Náttúrufræðingurinn - 1959, Blaðsíða 15

N ÁTT ÚRUF RÆÐINGURINN
77
höfundar. Þriðja bindið ijallar einkum um stjamfræði. Það fjórða
er hluti af eðlislýsingu jarðar og fjallar m. a. mikið um jarðelda og
jarðskjálfta, svo og um jarðsegulmagn. Þekkingu sína á íslenzk-
um eldfjöllum, sem ekki er ýkja mikil, hefur Humboldt aðailega
frá landa sínum, Sartorius von Waltershausen, sem ferðaðist hér
sumarið 1846, í tilefni af hinu nýafstaðna Heklugosi, ásarnt efna-
fræðingnum heimsfræga, Robert Bunsen. En Humboldt hefur auð-
sæilega reynt að afla sér meiri upplýsinga um þetta eldfjallaland.
Varðveitt eru hér á Landsbókasafninu drög til ritgerðar um eldgos á
íslandi eftir Finn Magnússon prófesor. Eru þau frá árinu 1846.
Þau eru að mestu á þýzku og virðast hafa átt að sendast til Hum-
boldts, vafalítið að hans beiðni, en hafa aldrei komizt í hendur
hans.
Kosmos er ekki að öllu heppnað ritverk. Um það hefur verið
sagt með nokkrum rétti, að það væri of lært fyrir leika en of létt
fyrir lærða. í því gætir nokkuð þess, sent Humboldt kallaði sjálfur
vera höfuðlöst sinn sem vísindalegs rithöfundar — og hann er ekki
eini þýzki vísindamaðurinn um þann löst — að verða hástemmdur
og fjálglegur. Allt um það hlaut ekkert ritverk Humboldt slíka
frægð sem Kosmos og tvö fyrstu bindi þess verður að telja meðal
öndvegisrita 19. aldarinnar. Nafn ritverksins, Kosmos, er táknrænt
fvrir lífsskoðun Humboldts. Hann leit á alheiminn sem órofa, lög-
málsbundna lieild, og hann vildi ekki láta sér nægja minna en yfir-
svn yfir alla þá heild og vísindalega innsýn í öll þau lögmál, sem
hún lýtur. Hann bar mikla virðingu fyrir staðreyndum og fylgdi
í verki því boðorði, sem Kelvin lávarður síðar orðaði svo: Mælið
allt sem mælanlegt er og gerið það mælanlegt, sem ekki er það. En
allar hans mælingar, öll hans söfnun staðreynda miðaði að því að
öðlast heildarsýn. Stærð hans sem vísindamanns var einkum fólg-
in í því, hversu fljótur ltann var að öðlast slíka yfirsýn og finna
orsakasamhengi milli náttúrufyrirbæra.
Hugsjón 1-Iumboldts með Kosrnos var einnig að samræma arf-
leifð hins klassíska húmanisma og hugsjóna hans örurn landvinn-
ingum raunvísindanna. Trúaður var Humboldt ekki í kirkjuleg-
um skilningi, en hann bar djúpa lotningu fyrir mikilleik sköpunar-
verksins og fann þann mikilleik jafnt í sólkerfum himnanna sem í
hverju einu blaði á blómi jarðar smáu. Kosmos hafði mikil áhrif á
marga náttúrufræðinga á síðari helmingi 19. aldar. í ágætri ritgerð