Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Side 94
KRISTJÁN B. JÓNASSON
truflar valdsmanninn, írónistann og illmennið í að beita fyrir sig táknum
samúðarinnar til að hrinda fram skuggalegum áformum sínum. Þennan efa
urn heilindi samúðarinnar má jafnvel greina í skáldsögum sem eiga að upp-
hefja hana og draga fram að hún sé hið sanna gerandi afl í heiminum. Gott
dæmi er Sagan afungfrú von Sternheim (Die Geschichte des Frauleins von
Sternheim) eftir þýsku fríherraynjuna Sophie von La Roche sem kom út í
tveimurbindum árin 1774-75, umsvipað leytiog Werther Goethes. Þettavar
lengi gleymd bók en hefur ratað á ný inn í bókmenntasöguna fyrir þá sök að
vera fyrsta skáldsagan á þýsku eftir konu, en einnig er talið að hún hafi haft
talsverð áhrif á Choderlos de Laclos, höfund hinnar kunnu sögu Hœttuleg
kynni (Liaisons dangereuses). Það helsta sem vekur effirtekt í þessari lang-
dregnu og tilfinningaþrungnu klökkvasögu er þungur, allt að því ómeð-
vitaður undirtónn, þar sem allar frumforsendur samúðarinnar eru
kerfisbundið dregnar í efa nánast um leið og á að sanna þær. Frú La Roche
var upplýsingarkona og mikið í mun að sýna fram á í bók sinni að samúð og
dyggð eigi sér samsvörun í efnisheiminum og guðlegri og skynsamlegri skip-
an hans og að um leið og mönnum sé bent á þetta samræmi sannfærist þeir
um ágæti þess að vera dyggðugir, það sé nóg að benda. Nú gerist það að enski
aðalsmaðurinn Lord Seymor, sem er kunnur kvennaljómi, einsetur sér að
komast yfir málpípu höfundarins, ungfrú Sternheim, sem sér aldrei svo fá-
tækling eða umkomuleysingja að hún vikni ekki af samúð og það merkilega
gerist. Öllu því sem ungfrú Sternheim stendur fyrir er snúið á haus til þess
eins að enskur sukkari geti fengið sér á broddinn og í leiðinni er frumfor-
sendum hugmyndarinnar um innistæðu samúðar og dyggðar í efnisheimin-
um beint gegn samúðinni og gegn dyggðinni. Tilfinningarnar sem
Sternheim telur að séu ekta og í siðferðislega réttu samræmi við gangverk al-
heimsins eru ekki meira eðlislægar en svo að sæmilega skynugur sálfræðing-
ur getur umsnúið þeim í skyndingu til að fá hana í bólið. Með því að
rannsaka hátterni hinna dyggðugu, búa sér til tilgátu um hvernig þeir hugsa
og starfa og draga síðan almennar ályktanir af þeim athugunum, ályktanir
sem síðan má nota sem tæki, starfar illmennið í sönnum upplýsingaanda.
Líkt og Valmont greifi í Hœttulegum kynnum er Lord Seymor stórglæsilegur
fulltrúi pragmatískrar verkhyggju upplýsingarinnar og sýnir á þann hátt að
samúðin er vél; hún á sér enga frumspekilega tryggingu, enga óvefengjanlega
siðferðislega réttlætingu, ekkert sjálfstætt þekkingarsvið. Hún er bara tækni.
Hver hefðu orðið örlög Ástu Sóllilju í örmum hans?
92
www.mm.is
TMM 1998:3