Læknablaðið - 15.05.1989, Blaðsíða 29

LÆKNABLAÐIÐ
171
UMRÆÐA
Oft er talað fyrir daufum eyrum þegar fræðsla til
handa almenningi um heilbrigðismál er á borð
borin. Nægir að minna á kyrrsetur, mataræði
o.s.frv. í þessu efni. Fræðsla um alnæmi hefur
verið alláberandi í íslensku þjóðfélagi sem og í
öðrum á undanförnum misserum en lítið er vitað
um áhrif hennar á hegðun og viðhorf almennings.
Áhrif tilvistar sjúkdómsins á svonefnda
áhættuhópa eru betur kunn en þar hefur skipst
nokkuð í tvö horn. Sem dæmi má nefna að í San
Francisco fækkaði þeim samkynhneigðu körlum,
sem kynmök höfðu í endaþarm, úr 34*% í 8% frá
1985 til 1987. Á hinn bóginn höfðu 65%
samkynhneigðra í Pittsburgh enn kynmök í
endaþarm og aðeins 2/3 þeirra notuðu verjur
enda þótt 91% teldu kynmök í endaþarm einna
virkasta smitleið alnæmisveirusýkingar og að
verjur veittu þar nokkra vörn. Árangur fræðslu í
San Francisco er að nokkru þakkaður
umfangsmiklum »markaðsrannsóknum« er fram
fóru í því skyni að finna bestu leiðir til að nálgast
þá er fræðslunni var beint að (2). Önnur og
nærtæk skýring á árangri fræðslunnar þar kann
einnig að vera sú að óvíða eru afleiðingar alnæmis
jafn áþreifanlegar og þar. Samkynhneigðir
læknar og háskólastúdentar í Los Angeles breyttu
kynhegðun sinni einnig marktækt (5) og höfðu
læknar þar vinninginn yfir stúdentana.
Þótt þekking geti við bestu aðstæður stuðlað að
verulegri breytingu á lífsstil fólks, sem sérstakra
hagsmuna hefur að gæta, er ekki enn ljóst hvort
allur þorri almennings lætur sér segjast í
jafnviðkvæmum efnum og kynhegðun. Nýlegar
athuganir frá Sviss benda þó til að með bættri
þekkingu á alnæmi hafi sala smokka aukist um
60% á milli áranna 1986 og 1987, auk þess sem
notkun þeirra hafði við skyndikynni aukist úr
33% í 62% á 10 mánaða tímabili (6, 7).
Við skoðanakannanir almennings í Noregi frá
1988 kom fram að 70% aðspurðra höfðu orðið
vör við smokkaherferð heilbrigðisyfirvalda þar í
landi og 60% höfðu sætt sig við innihald hennar
(8). Áhrif á hegðun og viðhorf voru ekki könnuð
og reyndar hefur reynst örðugt að finna
niðurstöður slíkra kannana á prenti.
Á íslandi ætti almenningsfræðsla um
heilbrigðismál að vera tiltölulega auðveldari en
víða annars staðar, landið er mjög fámennt,
lífsgæði mikil, ólæsi ekkert og fjölmiðlar ná til
þorra þjóðarinnar. Fræðsluherferðin sem hér er
fjallað um var allumfangsmikil. Bar þar hæst
umfjöllun í fjölmiðlum, bæklinga sem sendir
voru á hvert heimili Iandsins, fræðslu í skólum og
vinnustöðum. Hluta fræðslunnar var sérstaklega
beint til ungs fólks. Var einkanlega rætt um orsök
sjúkdómsins, smitleiðir (sérstaklega var fjallað
um smit milli karls og konu), kringumstæður sem
sjúkdómurinn smitast ekki við, varnir
(sérstaklega smokka og fækkun rekkjunauta) og
að lokum félagsleg áhrif sjúkdómsins.
Niðurstöður þessara tveggja skoðanakannana
benda til mjög góðrar þekkingar á staðfestum
smitleiðum sjúkdómsins (yfir 95%). Hins vegar
töldu nærfellt 60% að smitleiðir væru fleiri en við
samfarir, samnýtingu sprautunála og blóðgjafir
og bar þar kossa hæst (Tafla II). Orsök þessa er
óljós en stafar vafalítið af allmikilli umfjöllun
fjölmiðla um tilvist veirunnar í munnvatni og
mögulegs smits með því.
Óljóst er að hve miklu leyti má rekja þekkingu
aðspurðra til fræðsluherferðarinnar sem slíkrar.
Engar upplýsingar eru til um þekkingu manna
áður en skipulögð fræðsla hófst. Langflestir (um
70%) töldu sig hafa fengið áreiðanlegustu
upplýsingarnar úr fjölmiðlum og var sjónvarp þar
helst nefnt. Umfjöllun í fjölmiðlum var aðeins að
nokkru leyti runnin frá heilbrigðisyfirvöldum og
kann máttur fjölmiðla að skýra hve margir töldu
aðrar smitleiðir en kynmök og blóðblöndun
mögulega virkar. Tæpur helmingur svarenda
(42,6%, upplýsingar ekki sýndar) (9) hafði fengið
upplýsingar úr fræðslubæklingum, þar af um
80% fólks á aldrinum 18-24 ára, enda var einum
bæklinganna beint sérstaklega að yngri
aldurshópum. Eigi að síður telja innan við 30%
þeirra (þ.e. fólk 24 ára og yngra) sig hafa fengið
áreiðanlegastar upplýsingar þaðan. í sama
aldurshópi töldu rúmlega 40% sig hafa fengið
áreiðanlegastar upplýsingar úr fjölmiðlum.
Samkvæmt þessum skoðanakönnunum töldu nær
20% ógiftra sig hafa breytt hegðun sinni og þar af
töldu nærfellt 70% sig hafa breytt kynhegðun
sinni. Spurningar um hegðunarbreytingar voru
hins vegar ómarkvissar og var fólk t.d. aldrei innt
eftir því að hve miklu leyti smokkanotkun hefði
aukist né heldur hvers konar aðgát var beitt í vali
rekkjunauta. Er því örðugt að draga raunhæfar
ályktanir um breytingar kynhegðunar af þessum
könnunum. Hins vegar kom í ljós í nýlegri
bandarískri rannsókn á kynhegðun hjóna þar sem
eiginmenn voru smitaðir dreyrasjúklingar að
notkun smokka við kynmök var sjaldgæf enda
þótt smithætta væri þeim ljós (10).
Breytingar á viðhorfum til einstaklinga sýktra af
alnæmisveiru virðast eiga alllangt í land.