Morgunblaðið - 24.02.1996, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1996 29
AÐSENDAR GREINAR
Fjölmiðlar og ofbeldi
UMRÆÐA um of-
beldi hefur verið áber-
andi á íslandi á síð-
ustu misserum og
telja margir að ofbeldi
hafi aukist mikið og
að birtingarform þess
verði sífellt skelfi-
legra. Í þessu sam-
hengi hafa fjölmiðlar
iðulega verið nefndir
sem sterkur áhrifa-
valdur, að það mikla
ofbeldisefni sem okk-
ur er boðið upp á í
sjónvarpi, kvikmynda-
húsum og myndbönd-
um sé í raun meginor-
sakavaldurinn og hafa
ýmsir aðilar eins og t.d. landlækn-
ir haldið þessu fram.
Þessi skýring þarf ekki að koma
á óvart. Fjölmiðlar eru að verða æ
stærri hluti af lífi okkar og t.d
hefur verið bent á í Bandaríkjun-
um að meðalunglingurinn hafi
eytt umtalsvert meiri tíma fyrir
framan sjónvarpið en í venjulegt
skólanám. Dæmigerður 18 ára
unglingur hafi að jafnaði orðið
vitni að um 30 þúsund morðum
og íslenskir unglingar væntanlega
engir eftirbátar. Ekki er því skrýt-
ið að bent sé á fjölmiðlaofbeldi sem
sökudólg ofbeldis í samfélaginu
og um leið þá staðreynd að auglýs-
endur borgi stórfé í auglýsingar
einmitt vegna þess að þær hafi
svo mikil áhrif - og því þá ekki
einnig áhrif á ofbeldi í samfélag-
inu? Og vissulega finnast dæmi
úr veruleikanum þar sem ofbeldis-
efni og ofbeldi í samfélaginu hefur
verið tengt saman. Úr samtíman-
um höfum við hið hrottalega morð
á breska drengnum Bulger sem
myrtur var af tveimur 10 ára
drengjum og eðlilega hefur verið
spurt um skýringar. Fljótlega bár-
ust böndin að tiltekinni mynd,
Childs Play III. í henni er atriði
þar sem grimmri brúðu er fargað
og þótti atriðið óhugnanlega líkt
morðinu á Bulger en upp komst
að faðir annars drengjanna hafði
leigt þessa mynd stuttu áður. At-
vikið í Noregi fyrir um
ári þar sem lítil stúlka
fannst látin í snjónum
eftir að hafa lent í
klónum á nokkrum
leikfélögum sínum
hefur einnig ýtt við
okkur; hvers vegna
þetta geti gerst. Iðu-
lega hafa böndin bor-
ist að ijölmiðlum sem
vissulega bjóða uppá
mikið ofbeldisefni sem
óharðnaðir unglingar
leita í að sjá. En hver
eru tengslin á milli
fjölmiðla og ofbeldis?
Áhrif fjölmiðla
Fjölmargar rannsóknir hafa
verið gerðar og eru niðurstöður
að mörgu leyti blendnar, þó vissu-
lega megi ýmsan lærdóm af þeim
draga. Fræðimenn draga í efa að
hægt sé að fullyrða að ofbeldisefni
í fjölmiðlum sé orsök ofbeldis í
samfélaginu því ef svo væri, væri
ofbeldi mun algengara en það þó
er. M.ö.o. veruleiki sjónvarpsins
virðist í raun mun ofbeldisfyllri en
raunveruleikinn sjálfur svo varla
eru bein orsakatengsl þarna á
milli. Annað atriði þessu tengt: í
flestum ofbeldismyndum næst af-
brotamaðurinn sem ætti þá að
draga úr ofbeldi í samfélaginu því
boðskapurinn er jafnan sá að
glæpir og ofbeldi borgi sig ekki.
Fjölmiðlar eru yfirleitt frekar með
lögum og reglum samfélagsins og
á móti þeim sem brjóta þau og
þannig gefa þeir þá mynd að glæp-
ir séu í raun áhættusamari en
þeir eru í veruleikanum. Fjölmiðlar
ættu því að draga úr glæpum en
ekki að auka þá og hetjan er iðu-
lega laganna vörður. En vissulega
fmnast undantekningar og tísku-
straumar eru breytilegir. Stundum
er ofbeldi notað sem tæki til að
ná fram einhveiju réttlæti, en í
það heila tekið er boðskapurinn
nokkuð stöðugur; glæpir og of-
Ofbeldishegðun hefur
þekkst, segir Helgi
Gunnlaugsson, frá því
löngu fyrir daga nú-
tímafjölmiðlunar.
beldi borga sig ekki, siðaboðskap-
urinn er venjulegast á þá lund.
Afstaða
fræðimanna
En er þá hægt að halda því fram
að ofbeldi í fjölmiðlum hafi engin
áhrif á ofbeldi í samfélaginu?
Vafasamt er að taka undir slíka
fullyrðingu. Sumir fræðimenn
halda því fram að ofbeldisefni
geti aukið árásargirni hjá börnum
og jafnvel valdið viðhorfabreyting-
um sem síðan geti valdið vissum
hegðunarbreytingum. Að horfa
mikið á slíkt efni geti ýtt undir
neikvæðar tilfinningar, undir
hræðslu við náungann og ótta um
að vera beittur ofbeldi að fyrra
bragði af hendi ókunnugra. Þetta
geti einnig styrkst ef ofbeldið er
sett fram á félagslega viðurkennd-
an hátt sem eðlilegur hluti af sam-
skiptum og áhrif þessa efnis verða
því meiri en ella. Einnig hefur
verið bent á í kjölfar rannsókna
að sjónvarpsefni sem feli í sér of-
beldi losi um spennu sem myndist
hjá börnum og ýti undir árásar-
girni þeirra. Aðrir segja á móti
að árásargjörn börn leiti frekar í
slíkt efni, sem þýðir þ.a.l. að þetta
efni skapi ekki þessa árásargirni.
Ennfremur benda sumir á að
vafasamt sé að tala um að of-
beldisefni beinlínis valdi ofbeldi í
samfélaginu, heldur geti það hjálp-
að árásargjörnum ungmennum að
réttlæta hegðun sína; fyrst þetta
er gert svona í myndum hvers
vegna get ég þá ekki alveg eins
gert það sama? En þá er ofbeldis-
efni í raun ekki orsök ofbeldisins,
heldur er notað sem afsökun eftir
að ofbeldisverkið er framið eða
jafnvel til að eyða sektarkennd.
Áhrifin geta einnig falist í því að
birtingarform ofbeldis verði jafn-
vel alvarlegra en eíla.
En hver eru tengslin á milli of-
beldis í fjölmiðlum og ofbeldis í
samfélaginu? Er til afdráttarlaust
svar við þessari spurningu? Fyrst
verðum við að gera okkur grein
fyrir að ofbeldishegðun hefur
þekkst frá því löngu fyrir daga
nútímafjölmiðlunar. Mjög vafa-
samt er því að benda á eina nær-
tæka skýringu eins og fjölmiðla
og benda á þá sem sökudólg of-
beldis. Vissulega er þægilegt að
geta bent á einn slíkan sökudólg
og talið okkur trú um að ef allt
ofbeldisefni yrði ijarlægt úr fjöl-
miðlum myndi ofbeldi minnka í
samfélaginu eða jafnvel hverfa
með öllu. Veruleikinn er því miður
ekki alveg svo einfaldur.
Rætur ofbeldis
í félags- og afbrotafræðinni
hefur þráfaldlega verið sýnt fram
á að tíðni glæpa- og ofbeldisverka
er iðulega meiri og alvarlegri í
flóknum og þéttbýlum iðnríkjum,
þar sem saman fara ólíkir kyn-
þættir, menningarhópar og ójöfn
félags- og efnahagsleg kjör. Þess-.
ar þjóðfélagsaðstæður geti undir
vissum kringumstæðum grafið
undan trausti, virðingu og tillits-
semi við náungann sem fámennari
og einsleitari samfélög einatt
skapa. Þegar við bætist sam-
skiptaleysi eða jafnvel vanræksla
af hálfu fullorðinna í garð barna
i viðbót við versnandi kjör og auk-
inn ójöfnuð, megi fastlega búast
við alvarlegum ofbeldisverkum í
kjölfarið.
Ofbeldismyndir geta því varla
einar og sér verið sökudólgur of-
beldisverka heldur liggja skýring-
ar dýpra í þjóðfélagsgerðinni
sjálfri. Til staðfestingar á þessari
Helgi
Gunnlaugsson
samfélagslegu sýn á orsökum of-
beldis má benda á að félagsleg
einkenni síbrotaunglinga, m.a.
þeirra sem beita ofbeldi, felast
iðulega í rofnum fjölskyldutengsl-
um þar sem ofbeldi hefur jafnvel
viðgengist, skólaganga verið í
molum og efnahagsleg kjör verið
bág. Þetta er meira eða minna
veruleiki flestra þeirra ungmenna
sem lenda í hvað mestum útistöð-
um við samfélag sitt og er bak-
grunnur þeirra erfiðleika sem
þeir valda sjálfum sér og öðrum.
Misnotkun vímuefna verður síðan
fylgifiskur þessara ungmenna og
ofbeldismyndir geta haft meiri
áhrif á þennan hóp en aðra í sam-
félaginu. Ekki er því hægt að
skella skuldinni einvörðungu á
fjölmiðla þó það sé ugglaust þægi-
legur blóraböggull fyrir okkur -
að færa sökina á eigin vanrækslu
á æskunni yfir á fjölmiðla. Við
verðum að skoða áhrif fjölmiðla
í mun víðara samhengi en við ein-
att gerum og í tengslum við fé-
lagslega stöðu þeirra ungmenna
sem eru í hvað mestum vanda.
Uppeldi barnanna er mál okkar
allra og ef góð og náin tilfinninga-
tengsl takast á milli barna og
fullorðinna og ef ungmenni hafa
almennt nóg uppbyggilegt fyrir
stafni og eitthvað raunhæft að
stefna að opnast meiri möguleikar
ájákvæðri hegðun þeirra. Og yfir-
höfuð er hegðun æskufólks á Is-
landi vel viðunandi, ekki má
gleyma því.
Lokaorð
Ábyrgð fjölmiðla á að felast í
því að framfylgja almennum regl-
um um starfsemi sína og ábyrgð
fullorðinna í að fylgjast með því
sem bömin em að gera og grípa
inn í ef þurfa þykir. Ekki þó endi-
lega með einhliða valdboði, heldur
skynsamlegri umræðu við börnin
sjálf, reyna að skilja þau og láta
börnin skilja sjónarmið okkar. En
fjölmiðlar eru ekki meginorsök
ofbeldis í samfélaginu og lausnin
á þeim vanda felst því ekki í auk-
inni ritstýringu á efni þeirra.
Höfundur er lektor í félagsfræði
við Háskóla íslands.
ARKITEKTAFÉ-
LAG íslands fagnar
þeirri ákvörðun for-
sætisráðherra að
leggja niður hönnun-
ardeild embættis Hú-
sameistara ríkisins.
Félagið hefur í mörg
ár bent á að þessi
starfsemi eigi heima
á almennum markaði.
Hins vegar kemur sú
ákvörðun forsætis-
ráðherra að leggja
embættið af með öllu
á óvart, enda stang-
ast hún á við fyrri
yfirlýsingar hans á
Alþingi um að unnið væri að breyt-
ingum á hlutverki embættisins
þannig að þar yrði í framtíðinni
eingöngu sýslað með eignir ríkis-
ins en hönnun flutt á almennan
markað.
Nokkurs misskilnings hefur
gætt að undaförnu vegna yfirlýs-
ingar Arkitektafélags Islands
varðandi málið, m.a. í leiðara
Morgunblaðsins. Nauðsynlegt er
því að fleiri hliðar þessa máls séu
dregnar fram og arkitektar eru
ekki einir um að spytja spurninga
af gefnu tilefni: Hvað tekur við?
Hvernig verður haldið á eignaum-
sýslu og framkvæmdamálum rík-
isins á næstu árum? Sé ætlunin
sú að fjölga byggingadeildum
ráðuneytanna og/eða færa hluta
starfsemi Húsameistara til Fram-
kvæmdasýslu ríkisins, eins og
margt virðist benda til, þykir Arki-
tektafélagi íslands
full ástæða til spyija:
Er verið að stíga skref
sem verður þess vald-
andi að hlutur arki-
tekta í undirbúningi
opinberra fram-
kvæmda verður fyrir
borð borinn?
Af tveimur kostum
hefði Arkitektafélagið
viljað sjá embætti
Húsameistara taka
við auknu hlutverki í
éignaumsýslu og
hönnunarstjórn.
Ástæðan: í bygginga-
deildum ráðuneyt-
anna og Framkvæmdasýslu ríkis-
ins hafa á undanförnum árum
verið unnin hliðstæð verkefni og
hjá eignaumsýsluhluta Húsameist-
ara. Við byggingadeildir ráðuneyt-
anna starfar þó enginn arkitekt
(reyndar enginn faglærður heldur)
og hjá Framkvæmdasýslunni er
aðeins einn af níu faglærðum
starfsmönnum arkitekt.
Þáttur arkitekta í opinberum
framkvæmdum
I lögum nr. 63/1970 um opin-
berar framkvæmdir og vísað er til
í handbók um opinberar fram-
kvæmdir sem gefin var út af Fjár-
málaráðuneytinu árið 1991, er
framkvæmdaferli mannvirkis
skipt upp í fjóra höfuðþætti:
1) Frumathugun, þar sem kann-
aðir eru þeir kostir sem til greina
komi við lausn verkefnisins.
Sá skilningur er út-
breiddur, segir Helgi
Már Halldórsson, að í
starfi arkitekta felist
eingöngu að teikna hús.
2) Áætlunargerð, þar sem unnið
er með lausn fjármögnunar og
mannvirki er hannað frá frum-
drögum að framkvæmd.
3) Verklega framkvæmd, þar
sem gerðir eru verksamningar,
verkið framkvæmt undir eftirliti
og úttekt í verklok.
4) Skilamat, þar sem metið er
hverning framkvæmd hefur tekist
miðað við áætlanir og hún borin
saman við hliðstæðar framkvæmd-
ir.
Mati Arkitektafélags íslands á
því hver hlutur arkitekta í mann-
virkjarekstri og mannvirkjagerð
eigi að vera má í meginatriðum
skipta í tvennt:
Á) Alla hönnun arkitekta og
áætlanagerð, að svo miklu leyti
sem kostur er, ber að vinna hjá
einkareknum arkitektastofum.
Ástæðan: Annað væri „hrein og
klár tímaskekkja" svo vitnað sé
til leiðara Morgunblaðsins.
B) Arkitektar, ráðnir sem ríkis-
starfsmenn, eiga að koma að allri
vinnu sem flokka má undir liði 1-4
hér að ofan og ekki verður unnin
á almennum markaði. Ástæðan:
Arkitektar hafa einir stétta innan
bygginga- og umhverfismála,
menntun, þar sem þyngst áhersla
er lögð á heildina og telja sig því
jafnvel og oft mun betur í stakk
búna til að sinna þessum verkefn-
um en tæknimenntað fólk sem
greinleg tilhneiging er til hjá ráðu-
neytum og ríkistofnunum að slík
verkefni séu fengin.
Byggingadeildir ráðuneytanna
og Framkvæmdasýslan
í a.m.k. tveimur ráðuneytum,
þ.e. heilbrigðis- og menntamála,
eru starfandi byggingadeildir.
Arkitektafélag íslands óskaði á sl.
hausti eftir upplýsingum beggja
ofangreindra ráðuneyta um mark-
mið og menntunarkröfur starfs-
manna byggingadeildanna. í svari
menntamálráðuneytis segir m.a.
svo:
„í september sl. var ákveðið að
breyta nafni byggingadeildar
menntamálaráðuneytisins í eigna-
deild. Þar sem Framkvæmdasýsl-
an hefur í auknum mæli tekið við
útboðum, samningum o.fl. er teng-
ist byggingaframkvæmdum á veg-
um þessa ráðuneytis hefur orðið
nokkur áherslubreyting á starfi
deildarinnar. Umsvif í verklegum
framkvæmdum dregist saman en
aukning orðið í eftirliti og a 1-
mennri eignaumsýslu."
I svari Heilbrigðisráðuneytisins
segir m.a:
Svo sem nafn verkefnisins seg-
ir, er það hlutverk byggingardeild-
ar að hafa umsjón með nýbygging-
um og viðhaldi og hafa eftirlit
með þeim fjármunum sem til þessa
verkefnis fara.
I svörum ráðuneytanna er getið
um að Framkvæmdasýsla ríkisins
taki í auknum mæli við verkefnum
er varða útboð, samninga o.fl. er
tengist byggingaframkvæmdum. í
kynningarbæklingi um Fram-
kvæmdasýslúna kemur fram að
henni er skipt í þrjár deildir: Áætl-
anadeild, Framkvæmdadeild og
Skiladeild.
Sé litið nánar á verkefni áætl-
anadeildar kemur í ljós að hún
hefur m.a. umsjón með gerð
frumáætlana og einnig þróun og
notkun eignaumsýslukerfis sem
ýtarlega er kynnt í bæklingnum.
Af ofansögðu er ljóst að gerð
frumáætlana og eignaumsýslu er
ekki eingöngu sinnt í bygginga-
og eignadeildum ráðuneytanna
heldur einnig í vaxandi mæli hjá
Framkvæmdasýslunni.
Starfssvið
arkitekta
Atvinnugrein arkitekta á íslandi
er ung. Gríðarleg uppbygging hef-
ur átt sér stað á þessum stutta
tima og arkitektar hafa haft nóg
að starfa við að teikna hús. Það
er því e.t.v. ekki óeðlilegt að sá
misskilningur sé útbreiddur að í
starfi arkitekta felist eingöngu það
að teikna hús. Sé litið til nágranna-
landanna þar sem fagið er eldra
og byggingamál hafa náð ,jafn-
vægi“ mun fyrr en hér er atvinnu-
svið arkitekta breiðara.
í hugum arkitekta þýðir það að
„vinna sem arkitekt“, að unnin sé
hvers konar vinna við mótun og
þróun á manngerðu umhverfi.
Undirbúningur framkvæmda,
framkvæmdir og rekstur einstakra
mannvirkja eru hluti þess.
Höfundur er varaformaður Arki-
tektafélags Islands.
Arkitektar og ríkið
Helgi Már
Halldórsson