Morgunblaðið - 19.12.2002, Blaðsíða 40

LISTIR
40 FIMMTUDAGUR 19. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
U
ppskrift fréttatíma í
sjónvarpi á Vest-
urlöndum er engin
leyniuppskrift.
Hún er afar einföld
og hljómar eitthvað á þessa leið:
Að segja dag hvern frá öllu því
markverðasta sem gerist innan-
og utanlands eða því sem varðar
fólk og hefur gildi á tilteknum
sviðum. Aðferðin er að flytja
nokkrar stuttar hnitmiðaðar
fréttir í hvert sinn; málin í hnot-
skurn.
Fréttir í sjónvarpi eru oftast í
föstu formi, settar fram eftir til-
teknum reglum. Iðulega eru
fréttir úr sömu málaflokkum
fluttar dag eftir dag, ár eftir ár.
Svo óbreytanlegar, að ef frétta-
stofa ætlar að
lífga upp á
fréttatímann,
er það gert
með því skipta
um „leik-
tjöld“, bæta
útlit fréttamanna og fá þá til að
segja eitthvað fyndið á milli at-
riða, fremur en að breyta frétta-
stefnunni.
Aðalmælikvarðinn sem notaður
er til að velja efni til að búa til
fréttir úr er að sumu leyti hug-
lægur og að öðru leyti hlutlægur.
Dæmi um það er að efnisflokk-
urinn viðskipti er valinn úr mann-
legu athafnasviði, en eftir að búið
er að velja hann er hægt að mæla
atburði sem gerast innan hans
eftir þeim usla sem þeir valda.
Oftast er sagt frá því sem fer al-
varlega úrskeiðis eða því sem rýf-
ur hinn dæmigerða múr á ein-
hvern hátt.
Innihald hverrar fréttar er
einnig háð a.m.k. tvennu, hugs-
unarhætti fréttamannsins og ytri
mælistikum sem sem hann getur
stuðst við. Dæmi um það er að
hann setur fram fréttina á staðl-
aðan og viðurkenndan hátt eftir
að hafa spurt tiltekinna dæmi-
gerðra spurninga. Hugs-
unarháttur hans getur hins vegar
komið í veg fyrir að hann komi
auga á önnur sjónarhorn og aðrar
spurningar til að spyrja.
Ég hef suma daga leikið mér
við að raða sjónvarpsfréttum í
efnisflokka, og gera stuttar grein-
ingar. Mjög algengir flokkar
nefnast; stríð, stjórnmál, glæpir,
viðskipti, valdabarátta, gjaldþrot,
hryðjuverk, réttarkerfi, stórslys,
samgöngur, orkumál, eign-
arréttur, skattkerfi, ársreikn-
ingur, persónulegur harmleikur,
náttúrhamfarir. Almenna reglan
er einnig að segja frá því versta
sem gerist hvern dag, og ljúka
svo fréttatímanum á hugljúfu
„skotti“ af börnum, dýrum, öldr-
uðum, konum, náttúrunni eða
menningu. En það er gert til að
koma í veg fyrir að áhorfandinn
fyllist bölsýni eða verði óglatt.
Sundum gerist það nokkra
daga í röð að eingöngu eru fluttar
slæmar fréttir úr fáum flokkum
og snúast þær um ófarir í stjórn-
málum, peninga-, saka- og gjald-
þrotamálum, ásamt úlfúð og
dauða. „Góða fréttin“ er aðeins
dúllan eða „skottið“ í endann.
Ég hef einnig prófað að flokka
fréttir í dagblöðum og ásýndin er
ekki nauðsynlega mikið betri, en
hún er bara augljósari í sjónvarpi,
því þar er einungis hálftími til að
segja allt sem talið er einhvers
virði, og valið á milli frétta er því
óhjákvæmilega grimmara.
Ég man sérstaklega eftir ein-
um fréttatíma þar sem eingöngu
voru fréttir af stjórnmálum, efna-
hag, samgöngum, sakamálum,
viðskiptum og eignarrétti. En
þessum fréttatíma lauk með frétt
af hártísku kvenna. Þá loksins
lagði ég saman tvo og tvo. Ég
hafði fyrst raðað fréttum í tvo
meginflokka; slæmar og góðar.
Slagsíðan var auðvitað yfirþyrm-
andi. En tveir aðrir meginflokkar
frétta opinberuðust hér: Karllæg-
ar fréttir og kvenlægar. Hugarfar
fréttastjórans og fréttafólksins
þennan dag fólst í því að safna
saman „hörðum“ fréttum úr
„hörðum“ fokkum þar sem völdin
liggja og ákvarðanir eru teknar.
Eða m.ö.o. úr hefðbundnum
karlavígjum. Hugljúfa „frétta-
skottið“ var svo úr mjúkum heimi
hártískunnar þar sem konur eru
helst módel. Myndin sem frétta-
stofan birti þennan dag úr heimi
karla og kvenna var áberandi
skökk.
Tilgáta mín er að fréttamenn
geti verið svo fastir í viðjum van-
ans að þeir sjái ekki neitt bita-
stætt nema úr hefðbundum flokk-
um, og að það komi í veg fyrir að
önnur sjónarhorn birtist. Sjón-
arhornið verður því iðulega karl-
lægt og spurningarnar kallalegar.
Konur hafa undanfarin ár knú-
ið á hjá fjölmiðlum vegna hvatn-
ingar um að vera þar sýnilegri.
Fréttamenn hafa einnig verið
minntir á að tala oftar við konur.
Ég held aftur á móti að það dugi
ekki veginn á enda að telja bara
hversu oft er talað við konur í
fjölmiðlum og hversu oft við
karla, þótt það skipti máli. Ég
myndi vilja að hver fréttastofa
hvort sem hún er í sjónvarpi, út-
varpi, á netinu eða blöðunum, taki
upp á því að telja fréttirnar sínar
í flokkana, svo hún sjái með eigin
augum hversu karllæg hún getur
stundum verið, hvort sem talað er
við karla eða konur.
Karlar eru oftar í fréttum
vegna þess að þeir flykkjast í
hópum í hina karllægu efn-
isflokka, en einmitt þar eru hinar
hörðu fréttir eftir hugsunarhætti
fréttamannsins að dæma; þar eru
peningarnir og völdin, og þar ger-
ist allt það versta í heiminum og
þ.a.l. eru fréttir oftast af harm-
leikjum.
Fréttastjórinn er ef till vill
móður eftir öflun allra hörðu
fréttanna og tekur við dagslok að
hugsa um börn, aldraða, konur og
sæt dýr. „Hártíska kvenna, alveg
kjörið,“ hugsar hann. Ég geri
enga athugasemd við hártísku
kvenna, eða við frétt um hana, en
ef hún er eina fréttin þar sem
konur koma við sögu tiltekinn
dag, þá er eitthvað bogið einhvers
staðar í einhverju hugskoti.
Ég held að ef fréttamaður svar-
ar gagnrýni um að hann tali oftar
við karla en konur á þann veg, að
karlar séu bara einfaldlega þar
sem hlutirnir gerist, að þá segi
það aðeins hálfa söguna. Ástæðan
er einnig falin í karllægum hugs-
unarhætti fréttamannsins.
Karllægar
fréttir
Karlar eru oftar í fréttum vegna þess að
þeir flykkjast í hópum í hina karllægu
efnisflokka […] og þar gerist allt það
versta í heiminum og þar af leiðandi
eru fréttir oftast af harmleikjum.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
ÞORSTEINN Antonsson horfir
um öxl og leggur mat á menn og
málefni liðna tímans. Foreldrar
hans voru af stríðsgróðakynslóðinni
sem var að koma sér
fyrir í breyttu umhverfi
á árunum eftir lok
heimsstyrjaldarinnar
síðari; verða borgarar.
Sjálfur gat hann þar á
móti talist til sextíu og
átta-kynslóðarinnar
sem hafnaði lífsskoðun
þessara verðandi borg-
ara, lifði fyrir líðandi
stund og byltinguna og
geystist fram með
ærslum og múgæsingu
sem átti í raun sáralítið
skylt við alvöru pólitík.
Hægri menn, skelfdir
og ráðþrota, vissu
naumast hvaðan á sig
stóð veðrið. En vinstrisinnar og
hentistefnumenn gripu tækifærið og
létu berast með bylgjunni. Þeim,
sem útsjónarsamastir voru, lyfti ald-
an til vegs og virðingar. Ungir rit-
höfundar urðu að játast undir bylt-
inguna. Og meir en svo því þeir urðu
»að höfða til klíku með verki sínu og
lífsstíl«, eins og Þorsteinn kemst að
orði. Ella var þeim vísað út í ystu
myrkur. Þorsteinn hafði ákafa löng-
un til ritstarfa en var tregur til að
gangast undir okið. Afleiðingin varð
sú að vinstri menn litu á hann með
nokkurri tortryggni en hægri menn
sáu í honum róttækling. Með elju og
ýtni tókst honum samt að koma sér
á framfæri. Bókaútgáfa stóð þá með
meiri blóma en nokkru sinni fyrr og
síðar. Útgefendur voru margir. Þor-
steinn gekk á milli þeirra með hand-
rit sín. Oftast fann hann einhvern
sem þorði að veðja á þennan unga
mann. Þorsteini skilaði svo langt að
verða upprennandi. Með bókinni
Fína hverfið, raunsæjum endur-
minningaþáttum, komst hann næst
því að slá í gegn. En á toppinn
komst hann ekki. Skáldsögur hans
fengu þokkalegar viðtökur, oftast
nokkuð góðar, en engan blásandi
meðbyr. Meðalvegur sá, sem höf-
undurinn hugðist fara, reyndist of
vandrataður. Hann varð að nema
staðar og hugsa ráð sitt. Og spyr þá
eins og athafnamaður sem hefur
orðið fyrir tapi: Hvað fór úrskeiðis?
Niðurstaðan er komin með þessari
bók.
Og niðurstaðan er í sem stystu
máli sú, ef rétt er skilið, að hann hafi
ekki svarað kröfum tímans. Þrátt
fyrir rífandi atorku og ótvíræða
hæfileika tókst honum ekki að senda
frá sér rétta bók á réttum tíma eins
og það var svo oft orðað á þessu
minnisstæða tímabili. Hann var ekki
pólitískt virkur – »engagé« eða
»engageret« – eins og það var kallað
eftir því hvort maður var staddur á
vinstri bakkanum eða í Kristjaníu.
Hann vildi ekki elta
hópinn, ekki vera
»sýndareintak af öðru-
vísi manni«. Hann var
fæddur og upp alinn
nálægt miðbæ Reykja-
víkur, í senn »lang-
skólagenginn á nú-
tímavísu og alinn upp
við forneskjulega lifn-
aðarhætti«, eins og
hann orðar það. Hinn
pólitíski rétttrúnaður
heimtaði ekki aðeins
nýtt gildismat heldur
líka nýtt tungutak –
»burt með myndlíking-
ar sem varða atvinnu-
hætti hins forna
bændasamfélags« – varð þannig ein
af kröfum tímans. Ef til vill kunni
Þorsteinn ekki að beygja sig undir
kvaðirnar, eða vildi það ekki. Að
minnsta kosti þótti stíll hans með
köflum nokkuð tyrfinn. Vafalaust
mætti tína til fleira sem því olli að
bókmenntastofnunin – hið óskráða
og ósýnilega vald sem skammtar
höfundum gæfu og brautargengi –
hikaði við þegar röðin kom að þess-
um sérstæða rithöfundi sem sýndi
að hann bæði gat og vildi en var
samt engum öðrum líkur. Fjölmiðl-
unum þóknaðist ekki heldur að
skjóta honum upp á stjörnuhimin
sinn. En á skjánum eru menn ann-
aðhvort alltaf eða aldrei. Sem kunn-
ugt er!
Það var því bæði rökrétt og skilj-
anlegt að höfundurinn ungi hlyti að
skerpa skilningarvit sín og leggja
lúður við eyra til að hlusta eftir kalli
tímans sem hann þó treysti sér ekki
til að hlýða. Þegar hann hafði svo
áttað sig á hvaðan vindurinn blés
lagði hann skáldskapinn á hilluna en
sneri sér þess í stað að fræðistörf-
um, reynslunni ríkari.
Þar sem Þorsteinn var bæði þátt-
takandi og áhorfandi – en sennilega
meiri einfari en jafnaldrar hans
flestir – hlaut þessi höfundarsaga,
sem hann skrifar að hæfilegum tíma
liðnum, að verða hinn prýðilegasti
aldarspegill. Að sönnu er þetta
sjálfsmynd, langmest einskorðuð við
reynsluheim og sjónarhorn eins
manns, en eigi að síður lýsandi vítt
og breitt um vettvang þann sem við
honum blasti.
En eftirmæli í minningarorðastíl
er þetta ekki, langt því frá. Þor-
steinn er bersögull jafnan, getur allt
eins verið meinlegur, og hlífir þá
hvorki sjálfum sér né öðrum. Hann
segist hafa erft viljastyrk og ósvífni
föður síns. Skiptum sínum við útgef-
endur lýsir hann umbúðalaust. Sú
saga er í raun stórfróðleg. Svo oft
sem hann kvaddi dyra hjá þeim
mátti hann sannreyna það sem segir
í máltækinu latneska að bækur eiga
sér örlög. Alla jafna var honum vel
tekið. Þorsteinn þurfti ekki að hætta
að skrifa skáldsögur vegna þess að
hann kæmi þeim ekki út.
Eftir að hann sneri sér að fræði-
störfum var á brattann að sækja.
Skjótt mátti hann sannreyna að þar
var ekkert sjálfgefið. Þorsteinn tók
að rýna í fyrri tíðar álitamál og ut-
angarðsrit sem magisterar og dokt-
orar höfðu ekki talið rannsóknar
virði, endurritaði heil ósköp og kom
því síðan á prent, mörgu hverju, en
ekki alltaf við glaðbeitta hrifningu
þeirra sem töldu sig húsbændur í
því mikils virta hákoti.
Minna segir Þorsteinn frá einka-
lífi sínu, og í raun ekkert sem ekki
kemur við störfum hans eða áhuga-
málum. Lýsingar hans á kunningj-
um sínum, þeim Matta og Fáfni, eru
frábærar og bráðfyndnar og senni-
lega eitthvað ýktar, einkum á hinum
fyrrnefnda. Þar sem sá er hvergi
nefndur með fullu nafni er undirrit-
uðum ekki fullljóst hver sá er. En
taugasterkur má hann vera ef hann
fellur ekki í öngvit eftir að skoða sig
í spegli Þorsteins.
Drenginn Hanna má einnig telja
til kunningja rithöfundarins. En
hann var þrettán ára þegar fundum
þeirra Þorsteins bar saman, ein-
hverfur og ekki allra. Þorsteinn tók
sér fyrir hendur að gera úr honum
félagsveru, kenna honum að taka til-
lit til annarra. Vera má að rithöf-
undurinn hafi líka séð í dagfari hans
glufurnar í mannlegum samskipta-
reglum, þeim sem hann er svo víða
að kryfja í bókum sínum. En sá var
helstur ljóður á ráði drengsins að
hann »kunni ekki að fela sig. Gríman
tók ekki á sig mynd sem samferða-
fólkinu líkaði«.
Að öllu saman lögðu er þessi höf-
undarsaga Þorsteins Antonssonar
sögulega merkileg, margslungin og
einarðlega beinskeytt. Kröftug frá-
sagnarlist – auk þess færri snúnar
stílflækjur en maður hnaut um í rit-
gerðum Þorsteins á árum áður –
lyftir bók þessari vel yfir meðallag-
ið.
Sjálfsmyndin
Erlendur Jónsson
BÆKUR
Endurminningar
Þorsteinn Antonsson. 182 bls. Vest-
firska forlagið. Prentun: Oddi hf. Hrafns-
eyri, 2002.
HÖFUNDARSAGA MÍN
Þorsteinn Antonsson
MENN spyrja sig án efa oft,
hvernig vil ég að góð bók sé? Og
svörin eru að öllum líkindum álíka
mörg og þeir sem svara. Eitt gott
skilyrði varðandi bók fyrir börn og
unglinga, ekki síst ef þau hafa ekki
alltof mikinn áhuga á að lesa, er að
bókin sé skemmtileg. Það er langt
síðan undirritaður hefur sest niður
með bók sem fengið hefur hann til
að hlæja jafnoft og jafnmikið og
Harry og hrukkudýrin eftir Alan
Temperley. Það helgast af tvennu,
hæfni höfundar til að segja
skemmtilega sögu og afbragðsgóð
íslensk þýðing.
Þegar foreldrar Harrýs, sem lif-
að hafa ríkmannlegu lífi, deyja er
hann skilinn fyrst eftir hjá ósvíf-
inni fóstru, sem ber hið hlýlega
nafn Gestapo-Lily, en er síðan
sendur til tveggja afasystra sinna
sem búa á sveitasetri
langt frá hans daglega
vettvangi í Lundún-
um. Hann telur það í
fyrstu vera slæman
kost að vera sendur til
tveggja gamalla
kvenna sem búa sam-
an í stórhýsi, en þegar
til kastanna kemur
reynast þær vera
óvenju skemmilegur
og ánægjulegur fé-
lagsskapur fyrir ung-
an dreng. Þær eru af-
skaplega frjálslyndar
í uppeldismálum, en
ekki líður á löngu þar
til Harry kemst að því að þær og
annað sérstætt fólk sem þær
þekkja fást við ýmsa aðra hluti en
eldri borgarar eru vanir að gera og
eiga að gera. Systurnar eru for-
ingjar í glæpaflokki, sem byggist á
svipuðum lögmálum og Hrói höttu-
ar og félagar gerðu eitt sinn. Og
margar sérstæðar persónur koma
við sögu sem hafa áhrif á skemmt-
anagildi sögunnar.
Höfundurinn Alan
Temperley hefur lifað
fjölbreyttu og áhuga-
verðu lífi. Hann var í
breska hernum á sín-
um tíma, fór til sjós á
togurum, stundaði
nám í enskri tungu í
háskólanum í Man-
chester og fékkst við
kennslu í skosku há-
löndunum.
Bók hans um Harry
hefur notið mikilla
vinsælda, um hana
hafa verið gerðir sjón-
varpsþættir og það er
ekki að ástæðulausu.
Hún er bráðskemmtileg og eins og
fyrr segir þýdd af mikilli íþrótt.
Bara hvernig hann þýðir titil bók-
arinnar segir meira en langt mál
um hugmyndaauðgi þýðandans og
um alla bók eru listavel þýddir og
staðfærðir orðaleikir. Þetta er bók
sem ástæða er til að mæla með.
Sigurður Helgason
BÆKUR
Barnabók
Alan Temperley. Íslensk þýðing: Guðni
Kolbeinsson. 233 bls, Æskan, 2002.
HARRY OG HRUKKUDÝRIN
Guðni Kolbeinsson
Skemmtileg gamalmenni