Morgunblaðið - 11.05.1991, Blaðsíða 24

24
MQRGUNBUKÐIÐ-LAUGARDAGUR llt MAÍ .1991
Aukapóstganga á af-
mæli póstsins 13. maí
eftirHeimi
Þorleifsson
Næstkomandi mánudag, 13. maí,
eru liðin 215 ár, síðan Kristján kon-
ungur VII gaf út tilskipun um póst-
ferðir á íslandi. Af því tilefni mun
þennan dag verða aukagöngudagur
í póstgöngu Útivistar. Verður gengið
frá Keflavíkur til Bátsenda og þaðan
til Grindavíkur.
Tilskipan Kristjáns VII frá 13.
maí 1776 um póstferðir á íslandi
átti sér auðvitað nokkurn aðdrag-
anda og síðan varð framkvæmd
hennar með ólíkindum. Verður stutt-
lega að þessu vikið hér til leiðbeining-
ar þeim, sem í póstgönguna fara.
Danska póstþjónustan
Kristján konungur IV var faðir
hins opinbera danska póstkerfis, en
það stofnaði hann með tilskipun 24.
desember 1624. Talið er að tilgang-
urinn með því að stofna til opinberr-
ar póstþjónustu hafi verið tvíþættur
og hann var sá að greiða leið opin-
berra bréfa og tilskipana og að hjálpa
verzlunarstéttinni til þess að auka
viðskipti sín. Nú var það svo, að
Danir höfðu áður kynnst merkilegu
póstþjónustukerfí, sem var í einka-
eign. Það var þjónusta ættanna Turn
og Taxis í þýzka keisaradæminu, en
sú póstþjónusta er talin hafa byrjað
árið 1590. Var400 ára afmælisþessa
kerfís rækilega minnzt á síðasta ári,
en einn angi þess var á milli Ham-
borgar og Kaupmannahafnar.
Hvergi verður þess vart, að Kristján
IV eða næstu arftakar hans hafí
hugsað sér að láta danska póstkerfíð
ná til íslands. Það var líka einokunar-
verzlun, kaupstaðir engir og helzt
þörf fyrir að flytja embættisbréf. Það
var líka sjálft Rentukammerið, sem
tók fyrsta marktæka skrefíð í þá átt
að koma upp póstsamgöngum á ís-
landi, en Landsnefndin fyrri hafði
áður verið með tillögur í þessa átt.
Rentukammerið vill
póstþjónustu á Islandi
I bréfí Rentukammers 1774 til
Thodals stiptamtmanns er settur
fram sá vilji kammersins að komið
verði á betra bréfasambandi milli
íslands og Kaupmannahafnar en
unnt sé með verzlunarskipunum, Þá
þurfti að koma á föstum ferðum frá
sýslumannssetrunum úti á landi til
Bessastaða. Rentukammerið bað
Thodal um að gera tillögur um þessi
mál þ. á m. hvar væntanlegt póstskip
gæti haft vetrarlægi. Thodal sendi
tillögur sínar sama ár og gerði hann
ráð fyrir, að sýslumenn yrðu bréf-
hirðingarmenn og þeir sendu bréfin
sín á milli til Bessastaða, en ekki var
gert ráð fyrir fastráðnum póstum.
Skipalægi taldi Thodal bezt í Hafnar-
firði.
Tilskipunin frá 13. maí 1776 er
unnin upp úr tillögum Thodals og
að líkindum hefur Jón Eiríksson,
embættismaður í Rentukammeri, átt
sinn þátt í henni. Tilskipunin er í sjö
greinum og er þar talað um póstferð-
ir úr öllum landshlutum til Bessa-
staða. Flytja á embættisbréf án
greiðslu, en hins vegar átti að greiða
undir önnur bréf. Gjaldskrá vantaði
hins vegar alveg. Nú hefði mátt
ætla, að stiptamtmaður kæmi póst-
þjónustunni strax af stað í samræmi
við konunglega tilskipun, en svo varð
alls ekki. Raunin varð sú, að á ís-
landi var póststofnun án póstþjón-
ustu í tæplega 6 ár.
Póststofnun án póstþjónustu
Erfítt hefur reynzt að átta sig á
því, hvers vegna enginn póstur var
á ferðinni á Islandi árin 1776-1782.
Því hefur verið haldið fram, að Thod-
al hafí verið píndur tiþ að gera tillög-
ur um póstþjónustu á íslandi og hann
hafí aldrei haft áhuga á henni eða
jafnvel verið henni mótfallinn. Þessi
kenning um mótspyrju Thodals kem-
ur illa heim við þá almennu skoðun,
að hann hafí verið með betri stipt-
amtmönnum á íslandi. Hvers vegna
skyldi hann þá hafa verið á móti svo
eindregnu framfaraskrefi í stjóm-
sýslu og verzlun sem stofnun póst-
þjónustu var? Nei, hitt er öllu lík-
legra, að hann hafí verið svo hag-
sýnn að vilja bíða eftir því, að settar
væru reglur um burðargjöld fyrir
bréf og hann hafí einnig viljað, að
ráðnir yrðu fastir landpóstar með
launum beint úr opinberum sjóði en
ekki notazt við sendimenn milli sýslu-
mannssetra. Fyrra atriðinu var ráðið
til lykta í hans stiptamtmannstíð og
hófust þá brátt takmarkaðar póst-
ferðir en hinu síðara ekki fyrr en
eftir að embættisferli hans á Islandi
var lokið. Þá loks gat eiginleg póst-
þjónusta í landinu hafizt. Tilskipun
um burðargjöld var sett árið 1779
og með bréfí Rentukammers 1786
var loks tekin ákvörðun um fastar
launagreiðslur til landpósta. Þá var
kominn nýr stiptamtmaður, Hans
Christian von Levetzow, sem telja
verður helzta umbótamann í íslenzk-
um póstmálum á 18. öld.
Levetzow vill fá póstferðir til
verzlunarstaða
Þegar Levetzow kom til islands
vorið 1785 hafði verið farin ein hálf-
misheppnuð póstferð um Vestfírði
(1782) og Stefán Þórarinsson amt-
maður hafði komið á póstferðum
milli Norðurlands og Bessastaða
(1783 og 1784). Ferðir Norðurland-
póstsins voru einu reglubundnu póst-
ferðimar, sem komnar voru af stað.
Á Alþingi um sumarið 1785 hefur
Levetzow væntanlega frétt hjá Ste-
fáni amtmanni, að póstsamgöngur
væru komnar í gott horf norðanlands
en sunnanlands og vestan væru þær
ekki í gangi. í bréfí, sem stiptamt-
maður skrifaði Rentukammerinu í
ágúst, heldur hann því fram, að í
ljósi þeirrar reynslu, sem fengizt
hafí, sé rétt að gera vissar endurbæt-
ur á því póstkerfi, sem setja átti á
laggimar. Þetta yrði fólgið í því, að
ekki yrði aðeins farið á milli sýslu-
mannssetra, heldur einnig milli verzl-
Cil
Z)i gllWíj} Lauritz Aadreas rrhodal 330«
tci ©tiftamtmani) o#et 3élan6, famt amt»
man# ootr Sonten 03 33efter=?tmtet fam=
mtfltM; 0g fií eifftlig Ole Stephen-
fen asotté amtmant ooet SRotb* 03
Sftet.amtct-,
a n I œ g til ett
sþoftoitfens gnbtttiiing
nW 3*lonb.
itpft j Rapp»#»a( SUgnoí SRobttj 17U.
Tilkynningin um póststofnun á
Islandi, prentuð í Hrappsey 1782.
unarstaða landsins. Pósturinn ætti
þannig ekki bara að þjóna embættis-
kerfínu, heldur einnig verzlun og við-
skiptum í landinu.
Levetzow hafði ekki eirð í sér til
þess að bíða eftir niðurstöðum Rentu-
kammers, heldurákvað haustið 1785
að ráða mann til póstferða um Suður-
amtið og að láta hann fara um verzl-
unarstaðina en ekki bara milli sýslu-
mannssetra. Nýi pósturinn hét Sig-
valdi Sæmundsson og hann lagði af
stað með 13 bréf frá Bessastöðum
og var póstlistinn undirritaður 24.
október 1785. Ekki er ljóst, hvenær
hann nákvæmlega lagði upp, en til
Keflavíkur kom hann 26. október og
var afgreiddur þar samdægurs. Fór
sú afgreiðsla fram með þeim hætti,
að H. Jacobæus kaupmaður sendi frá
sér tvö bréf, annað til H. Hansens,
verzlunarstjóra í Grindavík og hitt
til P. Grönholts kaupmanns á Beru-
fírði. Greiddi Jacobæus 2 skildinga
fyrir bréfíð til Grindavíkur en 6 skild-
inga fyrir það, sem átti að fara alla
leið til Berufjarðar. Næsti áfangi
póstleiðarinnar var frá Keflavík til
Bátsenda, en þar var þá verzlunar-
staður, sem eyddist svo í miklu sjáv-
arflóði tæpum 14 árum seinna. Þang-
að var komið 28. október og þar hét
kaupmaður Dines Jespersen. Hann
fékk með póstinum bréf frá Levetzow
stiptamtmanni en þurfti hins vegar
ekki að senda frá sér bréf að þessu
sinni. Næst lá leið póstsins til Grinda-
víkur og þar kom hann sama dag
og afgreiðslan hafði farið fram á
Bátsendum. Hansen verzlunarstjóri
afgreiddi póstinn, tók við bréfinu frá
Keflavík en sendi ekki frá sér bréf.
Það er leiðin, serrj Sigvaldi póstur
hefur væntanlega farið milli Kefla-
víkur, Bátsenda og Grindavíkur, sem
póstgöngumenn Utivistar ætla sér
að fara 13. maí. í gamla daga hélt
pósturinn hins vegar áfram um Eyr-
arbakka, sýslumannssetrið Odd-
geirshóla, Skálholt og allt að sýslu-
mannssetrinu í Rangárvallasýslu,
Móeiðarhvoli. Sömu leið fór hann svo
til baka.
Árið 1786 voru ráðnir
fastir landpóstar
Rentukammerið fór að tillögum
embættismanna sinna, Levetzows og
Stefáns Þórarinssonar, og sendi frá
sér í júní 1786 nokkur bréf, sem
marka stefnu í póstmálum íslands
langt fram á næstu öld. Þar er fyrst
að nefna ákvörðun um að ráða fjóra
fasta landpósta með 24 ríkisdala
launum á ári og smáeftirlaunum.
Einn hinna fyrstu var Sigvaldi Sæ-
mundsson Suðurlandspóstur og
gegndi hann störfum til 1788. Síðan
skyldu vera nokkrir aukapóstar.
Farnar skyldu þrjár ferðir á ári til
Bessastaða úr hveijum fjórðungi.
Þær skyldu tengdar ferðum póst-
skipsins til Kaupmannahafnar, sem
byijað höfðu 1778. Stiptamtmaður
átti að láta landpóstana fá konungleg
merki úr kopar eða messing svo og
vandaðar pósttöskur. Þeir höfðu hins
vegar ekki lykil að pósttöskunum.
Þá höfðu sýslumenn eða aðrir „pó-
stopnarar".
Á meðan Levetzow var stiptamt-
maður var íslenzka póstþjónustan
rekin af miklum krafti og þá sérstak-
lega með þarfír verzlunarinnar í
huga. Póstferðir voru famar um
hafnimar á Suðurnesjum, Snæfells-
nesi og á Vestfjörðum, en henni tók
fljótlega að hraka eftir að hann
hætti 1790. Næsti stiptamtmaður,
Ólafur Stephensen, lagði meiri
áherzlu á að þjóna embættismanna-
kerfinu en verzluninni og í hans tíð
var hætt póstferðum um Suðumes
og dregið úr póstferðum um Snæ-
fellsnes og Vestfírði. Póstferðimar
fóru eingöngu að snúast um embætt-
ismennina og leið Suðurlandspósts
réðst af því, hvar helztu embættis-
mennimir bjuggu. Þetta leiddi til
þess, að lítið var um verzlunarbréf
og önnur bréf, sem borgað var undir
og því urðu tekjur af póstþjón-
ustunni litlar.
Póstskipin
Eins og áður sagði, hafði Rentu-
kammerið þegar árið 1774 séð nauð-
syn þess, að teknar yrðu upp fastar
ferðir milli Kaupmannahafnar og ís-
lands. Varð að ráði 1778, að eitt af
skipum Konungsverzlunarinnar síð-
ari skyldi fara sem póstskip til ís-
lands þá um haustið og hafa vetrar-
lægi í Hafnarfirði. Þaðan skyldi það
svo fara í marz á næsta ári með
bréf frá stiptamtmanni til Rentu-
kammers og Kansellís í Kaupmanna-
höfn og flytja auk þess fregnir af
árferði á íslandi og birgðastöðu
kaupmanna. Þeir gætu þá hagað
hleðslu i vorskipin eftir þessum upp-
lýsingum. Konungsverzlunin stóð til
1786, og virðist þessi háttur með
póstskipin hafa verið hafður á hvert
ár_þangað til.
I tilskipuninni frægu um afnám
einokunar, stofnun kaupstaða á ís-
landi o.fl. frá 18. ágúst 1786 er
klausa um póstskip, sem kostað verði
úr opinberum sjóði og fari árlega
eina ferð milli Kaupmannahafnar og
íslands. Sá háttur var hafður á, að
hvert ár fór fram útboð í kauphöll-
inni á póstferðinni til íslands og hún
féll síðan í hlut þess, sem bauðst til
að fara ferðina fyrir lægsta gjaldið.
Það voru venjulega Islandskaup-
menn, sem buðu í siglinguna. Um
tíma var gert ráð fyrir tveimur ferð-
um á ári en það þótti of dýrt. Að
undanskildum nokkrum stríðsárum,
1808-1815, þegar póstferðir féllu
niður, voru þær reknar með þessu
Heimir Þorleifsson
„Tilskipunin er í sjö
greinum og er þar talað
um póstferðir úr öllum
landshlutum til Bessa-
staða. Flylja á embætt-
isbréf án greiðslu, en
hins vegar átti að
greiða undir önnur
bréf.“
útboðssniði til 1839, en þá voru þær
fengnar félagi í Reykjavík.
Mánudaginn 13. maí verður af-
mælis pósttilskipunarinnar frá 1776
minnst í póstgöngunni og víðar. Þessi
tilskipun var ófullkomin, en hún var
endurbætt 10 árum síðar og dugði
síðan að mestu til 1872. Þetta var
fyrst og fremst tilskipun um að flytja
embættisbréf milli embættismanna
æðri sem lægri og það er táknrænt
fyrir hana, að embættismaður í
Rentukammerinu í Kaupmannahöfn
sá um bréfhirðingu íslandsbréfa í
Kaupmannahöfn. Hann gekk frá
póstlistanum og sendi með póstkassa
Islands til stiptamtmanns á íslandi,
sem síðan lét útbúa lista yfír bréfín,
sem senda átti til valdstjómarinnar
í Kaupmannahöfn. Fjöldi þeirra var
misjafn, kannski voru þau stundum
fá, af því að landpóstamir vom ekki
allir komnir nógu snemma til þess
að ná póstskipinu. Það hefur líklega
verið góð færð og póstamir komið
snemma fyrir réttum 200 ámm,
1791,"en 11. marz það ár lagði póst-
skipið det Gode Haabet upp frá Hafn-
arfirði með 320 bréf frá íslandi og
var það nýtt met í bréfafjölda með
póstskipi frá íslandi.
Höfundur er sagnfræðingur og
vinnurað bók um póstsögu
íslands.
BX4X4
Stöndum saman - stuðlum að betra lífi
eftir Láru Margréti
Ragnarsdóttur
íslendingar em frægir meðal nágranna-
þjóða og jafnvel víðar, fyrir að taka höndum
saman þegar eitthvað bjátar á. Þá gildir einu
hvort um er að ræða einstaklinga, fjölskyldur
sem hafa lent í vanda eða hvort í hlut á
málefni sem þjóðin veit að þarfnast stuðnings
svo gott starf verði betra.
Einmitt af síðasttalda tilefninu langar mig
að beina nokkmm orðum til þín sem lest
þessar línur. Því miður er það bláköld stað-
reynd að flest þekkjum við einhvern sem hef-
ur lent í hremmingum áfengis- og vímuefna.
Það getur verið skyldmenni, maki, barnið
okkar eða vinur, sem við metum mikils.
Við getum ekki breytt því hvemig neyslan
fer með þá sem okkur em kærir og getum
ekki heldur haft stjóm á henni. En eitt getum
við: stutt þá sem hvað harðast hafa barist
fyrir endurhæfíngu og betra lífí þeira sem
glíma við Bakkus og hans skyldmenni. Ég
er að tala um SÁÁ.
Nú hafa samtökin ráðist í að byggja nýja
eftirmeðferðarstöð, Vík, á Kjalamesi. Nú er
tækifæri til að sýna þakklæti og stuðnings-
vilja í verki og kaupa lítinn SÁÁ-álf, dagana
17. og 18. fnaí. Ég er sannfærð um að einn
lítill álfur vegur ekki þungt í heimilisbókhald-
inu, en margir litlir álfar munu velta stóm
og þörfu hlassi, ef við stöndum öll saman.
Stöndum saman, stuðlum að betra lífi.
Höfundur er alþingismaður.
Lára Margrét Ragnarsdóttir
—
í > i I J I