Tíminn - 23.12.1945, Blaðsíða 12

12
T f M I N N
Pálmi Harmesson, rektor:
//
EF ET BETPA TELK"
(Útvarpserindí, flutt á kvöldvöku Stúdentafélags Reykjavíkur hinn
3. marz 1942, lítið eitt breytt).
Fyrir tæpum tíu öldum varð sá atburð-
ur uppi í Borgarfirði, að bátur frá Borg
á Mýrum fórst þar á firðinum. f þanri tíma
bjó Egill Skallagrímsson á Borg. Hafði
hann sent húskarla sína eftir timbri, er
hann átti uppi á Hvítárvöllum. Voru þeir
sex saman á áttæringi, en Böðvar hinn
sjöundi, sonur Egils. Fékk hann að fara
með þeim að gamni sínu, því að kaup-
stefna var á Völlum og sitt af hverju að
sjá. En á heimleiðinni hrepptu þeir af-
spyrnuveður af útsuðri og týndust allir.
Morguninn eftir fannst lík Böðvars rek-
ið við Einarsnes. Þar tók Egill hinn fríða
svein í fang sér, örendan, reiddi hann út
í Borgarnes og lagði hann í haug föður
síns. Að því búnu staldrar hann við um
hríð, tröllaukinn maður, klæddur rauðum
kyrtli, sem er votur að framan og leirugur
af líki drengsins, — dökkur á brún og brá.
Hann mælir ekki orð, en lætur augun svífa
yfir klappirnar, líkt og hafi hann aldrei
séð þær áður, og út á fjörðinn, þar sem
vestangarrinn rekur hvítfextar öldur móti
útfallsstraumnum. Þá kreppast knúarnir
og brjóstið lyftist, svo að kyrtillinn rifnar.
— Síðan stumrar hann til hestsins og stig-
ur þungt á bak, miklu þyngra en áður, er
hann var með líkið, heldur svo heim, geng-
ur rakleitt til rekkju sinnar og skýtur loku
fyrir hvílurúmið.
Næstu dægrin er hljóðlega gengið um
bæinn á Borg. Flestir heimamanna eiga um
sárt að binda eftir slysið, og Egill er yfir-
kominn af harmi. Hann neytir einskis,
anzar engum, þegir æ og æ. Þungur andar-
dráttur er hið eina lífsmark, er heyrist frá
lokrekkju hans. Allir vita, að hann unni
Böðvari meira en öðrum mönnum, þó þyk-
ir það með ólíkindum, hve illa hann berst
af, slíkur maður, og Ásgerður húsfreyja er
stórlega uggandi um hagi bónda síns. Víst
er Agli brugðið. Hann hefst ekkert að, get-
ur ekkert aðhafzt. Vaxhvítt andlit Böðv-
ars, blautt hárið og brostin 'augun standa
honum sífellt fyrir hugskotssjónum, og í
kyrrðinni heyrir hann brimið dynja við
klettana, líkt og storkun þeirra goðmagna,
sem sviptu son hans lífi. Fram á rekkju-
stokkinn liggur hin hrausta hönd, sem
hefir höggvi fegin rekið marga sök á hend-
ur óvinum hans og öfundarmönnum. Nú
er hún aflvana, því að hér verður ekki
hefndum til leiðar komið og engan að
krefja sonargjaldanna nema goðin ein. Ef
mennskir menn hefðu ráðið Böðvari bana,
mátti berjast, hamast, unz hefndum var
náð, hversu margir sem á móti stóðu. En
hér var öll athöfn fánýt gegn yfirmann-
legu valdi örlaganna. Og getuleysið hlóð
svívirðu á sorg.
Dimmt var í hvílu Egils, en dimmra þó í
hugskoti hans. Allur ami og tregi liðinna
lífdaga vegur að honum linkindarlaust.
Hafði hann ekki hlotið skarðan skerf allt
frá öndverðu. Vár hann ekki ljótari en
flestir frænda hans og verr skapi farinn?
Hafði ekki Ásgerður tekið Þórólf fram yfir
hann, eins og von var? Höfðu ekki margir
gert á hluta hans um sakleysi, tignir menn*
og ótignir? Raunar hafði hann fyrir því
séð, að flestir þeirra ættu ekki lengi um
að hælast. Bróður síns hafði hann hefnt
og tekið auk þess miklar fébætur fyrir
hann. Faðir hans og móðir höfðu orðið
sóttdauð. Þar varð að vísu ekki rekin
hefndin, en þó mátti það skaplegt heita
fyrir aldurs sakir. En Böðvar, eftirlætið
hans, hlaut að liggja óbættur hjá garði.
Þungt var að sjá honum á bak, en hitt
tók þó út yfir að geta qkki hefnt hans með
sæmd og fengið honum föruneyti vopnbit-
inna manna út á hinar ókunnu leiðir. Hví
bekktust goðin svo greipilega til við hann
nú, er hann tók að eldast og gerðist ein-
mani? —
Innra með Agli þróast sú hugsun, að
hann sé svikinn í tryggðum, svikinn af
sjálfum alföður, virktavini sínum. Var
hann ekki herra guðanna og réði fvrir
þeim Rán og Ægi, eins og öðrum. Hafði
hann þá ekki leyft þeim — eða skipað —
að brjóta hið grimmlega hlið í garð ættar
hans? — Var hann ekki valdur að dauða
annars sonar hans, Gunnárs, og hins
þriðja? Þennan guð hafði hann tignað um
a!'a aðra fram. Honum hafði hann þjónað
af /fölskvaiausri tryggð með sverði sínu og
tungu. Voru þetta iaunin? — Egill stynur
þungt af blygðun og sársauka. Honum er
ekki undirgefni Jagin. Ef Óðinn hefir svik-
ið hann, er ekki líft, og þó skyldi hann
enginn nauðungarmaður verða í Valhöll.
Þá var betra að troða Helveg, ástvinar síns
á vit. —
En heilbrigður maður harmar sig þrevtt-
an. eins og barnið. sem grætur, því að gró-
mögn hugans leiða lífgrös fram meðal
þistia biáninganna. í dýnstu örvilnun er-
um vér því oft endurlausninni næst.
Gráskímu hins briðia dags leggur inn í
lokhvílu Egils, og fellur á sverð, sem hangir
á þiUnu vfir rekkiunni. Naður heitir það.
Furðumargar minningar eru tengdar við
þennan gamla grip. Egill bar hað á Vinu-
heiði. har sem Þórólfur féll, bróðir hans.
Þá „beit bengrefill" og vígði Óðni marga
menn. Oft hefir Egill unað sér vel við
minningarnar um ,.éarnleiki“ sína. Nú er
honum torvelt. bví að enn dunar særinn
út.i við fjarða^kerin og minnir hann á
missi sinn. Áðúr fvrr heyrði hann þangað
dróttkveðnar- dráDur um orrustur og af-
rek i>á voru honum siáifum yrki«efnin
..auðskæf". Nú ge’ur Ægir honum níð^afi.
Nei. aMrei framar mun hann bióta Óðin,
í lióði eða athöfn. hann hinn óírvgga guð.
Og hó. Einhvers staðar úr hyldvoi örvænt-
ingarinnar leggur liósglætu, sem vex. Mkt
og dagskiman, unz hún verour mildu skini
á harma Egils og hugarkvöl. Einhver ann-
arieg r«dd hvisiar í kvrrð morgunsins,
mi’d rödd. Hk klaki hinna kristnu manna
úti þar á Eriglandi. Hún flvtur friðarmál:
Vist hefir Óðinn marga hiuti til hin gert
stórum vel. Oft hefir hann veitt hér vígs-
gengi. þótt við ofurefli væri að etia. Fann
hefir gætt þig þeim vitsmunum, að óvinir
þinir hafa ekki dulizt fvrir bér. Og hann
hefir gefið þér giöf skáldskanarins, hinn
„lastalausa fagnafund" sinn, langt umfram
aðra menn. Og röddin í brjósti Egils stígur
yfir ölduhljóðið frá sænum: Hví skyldir þú
ekki þá leita harmi þínum staðar i ljóði,
en ekki hefnd. „Ef et betra telk“. Þessi
óbrotnu orð eru þau lífgrös, sem draga
sviðann úr sál hins syrgjandi föður og
svívirta víkings. Við læknisdóm þeirra læt-
ur hann sefast. Þau veita honum þrótt
til þess að lifa lífi sínu „glaður með góðan
vilja.“
Sonatorrek er tvímælalaust einn hinn
veglegasti bautastðinn, sem reistur hefir
verið í túnum íslenzkrar tungu. Og enginn
ritskýrandi getur rænt því frá oss eða Agli.
Það er furðulegt einmæli syrgjandi sálar,
sem horfist í augu við hin hinztu rök, og
á naumast sinn líka annan en helsöng
Hallgríms, Allt eins og blómstrið eina, enda
er fleira líkt með þessum kvæðum en ætla
mætti að óreyndu. — Oss gefur sýn inn að
hjartarótum hins hugstola víkings, finn-
um söknuð hans, vanmátt og sálarstríð.
Hann gengur á hólm við sjálfan sig, við
ástríður sínar, beiskju og sorg. Hann berst
fyrir lífi sínu og sæmd. Mannaforráð og
mikill fjárhlutur koma honum að litlu
haldi, vitsmunir, afl og vígfimi draga
skammt. Samt fær hann sigur, ekki með
sverði eða spjóti, heldur með þvi hálmstrái
samúðar, sem átt hefir rætur í huga hans
og styrkzt við hina hörðu rapn.
„Ef et betra telk.“ Ef ég ann Óðni sann-
mælis og lít á velgerninga hans mér til
handa, get ég sætzt við hann sem jafningi
svívirðulaust, þrátt fyrir hinn mikla harm,
er hann hefir að mér kveðið. Þetta er há-
mark kvæðisins og hughvörf Egils sjálfs,
hinn torveldi tindur, sem hann varð að
klífa áður en hann gæti snúið frá myrkri
til ljóss, frá dauða og þögn til lífs og ljóða.
„Ef et betra telk“. Þessi fáu orði fela i sér
endurlausn, ekki Egils eins, heldur allra,
er að þeinv vilja fara, líkt og hinn sígri
hrósandi básúnuhljómur: „Jesús er mér í
minni,“ hefir upp hinn nýja söng í sálmi
Hallgríms.
Sonatorrek er harmbótarkvæði Egils og
höfuðlausn önnur. Hin „vammi firrða í-
þrótt“ Óðins barg honum þá enn frá dauða.
Ekki höfðinu einu, heldur hjartanu með.
II.
„Fár bregður hinu betra, ef hann veit
hið verra,“ segir hið fornkveðna, og það
virðist fara furðunærri lundarfari vor ís-
lendinga. Oss er svo tamt að halda því
upp, sem miður fer í fari annarra, en fella
hitt undan, er horfir til málsbóta, jafnvel
þótt augljóst sé. Þetta er því furðulegra,
að vér erum annars menn miskunnsamir
og hjálpfúsir, ef á reynir. Flestir bifreiða-
stjórar hér mun^u hiklaust setja sig í
hættu heldur en aka yfir fuglsunga á förn-
um vegi. En mjög í sama mund gætu þeir
úthúðað manni, sem ekki væri þeim að