjórs. Það verði algengara
að fólk fái sér áfengi (bjór) en nú
er gert. Bjórdrykkja verði þáttur í
umgengisvenjum íslendinga eins
og víða gerist erlendis. Þegar rætt
er um hvort leyfa eigi bjór eða
ekki skipta þessi atriði mikiu máli;
mun bjórinn verða til þess að heil-
ameyslan aukist? Mun bjórdiykkj-
an auka þann alkóhólvanda sem í
landinu er? Reynsla nágrannaþjóð-
anna er sú að svarið við báðum
þessum spumingum er játandi.
Heildarneysla og stefnan
álslandi
ísland hefur um margt sérstöðu
í áfengismálum meðal þjóða. Hér
er ekki leyfður áfengur bjór og
mun ísland vera eina landið í vest-
urálfu sem svo er ástatt um. Heild-
ameysla áfengis er lág í saman-
burði við aðrar þjóðir en þrátt fyr-
ir það er meðferðarframboð hér-
NEYSLA ÁFENGIS 1 FÆREYJUM A MANN, 15 ÁRA OG ELDRI í HEILD OG
EFTIR TEGUNDUM ARIN 1978-1985.
(Ath. lítrefjölda bjórs á að margfalda meö 10. Hann var 32,9 áriö 1979
én50,56 áriö 1985)
lendis meira en nokkurs staðar
annars staðar. Þrátt fyrir þetta er
skaðsemi af völdum áfengisneyslu
mikil.
Hérlendis hefur ákveðinni heild-
arstefnu verið fylgt til að minnka
heildameysluna. Á seinni ámm
hefur þó í mörgu verið vikið af
markaðri stefnu, útsölustöðum
áfengis hefur Qölgað til muna og
aragrúi veitingastaða hefur fengið
vínveitingaleyfí. Stærsta breyting-
in sem nú er stungið uppá er að
fara að leyfa sölu og dreifíngu
áfengs bjórs í landinu. Sú ákvörðun
mundi að mínu mati ganga þvert
á áður mótaða stefnu í áfengismál-
um.
Klofin læknastétt
Eins og allir vita stendur mikill
styrr um þessa ákvörðun og hefur
læknastéttin skipst í tvo hópa í
afstöðu sinni til þessa máls. Rúm-
lega 130 læknar undirrituðu þann-
ig áskomn til Alþingis um að fall-
ast á bjórsöluna og telja hana ekki
koma til með að hafa nein teljandi
áhrif á áfengisneysluna í landinu
nema þá helst til góðs. Grétar Sig-
urbergsson geðlæknir er einn þe^-
ara 130 lækna og skrifar hann
mikinn langhund í Morgunblaðið
fyrir nokkmm dögum, þar sem
hann rekur röksemdir þeirra sem
vilja fallast á samþykkt ofan-
greinds frumvarps. Grétar vann
um tíma við meðferð áfengissjúkra
á Vífílsstöðum og ýmislegt í grein
hans er í samræmi við mínar skoð-
anir á áfengisvandamálinu en á
stundum verður grein hans mikil
rökleysa og tel ég því skylt að
svara henni. í fyrsta kafla greinar-
innar (Heildarneysla) rékur hann
hvemig heildarneyslan á íslandi
er minni en víðast hvar annars
staðar en telur þó að væri allt
smygl og ólöglegur innflutningur
talinn með yrði heildameyslan
meiri hérlendis en á hinum Norð-
urlöndunum. Ég efast um, að þessi
ályktun hans sé rétt, miklu er
smyglað af áfengi til hinna Norður-
landanna og ekki hvað síst er
heimabrugg eða Hembránning
mun algengari þar en nokkum
tímann hérlendis. En þessar stað-
hæfíngar er auðvitað ekki hægt
að sanna eða afsanna.
Ráðleggingar WHO
í kafíanum um ráðleggingar
WHO fer Grétar á kostum og telur
upp allar tillögur stofnunarinnar
til að draga úr áfengisskaða. Hann
fínnur hvergi neitt í þessum ráð-
leggingum sem styðji bjórbann.
En hvað um fyrstu greinina í ráð-
leggingum WHO. „Takmarka má
aðgang að áfengi með stjómun á
innflutningi og framleiðslu." ís-
lenska bjórbannið sem Grétar kall-
ar „veraldarviðundur" er ekkert
annað en stjómun á innflutningi
og framleiðslu einnar áfengisteg-
undar og því í fyllsta samræmi við
ráðleggingar WHO. Hvað varðar
bjórbannið em íslendingar þar ein-
ir á báti meðal Evrópuþjóða og
engin önnur þjóð, sem ekki hefur
fullan aðgang að öllum áfengisteg-
undum, þ.e. bjór, léttum vínum og
brenndum. Þess vegna er mjög
skiljanlegt að ekki skuli í ráðlegg-
ingum WHO vera mælt með bjór-
banni, vínbanni eða banni á neyslu
sterka drykkja enda væri slíkt
ákaflega erfítt mál í löndum þar
sem allar tegundir áfengra drykkja
em aðgengilegar. Enginn hefur
svo ég viti til haldið því fram að
áfengi í veikara formi sé hættu-
legra en sterkara. Grétar veit jafn-
vel og ég, að það sem skiptir máli
fyrir skaðsemi áfengis er hversu
mikið er dmkkið og þá gildir einu
hvort dmkkin er hálf flaska af
Vodka eða tvær flöskur af rauðvíni
eða 8 bjórar sem samanlagt inni-
halda 150 gr af hreinu áfengi.
Furðuheimur geðlæknisins
í næsta kafla greinar sinnar
ræðir Grétar um áfengisskaða á
íslandi. Hann rekur þar í fyrri
málsgreininni hversu mikill skað-
inn sé og fer þar réttilega með
staðreyndir en í seinni hluta þess
kafla fer hann síðan með hreinar