Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 39

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
uppspretta frjóvgunar. Því er eins
líklegt að þessi jurt eigi eftir að
hverfa af sjónarsviðinu eftir nokkur
ár. Mjög mikið var af túnsmára
(alsíkusmára) meðfram veginum
þama á löngu svæði. Hann er einnig
af erlendum uppruna, líklega
ættaður frá gömlum sáningum með-
fram veginum.
íslenska nafnið skúfasúra notaði
Ingimar Óskarsson yfir Rumex
thyrsiflorus í þýðingu bókarinnar
Villiblóm í litum.3
Vorþulur (vorkrossgras, vorfífill)
Senecio vernalis Waldst. & Kit. Einær
jurt með marggreindum blómskip-
unum sem bera fjölmargar körfur,
2,0-2,5 cm í þvermál, með gull-
gulum tungukrónum í jaðri en
pípukrónum í miðju. Umhverfis
hverja krónu eru rúmlega 20 aflöng,
græn og odddregin reifablöð sem
rétta úr sér þegar fræin fara að
þroskast. Eftir fræfallið verða þau
Ijósbrún og standa eins og armar
beint út frá blómbotninum sem við
það myndar eins og tuttuguarma
stjörnur (2. mynd). Á sama tíma eru
stöðugt nýjar körfur og ný blóm að
springa út. Því er greinilegt að
fræframleiðslan er mjög mikil á
hverju sumri. Laufblöðin eru lítt
áberandi nema neðst, aflöng og
margflipótt, fliparnir hvasstenntir
og krypplaðir til jaðranna.
Einar Þorleifsson fuglaleiðsögu-
maður benti mér fyrst á þessa jurt í
vegsáningum meðfram Tjörnes-
vegi. Fór ég síðar á vettvang og tók
sýnishorn af jurtinni til greiningar.
Síðar sá ég þessa sömu tegund
einnig í vegsáningum við Lauga-
land í Hörgárdal. Áberandi var að
mjög mikið var af völvubrá
(Matricaria perforata) í þessum sömu
sáningum, bæði á Tjörnesi og á
Laugalandi. Völvubráin líkist fljótt
á litið baldursbrá, en hefur miklu
grennra vaxtarlag, er hávaxin og
greinist aðeins ofan til. Völvubrána
sá ég miklu víðar í vegsáningum í
sumar. Á höfuðborgarsvæðinu
virðist hún vera orðin nokkuð
útbreidd, og hefur sést þar öðru
hverju síðan fyrir 1970.
Ekki er nein reynsla af því enn
hvort vorþulurinn er líklegur til að
breiðast frekar út hérlendis, en ef
dæma má af hinni gífurlegu fram-
leiðslu snemmþroska fræja mætti
ætla að svo væri. Hann er gamall,
innfluttur slæðingur annars staðar
á Norðurlöndum, og vex þar víða
meðfram vegum og sem aðskota-
jurt í sáningum með grasfræi.
Mörg mismunandi nöfn hafa
verið notuð á þessa jurt á íslensku.
Ingimar Óskarsson nefnir hana
vorkrossgras,3 en Ingólfur Davíðs-
son notar hins vegar nafnið vorfífil
á sömu tegund.4 Óskar Ingimarsson
notar síðan aftur nafnið vorkross-
gras í Flóru Islands og Norður-
Evrópu.5 Ágúst H. Bjarnason notar
að lokum endinguna þulur fyrir
nokkrar tegundir af Senecio-ætt-
kvíslinni í Stóru garðabókinni.6
Þótt þessarar tegundar sé ekki getið
þar, býður sú hugmynd upp á
styttra og meðfærilegra nafn á
hana, og gæti hún þá heitið
vorþulur sem er mun styttra og
meðfærilegra en vorkrossgras eða
vorkrossfífill.
Gljádepla
Veronica polita Fries er lítil og fremur
fíngerð, einær jurt með ljósblá blóm
sem eru aðeins 5-6 mm í þvermál.
Stöngullimi er læpulegur eða að
mestu jarðlægur (3. mynd). Hið
íslenska nafn hennar er ekki alls
kostar heppilegt þar sem hún er ekki
gljáandi, þótt hún sé hins vegar lítið
hærð. Gljádepluna fann ég í gras-
sáningum heima hjá mér að Amar-
hóli í Kaupangssveit, Eyjafirði. Ég
hafði keypt fræ af túnvingli og
vallarsveifgrasi sem ég blandaði
saman, og hefur fræ gljádeplunnar
væntanlega verið í öðmm hvomm
skammtinum. Ég tel litlar líkur á að
hún hafi náð að þroska fræ sumarið
2003 og því líklegt að hún hverfi
aftur á þessum stað. Gljádeplan er
náskyld akurdeplu (Veronica agres-
tis), en hún hefur sést einu sinni hér
á landi, í Reykjavík árið 1963.2
Nafnið gljádepla notar Óskar Ingi-
marsson á þessa tegund í Flóru
Islands og Norður-Evrópu árið
19925 og fylgi ég því hér.
2. mynd. Vorþulur, þurrkað eintakfrá tiý-
sáningum meðfram Tjörnesvegi. Ljósm.
Hörður Kristinsson.
Síberíugrýta
Claytonia sibirica L. Þessi jurt mun
vera í ræktun hérlendis sem skraut-
jurt í görðum. Hún er safamikil,
hárlaus, með ljósrauðum blómum,
1,2 til 1,8 cm í þvermál. Á stönglin-
um em áberandi, gagnstæð blaðpör
með heilrendum, egglaga til hjarta-
laga blöðum. Stofnblöðin em lang-
stilkuð. Þessi jurt er skyld hinni
smávöxnu íslensku lækjagrýtu, sem
hefur örsmá hvít blóm, og er raunar
stundum talin til sömu ættkvíslar.
Helgi Hallgrímsson veitti þessari
jurt fyrst eftirtekt austur á Seyðisfirði
er við vomm saman á ferð þar sum-
arið 2002 með Evu G. Þorvalds-
dóttur. Síberíugrýtan myndaði þar
nokkra breiðu í skurði í útjaðri bæjar-
ins og var í fullum blóma í byrjun júlí.
Ég fór aftur þama um síðastliðið
sumar og tók þá sýnishorn af
plöntunni. Hún er að einhverju leyti
fjölær, og er því líkleg til að verða
þama áfram ef hún fær að vera í friði.
1 Noregi er síberíugrýtan slæðingur
sem hefur ílenst sums staðar í
skóglendi og breiðist þar eitthvað út.
íslenska nafnið síberíugrýta er
ættað frá Óskari Ingimarssyni í
þýðingu bókarinnar Flóra Islands og
Norður-Evrópu.5
37