Helgarpósturinn - 02.11.1995, Síða 24

24
FIMMTUDAGUR 2. NÓVEMBER 1995
Bréf til blaðsins
Um opinbera stefnu
eftir Lilju Á. Gudmundsdóttur
Herra ritstjóri.
Fimmtudaginn 26. október
sl. birtist í blaði þínu grein
undir titlinum Ekki opinbera
steínu í fjölmiðlun. Ég vil byrja
á því að þakka fyrir að blaðið
skuli gera að umtalsefni þings-
ályktunartillögu um opinbera
stefnu í fjölmiðlun sem við
Ásta R. Jóhannesdóttir lögðum
fram og mælt var fyrir á Al-
þingi 19. okt. sl. Hins vegar er
það gagnrýnivert hve málefna-
snauð þessi umfjöllun er. Því
miður ber umfjöllunin þess
glöggt vitni að höfundurinn,
Karl Th. Birgisson, hefur ekki
kynnt sér málið og brýtur þar
venjulegar vinnureglur vand-
aðrar blaðamennsku. Skrif
hans opinbera sorglega van-
þekkingu á því hvað felst í til-
lögunni og staðfesta þess
vegna þörfina á rækilegri um-
ræðu um stöðu og hlutverk
fjölmiðla á íslandi.
Auðvitað má skrumskæla
þessa tillögu og snúa henni
upp í andhverfu sína eins og
hvert annað málefni sem fjall-
að er um hverju sinni. Flytj-
endur hennar óska eftir því að
menntamálaráðherra skipi
nefnd til að gera tillögu um
mótun opinberrar stefnu í fjöl-
miðlun. Markmið tillögunnar
er þríþætt: a) að standa vörð
um tjáningarfrelsið, b) að
tryggja almenningi aðgang að
alhliða, málefnalegum og fag-
legum upplýsingum, c) að efla
íslenska tungu og menningu.
Það kom mér því verulega á
óvart að lesa eftirfarandi túlk-
un KTB á tillögunni og greinar-
gerðinni sem henni fylgir:
„Þótt ég viti það raunar ekki
hvað hugtakið opinber stefna í
fjölmiðlun merkir nákvæmlega
(og þótt það sé fært í fallegan
búning) óttast ég að það þýði
einmitt það versta sem hugs-
ast getur: að ríkisvaldið ætli að
fara að skilgreina hlutverk og
starfsemi fjölmiðla, skipta sér
af efni þeirra og segja þeim
hverjum þeir eigi að veita
þjónustu. Allt þetta — og
miklu meira til — kemur fram í
greinargerð með tillögunni.“
Hvar stendur þetta í greinar-
gerðinni?
Síðar segir KTB: „Mig grun-
ar, án þess að ég viti það fyrir
víst, að þær Lilja vilji bæði
þrengja að eignarhaldi á einka-
reknu fjölmiðlunum og leyfa
ríkinu að keppa við þá á ójöfn-
um markaði. Það er vond að-
ferð og einmitt af þeirri tegund
sem kenna mætti við opinbera
stefnu í fjölmiðlun.“ Lái mér
hver sem vill, en ég get ekki
skilið hvernig hægt er að gera
mér upp skoðanir af þessu
tagi. Enda ganga þessar vanga-
veltur þvert á markmið tillög-
unnar, að standa vörð um tján-
ingarfrelsi og tryggja almenn-
ingi aðgang að alhliða upplýs-
ingum.
Víst er að orð eru til alls
fyrst. Fyrsta skrefið er því að
fjalla og ræða um stöðu og
hlutverk fjölmiðla hér á landi á
málefnalegan hátt. Eðli máls-
ins samkvæmt sýnist sitt
hverjum. Og þá fyrst er lýð-
ræðið virkt þegar margar radd-
ir heyrast og mismunandi
skoðanir. í framhaldi af þess
konar umræðu má komast að
niðurstöðu um hvernig við get-
um best staðið vörð um ofan-
nefnd lýðréttindi okkar.
Eins og málum er háttað nú
höfum við enga fjölmiðla-
stefnu, sem vitaskuld er hápól-
itísk stefna, og, að því er ég
best veit, er sú stefna sem nú-
verandi menntamálaráðherra
styður. Veldur sá er á heldur.
Það er ekki mín skoðun að
markmiðunum þremur í tillög-
unni verði náð með boðum og
bönnum, nema síður sé. Tel
það t.d. lífsnauðsyn að aðgang-
Frá ritstjóra
Jamm, jamm. Hér virðist
ekki veita af útskýringu.
Ég benti á tvennt í grein
minni: að mér sýndist opinber
stefna í fjölmiðlun bera keim af
því að ríkið ætlaði að fara að
skipta sér meira af fjölmiðlum,
efni þeirra og rekstri. Fyrir mér
hafði ég til dæmis eftirfarandi
setningu úr greinargerð þeirra
Lilju: „Því hlýtur að vera verk-
efni hins opinbera að tryggja
að fjölmiðlar bjóði upp á fjöl-
breytt efni.“ Leiðrétti mig nú
hver sem betur getur, en sam-
kvæmt minni orðabók þýðir
þetta, ásamt ákalli um „virka
fjölmiðlastefnu", að ríkisvaldið
ætli að láta það sig umtalsvert
meiru skipta en áður hvað birt-
ist í fjölmiðlum og hvað ekki.
Það setur að mér hroll.
í greinargerðinni er þetta
sett í samhengi við eignarhald
á fjölmiðlum, sem gefið er í
skyn að sé orðið of þröngt á ís-
landi og ég tók undir það. En
allur andi greinargerðarinnar
er á þá leið, að ríkisvaldið eigi
að marka „virka fjölmiðla-
stefnu“, sem sagt að skipta sér
meira af fjölmiðlum en það
gerir nú.
Hins vegar benti ég á að Rík-
isútvarpið stendur einkarekn-
um ljósvakamiðlum fyrir þrif-
um með því að það getur nið-
urgreitt auglýsingaverð í krafti
lögboðinna afnotagjalda. Það
er svo sannarlega meira en
„tæknileg útfærsla“ á rekstri
RÚV, eins og Lilja orðar það,
einmitt vegna þess að Ríkisút-
varpið er ekkert líkt heilsu-
gæzlustöð eða bókasafni. Það
er í bullandi samkeppni við
einkaaðila á markaðnum og
„Það ernákvœmlega
ekkert eðlilegt við það,
að til þess að njóta
þjónustu Stöðvar 2 eða
Stöðvar 3 þurfi ég að
borga Ríkisútvarpinu
peninga sem það svo
notartilað niður-
greiða auglýsingar í
samkeppni við hinar
stöðvarnar tvœr.“
nýtur þar yfirburðastöðu. Það
er nákvæmlega ekkert eðlilegt
við það, að til þess að njóta
þjónustu Stöðvar 2 eða Stöðvar
3 þurfi ég að borga Ríkisútvarp-
inu peninga sem það svo notar
í fjölmiðlun
öliníðlar
Í _...
Ekki opinbera stefnu ífjölmiðlun
getur ritóð þar með nlðurgreltt mglýn-
ingaverð f kraftí lögboðinna trkn.r sent
það Imr með skykliUskriit
Eina lausnln, sens ég sé í (sessu. er
að ritóð fari af auglýslttgaraarkaðnum
og 1AU ctnkaaðtlum eftlr að kep|»a [tar,
ftflmúwarpið er nauðsyniqjt, en það
raá etótl rela á kosinað annarra sem
eiga að hafa Jtónan rétt S ra«tof». Rétt-
ara v*rl að kosia KOmiílvarpiö af al-
trienmt skattfé (setn vrert de hicto rtef-
skattur og þar með annað forro á
skykfuéskrilf) <>g telðrétta ura teið teHt-
reglurtmr & au$ýslngiun«rk*ði. kfeð
jrvi feriglst ektó aðelrts saralteppnl á
eðlilegum forsendum, heldur frjðrrf
jarðvegur fyrir elnkarekna Ijrisvaka-
mlfMa sem hkfa stórbætt flðlmlðlun hér
álantti.
Mt* grunar. in fxss ég vttl það fyrir
Vf*t, að þrer Ulja V&H Mðf þrengja að
„Eina lausnin er að Rík-
isútmrpiö fari afatmlvs-
„Eins og málum erháttað nú höfum við enga fjöl-
miðlastefnu, sem vitaskuld erhápólitfsk stefna, og,
að því er ég best veit, ersú stefna sem núverandi
menntamálaráðherra styður. “
Utn riagiitn Iðgðu hjóðvakakonum-
» Uiía A. Guðmundsdóttlr og
AsU R. Jóhannesdóttlr Irara tll-
lógu III þlngsályktunar um npinbem
slefnu i Ifðlmiðtm. Ég vona að flelrum
en mér hafðt svelgrt á við þessl ttðíndl,
hótt ég vfti raunar ekkf nákvætnkga
hvað hugtatóð qpi/tóer slefna t Qálmiðt-
tm œerkir nákva-raiega (og þótt það sé
ftert i fsdlegan búnlng) óttast ég aö það
þýðf etomftt það versta setn hugsasl
getur: að rftósvaldið *tll að fara að
skttgretaat hftrtverk og startaeiai 1)61-
rtaðla, stó pra sét al efnl (retrra t>g st^ja
þeím hverjum |>eir elga að velta þ|ón-
ustu.
Áttt þetta — og miklu raelra fit —
kemur fram i grelnargerð með tlllóg-
unnl Raœiar spannar hún svo vltt svlð
að ógernlngur er að Ijalla um það hér,
mtwunt vil é$ neína núna.
ur okkar íslendinga að alþjóða
og fjölþjóða fjölmiðlaefni sé
sem greiðastur. Ræður þar
ekki síst staða okkar sem fá-
mennrar eyþjóðar. Þarna ligg-
ur vandi okkar einnig. Hvernig
getum við eflt tungu okkar og
menningu? Ein leiðin er virk
opinber fjölmiðlastefna.
Þar eru einnig fjölmargar
leiðir færar. Ég þekki norsku
leiðina best en er jafnframt
kunnugt um að fjölmiðlapólitík
hefur mikið verið til umræðu í
Svíþjóð og Danmörku og víðar
á meginlandi Evrópu. Norð-
menn hafa m.a. farið þá leið,
auk þess að reka ríkisútvarp,
að styðja blaða- og tímaritaút-
gáfu með beinum fjárframlög-
um. Þau blöð sem standa höll-
um fæti fá þar hæstu styrkina,
sérstaklega dagblöð úti á
landsbyggðinni sem orðið hafa
undir í samkeppninni við ann-
að blað á staðnum. Norðmenn
virðast sannfærðir um, að
nauðsynlegt sé að gefa út að
minnsta kosti tvö blöð á hverj-
um stað. Eitt öflugt dagblað sé
verra en ekkert með tilliti til
lýðræðisins. Enda er það svo
að í Noregi eru gefin út einna
flest blöð á Vesturlöndum og
þar er dagblaðalestur mjög al-
mennur.
Stundum virðist mér sem
til að niðurgreiða auglýsingar í
samkeppni við hinar stöðvarn-
ar tvær.
í greinargerðinni, sem þó
spannar ótrúlega vítt svið, er
ekki minnzt einu orði á þetta
afar raunverulega vandamál,
sem varðar lífsafkomu einka-
stöðvanna. Sú þögn gaf mér
líka tilefni til að ætla að þær
Lilja væru ekki sérstakar
áhugamanneskjur um að jafna
aðstöðumun að þessu leyti.
Niðurstaða mín var sumsé:
að þær stöllur vildu meiri af-
skipti ríkisins (hvað getur ann-
að falizt í „virkri fjölmiðla-
stefnu"?), þrengri reglur um
eignarhald, en vildu jafnframt
leyfa RÚV að keppa á markaði í
ójöfnum leik.
Það hefur ekkert með
„venjulegar vinnureglur"
blaðamanna að gera, að ég
dragi þessar ályktanir. Ég las
nefnilega greinargerðina oftar
en einu sinni og hlaut að kom-
ast að þessari niðurstöðu.
Skýringin á því getur bara ver-
ið önnur tveggja: að mér hafi
brugðizt allharicalega gáfurnar
við að lesa textann þeirra eða
að þær stöllur hafi sent frá sér
greinargerðina án þess að gera
sér grein fyrir því hvað raun-
verulega fólst í henni. Svona
getur maður nú verið vitlaus.
Karl Th. Birgisson
Aforgunblam (og útvarpsstóðln FM. ef
nákvíMjit skal vera), sem likit íengjast
með elgnarhaldi. Elrru mlðlamir sem
máli stópta og fyrtr utan standa eru á
blaóarnarkaði flelgatpéslurinit, Atþýðp-
btaöíð o$ Vtkubia 'ötó ctg á t|ósvakanum
AöuhtMm og stððvar tenjjclar henni.
Það er hvortó stór hópur r»é ýkja krölt-
ugur f samanburðl.
Rétt vserl aö setja reglur setu tak-
œarka jnógulellta tfl samruna Bðlmláía-
fyrirtae*|a, þótt «tm sé þetta ektó stór-
kostlegt vandamái hér á larrdl, Berta
trystgtngln. stón almetraingur heíur
gagnvart áeðlilegum hagsmunatengsl-
um I eínkagriranum. Jíggur rtelnilega !
stericu fUkisdtvarpi.
Vandlmr er hins vegar sá. að þetta
sama Rtkhútvarp stendur eínkareknum
l|ósvakamlðluni fyrlr þrifum. Fyrst
með skykiuáskrSft altra sem eiga ttr-
samkeppnishugtakið hafi rugl-
að mörg okkar í ríminu og það
gleymst að Ríkisútvarp er rek-
ið á allt öðrum grundvelli en
ljósvakamiðlar í einkaeign.
Rúv á að ná til allra lands-
manna, tryggja almenna þjóð-
félagsumræðu og bjóða upp á
fjölbreytta dagskrá óháða vin-
sældum. Fjölmiðlar í einkaeign
verða hins vegar að bera sig
fjárhagslega og skila eigendum
sínum hagnaði til þess að fjár-
festingar þeirra borgi sig. Það
er því líklegt að dagskrár
þeirra endurspegli þetta mark-
mið.
Hér á landi hefur fjölmiðla-
umræðan undanfarið einkum
snúist um það hvort skylda
megi skattborgarana til að
greiða afnotagjöld af Ríkisút-
varpinu eða ekki. Að mínu mati
er verið að drepa umræðunni
á dreif með því að ræða tækni-
lega útfærslu á því með hvaða
hætti við rekum Ríkisútvarpið.
Grundvallarspurningin hlýtur
að vera hvort við viljum hafa
ríkisútvarp eða ekki. Sé svarið
jákvætt er næst að spyrja um
hvernig eigi að fjármagna
rekstur þess. Dagskrárstefna
Rúv er síðan annar kapítuli.
Eins og málum er nú háttað
hefur Alþingi tekið þá ákvörð-
un að Rúv skuli rekið af áskrift-
argjöldum og auglýsingafé. Sé
vilji til að breyta þessu þarf Al-
þingi að taka um það ákvörðun
með lagabreytingu. Að þessu
leyti er rekstur Rúv ekkert frá-
brugðinn rekstri annarra þjón-
ustustofnana á vegum ríkis og
sveitarfélaga, t.d. heilsugæslu-
stöðva, sundlauga, safna
o.s.frv. Auðvitað er það pólit-
ísk spurning hvert sé hlutverk
ríkisins og hver eigi að vera
opinber stefna þess í ýmsum
málum. í lýðræðisþjóðfélagi
þurfa allir þegnarnir að taka af-
stöðu, á íslandi a.m.k. á fjög-
urra ára fresti. Til þess að við
getum verið þátttakendur í
þeirri umræðu þurfum við
upplýsingar. Lokaspurningin
er því: Hvernig tryggjum við
best aðgang almennings að al-
hliða, málefnalegum upplýs-
ingum og að tjáningarfrelsið sé
virt?
Vinsamlegast birtið þetta á
sambærilegum stað í blaðinu.
Virðingarfyllst,
Lilja Ágústa
Guðmundsdóttir
varaþingmaður Þjóðvaka
á Reykjanesi.
Svokölluð ömefni
Ríkharð Brynjólfsson á
Hvanneyri sendi mér sím-
bréf fyrir nokkru þar sem
hann gagnrýnir málsgrein í
Kollgátunni hér í Helgarpóst-
inum 28. september síðastlið-
inn. Málsgreinin var þannig:
Mál málanna
í svokallaðri Biskupsbrekku
í Kaldadal stendur steinkross
til minningar um stórmenni
sem þar bar beinin.
Ríkharð spyr fyrst: „Er eðli-
legt að nota orðið „svokall-
aðri“ um vel þekkt og viður-
kennt örnefni? í mínum huga
er „svokallað“ notað annað-
hvort um lítt þekkt heiti eða í
háðungarskyni ef eitthvert
fyrirbrigði stendur ekki undir
nafni.“
Málkennd okkar Ríkharðs
rennur hér í sama farvegi. Ég
er alveg samþykkur því sem
hann segir. En hins vegar
hlýtur alltaf að vera matsat-
riði — og líkast til einstak-
lingsbundið — hvenær ör-
nefni er orðið svo vel þekkt
að ótækt sé að nota svokallað-
ur eða svonefndur um það. Nú
veit ég ekki um uppruna þess
sem semur spurningar fyrir
Kollgátuna, en sé hann til
dæmis austan af landi er lík-
legt að hann hafi ekki oft
heyrt talað um Biskups-
brekku, nema þá í sögutíma í
skóla; og finnist því örnefnið
svo óþekkt að því hæfi vel
einkunnin svokölluð.
Næst spyr Ríkharð hvort
rétt sé að segja f Kaldadal.
Þarna er, það ég best veit,
alltaf notuð forsetningin á.
Menn geta lagt d Kaldadal og
verið staddir d Kaldadal.
Þá spyr Ríkharð: „Er rétt
orðbragð að segja stórmenn-
ið hafa „borið beinin" í Bisk-
upsbrekku?“
Við fyrstu sýn fór mér eins
og Ríkharð; mér fannst þetta
ekki eðlilegt málfar, fannst að
orðtakið fæli í sér að menn
dæju einhvers staðar og síð-
an hvíldu bein þeirra þar. En
þegar ég fór að gá hvað vísir
menn segðu í bókum sá ég að
þarna hafði málkenndin
„Landafrœði og efnis-
frœði eru hvorug í flokki
með eftirlœtisgreinum
mínum. “
brugðist okkur Ríkharð. í
orðabókum er bara gefin upp
merkingin að deyja, og ekki
talað neitt um ráðstöfun bein-
anna. í öðru dæminu, sem Jón
Friðjónsson tekur um notkun
orðtaksins í bókinni Mergur
málsins, er talað um að menn
beri beinin á vígvöllunum —
og ekki hvíla lík þeirra að jafn-
aði þar. Og í Orðtakasafni
sínu segir Halldór Halldórs-
son: „í þessu sambandi hefir
sögnin bera sennilega haft
forskeyti í fullnaðarmerkingu,
til dæmis *gaberan og merkt
„ljúka við að bera“. Til saman-
burðar má benda á bera í
merkingunni „fæða“, sem á
rætur að rekja til *gaberan og
hefir óforskeytt merkt að
„ganga með“ en forskeytt
(þ.e. *gaberanj „ljúka við að
ganga með“, þ.e. „fæða“.“
Þar með lýkur málfarsleg-
um athugasemdum Ríkharðs
við málsgrein þessa. En hann
hefur tvennt við efni hennar
að athuga og er rétt að þær
aðfinnslur fái að fljóta hér
með, þótt slíkt sé raunar utan
efnissviðs þessara þátta. Rfk-
harð segir: „Mér vitanlega er
Biskupsbrekka langt frá því
að vera á Kaldadal. í Landinu
okkar er hún sögð „suðaustan
undir Hallbjarnarvörðum,
vestan við Kaldadalsveg“.“ —
Einnig segir hann: „“Stein-
krossinn" er raunar úr viði, en
minningarsteinn liggur við
krpssinn."
Ég hef engu við þessar at-
hugasemdir að bæta, enda
ófróður um efnið; landafræði
og efnisfræði eru hvorug í
flokki með eftirlætisgreinum
mínum.
(Sögnin að varast er vara-
söm. Brjótið til dæmis til
mergjar merkinguna í viðvör-
un sem stundum heyrist:
„Menn eru varaðir við að sigla
ekki of nálægt landi.“)