Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 24

Náttúrufræðingurinn
1. mynd. Útbreiðsla Eldra Stampahrauns og Tjaldstaðagjárhrauns á Reykjanesi (sýnd
sem einn flekkur). Einnig er sýnd útbreiðsla gjóskulagsins R-3. - Aerial extent of the
Older Stampahraun lava and Tjaldstadagjárhraun lava on Reykjanes. The distribution
of the tephra layer R-3 is also shown on the figure. Teikning/Drawing: Annette Meier
(2004).
gosið síðustu 3000 árin. Komið hefur
í ljós að skjálftavirkni á Reykjanesi er
einkum bundin við vestari reinina.
I goshrinum á Reykjanesi renna
hraun frá gígaröðum og í sjó verða
gufusprengingar þegar gossprungur
opnast á sjávarbotni. Við langvarandi
neðansjávargos hlaðast upp gjóskugíg-
ar af hverfjallsgerð. Eldgos af þessu
tagi eru nefnd surtseysk gos með
tilvísan í Surtseyjargosið 1963-1967.10
Ummerki um allmörg neðan-
sjávargos á Reykjaneshrygg hafa
varðveist á landi. Við strönd Kerl-
ingarbáss, þar sem gígaraðir á
Reykjanesi liggja að sjó, hafa hvað
eftir annað hlaðist upp öskugígar.
Þar má nú skoða leifar þriggja
slíkra gíga. Neðansjávargos fjær
landi hafa skilið eftir sig öskulög á
jarðvegi, fundist hafa a.m.k. ellefu
slík lög á Reykjanesskaga. Ösku-
lögin veita mikilvægar upplýsingar
um gossögu eldstöðvakerfisins
síðustu sex þúsund árin. Um út-
breiðslu þeirra og aldur hefur áður
verið fjallað ,4,5'u'12
Á Reykjaneshrygg hafa marg-
sinnis orðið til „gígeyjar" sem fjöldi
skerja og boða er til vitnis um.
Slíkar eyjar eru berskjaldaðar fyrir
rofmætti sjávar og eyðast jafnan
hratt. Vel þekkt eru afdrif Nýeyjar
sem myndaðist í neðansjávargosi
árið 1783 um 55 km undan Reykja-
nesi. Sú eyja hvarf í hafdjúpið innan
árs frá því hún skaut upp kollinum.
Langlífari gígeyjar hafa þó einnig
orðið til, s.s. Eldey og Geirfuglasker.
Jarðmyndanir á vestanverðum
Reykjanesskaga hafa verið kort-
lagðar af Jóni Jónssyni6 og Kristjáni
Sæmundssyni.13,14 Á kortum þeirra
má m.a. sjá útbreiðslu og aldursaf-
stöðu hrauna og legu gíga og mis-
gengja.
Eldra Stampahraun OG
Tjaldstaðagjárhraun
Eldra Stampahraun kemur frá um
4,5 km langri gígaröð, Eldri Stampa-
gígaröðirtni, sem liggur til norðaust-
urs frá Kerlingarbás, inn á land.
Gígaröðin er mjög slitrótt enda
umflotin og sums staðar kaffærð af
Yngra Stampahrauninu, yngsta
hrauni Reykjaness. Eldra Stampa-
gosið má flokka sem blandgos þar
sem veruleg gjóskuframleiðsla átti
sér stað samhliða hraunrennsli. Á
norðurhluta gossprungunnar var
kvikustrókavirlmi og gjallmyndun
ásamt hraunrennsli einkennandi en
á suðurhluta sprungunnar, sem lá
neðansjávar, var hins vegar ösku-
myndun ráðandi. Gosaska frá Eldra
Stampagosinu barst inn til landsins
og finnst nú í jarðvegi á vestan-
verðum Reykjanesskaga. Öskulagið
er nefnt R-3 (1. mynd).
Um aldur Eldra Stampahrauns
hafa fengist vísbendingar með hjálp
öskulagatímtals og 14C-aldursgrein-
inga. Öskulög hafa ekki fundist í
jarðvegi undir hrauninu en hins
vegar er afstaða þekktra öskulaga til
R-3 vel þekkt. Elsta þekkta öskulag
ofan R-3 er um 1400 ára gamalt
Heklulag og næsta lag neðan R-3 er
um 2000 ára gamalt Kötlulag.
Kolefnisaldursgreining á mó undan
R-3 bendir til að lagið sé minna en
2200 ára gamalt.15 Út frá þessum vís-
bendingum er dregin sú ályktun að
Eldra Stampagosið hafi orðið fyrir
um 1800-1900 árum.
Skammt austur af Eldra Stampa-
hrauni er hraun sem nefnist Tjald-
staðagjárhraun og er víðáttumesta
hraun á Reykjanesi. Upptök þess eru
á um 1 km langri gígaröð sem liggur
í framhaldi af Stampagígaröðinni til
norðausturs. Aldur hraunsins hefur
verið nokkuð á reiki en öskulaga-
rannsóknir hafa staðfest forsögu-
legan aldur þess.4 Elsta gjóskulag
sem fundist hefur ofan á Tjaldstaða-
gjárhrauni er fyrrnefnt 1400 ára
gamalt Heklulag en ekld hefur tekist
að firtna jarðveg undir hrauninu.
Afstaða Tjaldstaðagjárhrauns til
Eldra Stampahrauns sýnir að það
hefur runnið síðar en Stampa-
22