Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 67

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Orsök þessa hefir að nokkru
leyti verið vankunnátta mín, er
eg ei þekkti öll annars máske
mögulig innlenzk urtanöfn, og
að nokkru leyti fæð túngumáls
vors á slíkum nöfnum, en með
því slíkt er sameiginligr brestr
flestra túngumála, að nefnilega
í fyrstu vanta orð eðr nöfn til
þess er ný vísindi og kunstir
útheimta, þá vona eg að slíkt
eigi til frambúðar hindri nyt-
semi bæklíngsins."
Mjög fá eða engin þeirra tvöföldu
plöntunafna, sem Oddur bjó til eftir
fyrrnefndum reglum, náðu fótfestu í
málinu og koma þau naumast fyrir í
öðrum ritum en íslenzkri grasafræði
hans. Hins vegar rötuðu mörg ein-
nefndu tegundanöfnin iim í flóru-
bækur síðari tíma og nokkur ætt-
kvíslanöfn.
I þessu efni skilur íslenskan sig
frá flestum öðrum þjóðtungum sem
héldu sig við tvínefnaregluna eins
og enn má sjá í ensku, dönsku,
þýsku, frönsku, ítölsku og rúss-
nesku (í ensku og frönsku eru þrí-
skipt nöfn ekki óalgeng). I Noregi
og Svíþjóð varð hins vegar töluverð
stefnubreyting í þessu efni á 20. öld-
inni, ef til vill fyrir áhrif frá Flóru
Stefáns Stefánssonar, svo að þar eru
óskipt tegundanöfn nú meginregla,
a.m.k. hvað háplöntur varðar, þó að
hin séu líka algeng.
Árið 1881 kom út í Kaupmanna-
höfn bókin Islands Flora eftir Christi-
an Gronlund sem kalla má fyrstu
nútímaflóru landsins. Gronlund
getur mjög oft um íslensk tegunda-
nöfn sem hann tekur úr eldri heim-
ildum en sneiðir greinilega hjá
tvínefnum Odds Hjaltalín, og verð-
ur ekki séð að hann hafi búið til nein
íslensk nöfn. í formála segist hann
hafa fengið aðstoð við íslensku
nöfnin hjá Þorvaldi Thoroddsen og
Vilhjálmi Finsen.
Móritz H. Friðriksson læknir
gagnrýndi þessa flórubók, einkum
hvað varðar íslensku nöfnin, og birti
síðan lista yfir íslenskar háplöntur í
Almanáki Þjóðvinafélagsins 1883 og
1884, með réttum nöfnum sem hann
taldi vera. Er þar margt undarlegra
nafna, en þó segist hann aðeins taka
þau sem notuð séu „í daglegu máli
almennings, eða þá í bókum og
handritum íslenzkra grasafræðinga,
en smíða engin sjálfur ..."
Stefán Stefánsson
OG EINNEFNAREGLAN
Með útkomu bókarinnar Flóra ís-
lands eftir Stefán Stefánsson, árið
1901, var innleiddur nýr og þó í
raun gamall siður í nafngiftum
plantna á íslandi. Síðan hafa menn
yfirleitt valið þann kost að gefa
hverri lífveru eitt óskipt heiti eftir
íslenskri málvenju. Þó er ekki laust
við að menn hafi stundum fylgt
þessum nafnareglum meira af til-
finningu en skilningi. Því er nauð-
synlegt að gera sér Ijósa grein fyrir
nafnareglum Stefáns eins og þær
birtast í Flóru hans.
Fyrsta boðorð Stefáns er greini-
lega að hver íslensk plöntutegund
skuli bera eitt íslenskt nafn (eða
aðalnafn) sem helst á að einkenna
hana á einhvern hátt. Sé til gamalt
alþýðunafn á tegundinni skal það
notað en annars skal gefa henni eitt
íslenskt nafn. Hann gefur þó alloft
upp tvö alþýðunöfn, t.d. fergin og
tjarnaelfting fyrir Equisetum fluvia-
tile, og beitieski og móeski fyrir E.
variegatum, jafnvel þrjú á stöku
stað, t.d. dýragras, arnarrót og bláin
fyrir Gentiana nivalis sem hann
hefur líklega ætlað notendum bók-
arinnar að velja á milli. Þetta heyrir
þó til undantekninga og virðist dá-
lítið tilviljunarkennt. Til dæmis hef-
ur hann aðeins eitt nafn á blóðbergi
sem þó á sér fjölda nafna í íslensku.
Stefáni var ljóst að til þess að nöfn
plantnanna gætu orðið almennings-
eign yrðu þau að laga sig að íslenskri
málhefð. Nafnið yrði því að vera
hægt að bera fram og skrifa sem eitt
orð. Þessi regla finnst okkur nú svo
sjálfsögð að við eigum bágt með að
ímynda okkur annan möguleika, en
tvínefnareglan á 19. öldinni sýnir að
þetta var ekki sjálfgefið. Þrátt fyrir
þetta vill hann samhæfa nöfnin
tvínefnareglu Linnés. Annað boðorð
hans er því að hver ættkvísl skuli
hljóta eitt fremur stutt íslenskt nafn
Stefán Stefánsson 21 árs í Kaupmannahöfn.
og það skal á einhvem hátt vera
hluti af nöfnum allra tegunda við-
komandi ættkvíslar. Þar er aftur
komið stofnheitið sem Oddur inn-
leiddi en nú skal það vera samtengt
viðumefninu.
Einfaldast er þá að nota ættkvíslar-
nafnið óbreytt sem seinni lið og það
er sú regla sem Stefán beitir oftast.
Dæmi: Ættkvíslin Ranunculus fær
nafnið Sóley og síðan em tegunda-
nöfnin brennisóley, dvergsóley, jöklasól-
ey o.s.frv. mynduð af því. Þetta er
auðvelt þar sem ættkvíslanöfti em
stutt eða ósamsett og jafnvel tveggja
og þriggja atkvæða nöfn eins og
Sveifgras (Poa) og Steinbrjótur (Saxi-
fraga) geta gengið, sbr. tegundanöfn-
in blásveifgras, kjarrsveifgras, gullstein-
brjótur, snæsteinbrjótur o.fl.
Þegar ættkvíslanöfn hafa fleiri
atkvæði en þrjú fer málið að vand-
ast. Ættkvíslarnafnið Arfanóra er
ónothæft í samsetningum. Þá tekur
Stefán það til bragðs að nota seinni
hluta orðsins og býr þannig til teg-
undanöfnin melanóra og móanóra
enda getur orðið nóra staðið sjálf-
stætt og allt eins verið ættkvíslar-
nafn eitt sér.
Nokkur dæmi em um að Stefán
myndar ný tegundanöfn með hljóð-
varpi af ættkvíslanöfnum eða öðmm
tegundaheitum: Dæmi: Krókarfi eða
Krækill (Sagina) og tegundanöfnin
broddkrækill, skammkrækill o.s.frv.
65