Morgunblaðið - 07.12.2001, Blaðsíða 64

UMRÆÐAN
64 FÖSTUDAGUR 7. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í tilefni af frumsýningu myndarinnar
Hringadróttinssaga (The Lord Of The
Rings) annan í jólum efnir mbl.is til spurn-
ingaleiks. Með því að svara spurningun-
um fimm rétt, áttu möguleika á að vinna
glæsilega vinninga:
Hugarheimur Tolkiens var bók 20. aldarinnar.
Nú verður hann kvikmynd 21. aldarinnar.
Boðsmiðar fyrir tvo á sérstaka forsýningu
myndarinnar 19. desember
Boðsmiðar fyrir tvo á frumsýningu
myndarinnar 26. desember.
Árskort í Laugarásbíó
5.000 kr. inneign í verslunum Símans
10.000 kr. inneign frá Landsbankanum
Glæsilegt Tolkien-safn
Vandaðar vörur merktar kvikmyndinni
15" pizzur frá Domino´s
Ævintýrið lifnar við!
á mbl.is
NÝVERIÐ kom út
skýrsla á vegum sam-
göngumálaráðuneytis
um menningartengda
ferðaþjónustu á Íslandi.
Flestir sem starfa að ís-
lenskri menningu hljóta
að fagna henni enda er
þar tekin afdráttarlaus
afstaða með nauðsyn
þess að efla menningar-
tengda ferðaþjónustu. Í
skýrslunni eru settar
fram hugmyndir um
leiðir sem ríkisvaldið
hefur til að styðja þenn-
an vaxtarbrodd íslensks
atvinnulífs. Er öruggt
að þær verði til góðs ef
þær komast í framkvæmd.
Í skýrslunni er sú forsenda gefin að
hér á landi séu ekki fornleifar sem
vert sé að kynna (s. 17) og þessvegna
beri fyrst og fremst að leggja áherslu
á bókmenntir og sögu þjóðarinnar í
menningartengdri ferðaþjónustu. Á
þeim grundvelli er sett fram ákveðin
skoðun á framvindu Íslandssögunnar
og hvaða atriði á hverju tímabili séu
helst líkleg til að vekja áhuga.
Það er full ástæða til
að efast um nauðsyn
þess eða gagnsemi að
ríkisvaldið byggi stefnu
sína í ferðaþjónustu á
einni tiltekinni sögu-
skoðun, og víst er að í
þessu tilfelli hefur þessi
afstaða byrgt sýn á þá
fjölmörgu möguleika
aðra sem eru á vexti á
þessu sviði. Ekki er
hægt að kenna um
áhugaleysi, því í skýrsl-
unni er lögð áhersla á
nauðsyn aukinna forn-
leifarannsókna (s. 11,
23). Þar ræður fremur
skortur á þekkingu á ís-
lenskum fornleifum og möguleikum
til að hagnýta þær.
Íslenskar fornleifar
Það er almenn skoðun en röng að
ekki séu á Íslandi miklar eða merki-
legar fornleifar. Íslendingar notuðu
að vísu lengstaf forgengileg bygging-
arefni eins og torf og tré þannig að
mannvirkjaleifar skera sig ekki úr í
landslaginu eins og byggingar úr
steini myndu gera. Það þýðir hinsveg-
ar ekki að leifarnar séu ekki til eða að
þær séu ekki áhugaverðar.
Á vegum Fornleifastofnunar er
unnið að skráningu fornleifa um allt
land og hefur nú verið safnað upplýs-
ingum um 53.000 íslenska fornleifa-
staði. Skráningin nær til um 44%
landsins þannig að ætla má að alls séu
120.000 fornleifastaðir á landinu öllu.
Það er því enginn skortur á fornleif-
um þó að viljann skorti til að nýta
þær.
Í nýlegri könnun um áhuga er-
lendra ferðamanna á íslenskum
menningararfi kemur í ljós að flestir
nefna fornleifar sem það atriði menn-
ingararfsins sem þeir höfðu mestan
áhuga á. Hinsvegar kom í ljós að
þessir ferðamenn töldu gæði kynn-
ingar á fornleifum hvað lakasta og var
um þetta atriði mestur munur á vænt-
ingum ferðamanna og frammistöðu
íslenskrar ferðaþjónustu (Rögnvald-
ur Guðmundsson: Sagnagarður Ís-
lands, 2000). Með öðrum orðum þá
stöndum við ekki undir þeim vænt-
ingum sem erlendir ferðamenn hafa
um eðlilega þjónustu á þessu sviði.
Dæmi frá Orkneyjum
Á Orkneyjum er ferðaþjónusta ein
stærsta atvinnugreinin og hafa eyja-
skeggjar um 3,5 milljarða íslenskra
króna í tekjur af henni árlega. 23%
ferðamanna nefna fornleifar sem
meginástæðuna fyrir því að þeir
heimsækja eyjarnar, en 73% nefna
fornleifar sem eina af ástæðunum,
þannig að tekjur hinna tuttugu þús-
und Orkneyinga af fornleifum einum
eru á bilinu 1-2 milljarðar íslenskra
króna (upplýsingar frá Orkney Ent-
erprise). Til Íslands koma tvöfalt
fleiri ferðamenn og ætti því að vera
raunhæft markmið að við gætum haft
2-3 milljarða tekjur á ári af þessari
auðlind. Eins og er eru tekjur Íslend-
inga af fornleifum varla meiri en
nokkrar milljónir á ári.
Ástæðan fyrir því að ég tek Orkn-
eyjar sem dæmi er að þar eru hvorki
pýramíðar né kastalar sem setja svip
sinn á landslagið heldur eru fornleifar
þær sem vekja svo mikinn áhuga ekki
ólíkar þeim íslensku að eðli og um-
fangi. Munurinn liggur í því að hinar
orkneysku fornleifar hafa verið rann-
sakaðar og staðirnir í kjölfarið gerðir
aðgengilegir gestum. Orkneyingar
hafa verið lengi að við þetta og verið
óhræddir við að fjárfesta í rannsókn-
um, kynningu á rannsóknarniður-
stöðum og aðgengi að fornleifastöð-
um.
Hvernig getum við hagnýtt
íslenskar fornleifar?
Það eru margar leiðir til að hag-
nýta íslenskar fornleifar. Aðeins er
fjallað um eina þeirra í áðurnefndri
skýrslu, þá að gera fornleifauppgröft
sem síðan er byggt á við kynningu á
viðkomandi stað. Það er dýrasta leið-
in og sú sem lengstan tíma tekur.
Ódýrari leiðir eru einnig til. Ljóst
er að fjölmarga uppgrafna íslenska
minjastaði mætti gera aðgengilega og
kynna fyrir gestum. Í þeim skilningi
má líta á eldri rannsóknir sem van-
nýtta auðlind.
En það þarf heldur ekki uppgröft
til að hagnýta fornleifar. Sandblásin
verbúð á eyðiströnd eða vallgróin
beitarhúsatóft á lækjarbakka geta
sagt meira um lífshætti og lífskjör Ís-
lendinga á liðnum öldum en margar
blaðsíður af ritmáli. Slíkar fornleifar
er að finna um allt land og eru nánast
endalausir möguleikar á því hvernig
hægt er að nýta þær í ferðaþjónustu.
Kynning á slíkum minjastöðum bygg-
ist á því að líta á þá sem hluta af
landslaginu og skynjun þess. Það ger-
breytir upplifun ferðamannsins af ís-
lenskri náttúru þegar honum er bent
á minjar um íslenskt samfélag og
komið í skilning um þá lífshætti sem
hér tíðkuðust og þá lífsbaráttu sem
hér fór fram. Það er ekki ómerkileg
saga.
Fornleifar hafa þann meginkost
fyrir ferðaþjónustu að þær eru stað-
bundnar og krefjast þess að menn
ferðist til að hægt sé að skoða þær –
öfugt við bókmenntir sem hver sem
er getur notið í stofunni heima hjá
sér. Þær hafa líka þann kost að þær
eru dreifðar um allt land, sem þýðir
að hægt er að hafa áhrif á hvert ferða-
menn fara með því að stjórna upp-
byggingu fornleifastaða.
Skynjun okkar Íslendinga af fortíð-
inni byggist nær alfarið á sögum og
rituðu máli. Það er sérstaða okkar því
fæstar aðrar þjóðir eiga jafnmikinn
sagnaarf og við, eða eru jafnmeðvit-
aðar um hann. Það er sjálfsagt fyrir
okkur að nýta okkur þessa sérstöðu í
ferðaþjónustu, en það er ástæðulaust
að láta hana takmarka möguleika
okkar. Erlendis er mönnum tamara
að skynja fortíðina í gegnum hluti –
byggingar, listaverk eða gripi – og
þeir búast við því að þeim sé miðlað
upplýsingum með sama hætta þegar
þeir koma hingað. Hversvegna eigum
við að valda þeim vonbrigðum?
Fornleifar eru auðlind
Orri
Vésteinsson
Fornleifar
Það er enginn skortur
á fornleifum, segir
Orri Vésteinsson,
þó að viljann skorti
til að nýta þær.
Höfundur er fornleifafræðingur
á Fornleifastofnun Íslands.
G
læ
si
le
g
a
r
g
ja
fa
vö
ru
r Hitakanna
kr. 7.490
Mörkinni 3, sími 588 0640
Opið mán.-fös. frá kl. 12-18.
Lau. frá kl. 11-14.