Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Page 120

ÞORSTEINN GYLFASON
Kristjánsson alls ekki þegar á reynir, höfum við í slíkum dæmum aðeins ein-
hverjar samsvaranir þegar bezt lætur. Þær þarf að rökstyðja vandlega í hverju
falli fyrir sig.
Við verðum að láta okkur nægja að skilgreina módernismann með tilvís-
un til margvíslegra ólíkra viðmiða. Hann hefur ekkert eðli. Svo er um fleiri
isma. Líberalismi—frjálshyggja—er ekkert eitt, og það er sósíalismi ekki
heldur. Stalín var sósíalisti og faðir minn er sósíalisti. Ef þeir eiga eitthvað
annað sameiginlegt en þetta eina orð er mér ókunnugt um það.
Stundum er hægt að styðja það rökum að um sama módernismann sé að
ræða á ólíkum sviðum, og ekki bara rökum eins og þeim að hringur og keila
komi fyrir bæði í kvæði og málverki eða þá hinum að skáldið hafi verið vinur
Lovísu Matthíasdóttur og Nínu Tryggvadóttur. Kristján Kristjánsson hefur
gert brezk-bandaríska heimspeki tuttugustu aldar, sem er líka nefnd rök-
greiningarheimspeki, að hálfgerðum trúarbrögðum sínum. Eitt af því sem
hann telur henni til ágætis er að þar sé enginn módernismi.10 Þetta þykir mér
skrítin sagnfræði. Rökgreiningarheimspekin er módernismi í heimspeki.
Rökfræðileg ritgerð um heimspeki eftir Wittgenstein er eins og Odysseifureftir
James Joyce eða Eyðilandið eftir T.S. Eliot eitt af höfuðdæmunum um
módernisma í Evrópu. Stephen Toulmin og Allan Janik hafa velt því fyrir sér
hvernig Ritgerð Wittgensteins tengist tónlist Schönbergs sem varð til í Vínar-
borg þegar Wittgenstein var að vaxa úr grasi.11 Og þetta er ekki allt.
Móderníska heimspekin ff á Vínarborg barst til Englands og veik þar vold-
ugri heimspekihefð til hliðar í bandalagi við heimamenn eins og Bertrand
Russell. Hún átti líka þátt í því að nýstárlegar hugmyndir urðu til í bók-
menntafræði, einkum svonefnd nýrýni. Skáldið og erkimódernistinn T.S.
Eliot var bandamaður nýrýnanna og sumir telja hann fremstan þeirra.
Nýrýnar voru miklir uppreisnarmenn í skólastarfi. Sigurður Nordal boðaði
að sumu leyti svipaðar hugmyndir á íslandi. AJlir þessir menn töldu bók-
menntakennslu skóla á þeim tíma þjakaða af andvana fróðleikshrafli, utan-
bókarlærdómi og skilningslausu stagli. Kannski Kristján Kristjánsson kalli
þetta nýskólastefnu. Hann er á móti henni.12
Hvernig sem á er litið er rökgreiningarheimspekin módernismi í heim-
speki, nánar tiltekið róttækur módernismi. (Heidegger var allt öðruvísi
módernisti, afturhaldssamur og myrkur eins og T.S. Eliot.) Það voru gerðar
ótal árásir á þennan módernisma. Árásarmennirnir töldu gjarnan að hann
væri helber tómhyggja og afstæðishyggja, og afneitun á hinni göfugu köllun
sígildrar heimspeki, sjálfu algildinu í þess sannleik. Hefur nokkur heyrt þetta
fyrr?
Ég hef gerzt svo fjölorður um módernisma öðrum þræði vegna þess að
það sem Kristján segir um hann er augljóslega fráleitt. Og það er engin afsök-
118
www.mm.is
TMM 1998:3