Tíminn - 23.12.1945, Blaðsíða 13

T í M I N N
13
skapi, eða dregið dár að honum. Svipuðu
máli gegnir um aðra. Það er ekki einsdæmi,
að gesti, sem að garði ber, sé veittur hinn
bezti beini og það eitt við hann mælt, er
honum má vel hlýða, en síðan hljóti hann
hnjóðsyrði af hálfu gestgjafanna, þegar
hann er farinn á brott. Gaman vort er að
jafnaði grátt og beinist mest að misfell-
um í fari annarra, enda njótum vér þess
ekki til fullnustu nema nöfn séu nefnd,
þeirra er á hefir orðið. Þetta virðist mér
lenzka, þó að vitanlega eigi ýmsir óskilið
mál. Vér erum einstaklingshyggjumenn,
íslendingar, enda afkomendur víkinga, sem
með vopnum vógust og virtu það til lítil-
mennsku, er sumir þeirra vildu ekki henda
börn á spjótsoddum. Harðhent náttúra
landsins hefir typtað oss til auðmýktar og
miskunnsemi, þegar hörmungar og dauða
að höndum ber. Þrátt fyrir það blótum vér
miskunnarleysið á laun í daglegum hátt-
um og hendum hver annan á spjótaoddum
spotts og illkvittni, — bregðum hinu verra,
þó að vér vitum hið betra.
Af hverjum manni, sem -vér kynnumst,
mótast mynd í huga vorum. Orð hans og
æði, uppruni hans og atvinna vekja með
oss úðir, andúð eða samúð, sem eru af-
kvæmi vor, en ekki hans, og gætir mis-
jafnt eftir geðsmunum og menningu
sjálfra vor.
í ungdæmi mínu voru allvíða til veður-
hús svo nefnd. Það voru trékassar með
húslögun, og tvennar dyr á. Lítil skot lágu
innar frá dyrunum, og bjuggu þar karl og
kerling, karlinn ygldur, en kerlingin hýr.
Þegar veður var gott kom kerlingin út í
dyrnar, en karlinn, er miður lét. — Ekki
ólíkt þessu er úðum vorum farið. Ef vel
viðrar í huga vorum, kemur samúðin til
dyranna og verpur mildum blæ á menn og
málefni. En þegar skapið þrútnar, verður
andúðin úti, og vill þá illkvittnin oft fylgja
með. Þá „fýsir eyra illt að heyra“, jafnvel
af eigin munni, ef ekki verða aðrir til.
Geðsmunum manna er harla misjafnt
farið, og sést það ekki sízt á afstöðu þeirra
til annarra. Sumir láta sér títt um þá, sem
þeir þekkjla ekki eða lítið, aðrir hafa ósjálf-
ráðan ímugust á þeim. Flestir drögum vér
sundur í dilka þá menn, er vér náum til
í hinum mikla almenningi samtíðarinnar.
Dilkarnir eru tíðast tveir. í annan setjum
vér þá, sem oss geðjast ekki að, og látum
andúðina standa í dyrunum. Eftir það vill
þeim veita þungt í skiptum vorum, því að
sjaldan litum vér þá á málavöxtu frá
þeirra sjónarmiði heldur sjálfra vor og
miklum fyrir oss misgjörðir þeirra eða
ávirðingar, sjáum flísina, en finnum ekki
bjálkann. Oss sést yfir hitt, að þessir menn
eiga sér vmnendur, sem vafalaust finna
miklar málsbætur þeim til handa. í hinn
dilkinn drögum vér þá, sem oss er vel við,
veitum þeim samúð vora og höldum hlut
þeirra upp, nema þeim sé hrósað um of,
eða hætt sé við, að þeir vaxi oss yfir höfuð,
því þá kynnu þeir að hrökkva yfir í hinn
dilkinn. — Á þennan hátt yrkjum vér ævi
vora líkt og reyfarasögu þar sem menn eru
annað tveggja alls kostar illir eða góðir.
f opinberum umræðum er skiptum vor-
um við menn og málefni stórlega áfátt, og
játa það flestir í orði, en afneita í verki.
Góðgirni og samúðar gætir þar sjaldan.
Hitt er miklu tíðara að kveðja upp andúð
manna til fulltingis sér og sínum málstað,
enda þykir sá ræðumaður snjallastur, sem
snúið getur fimlegast út úr fyrir andstæð-
ingi sínum og varið verst mál með mestri
óskammfeilni. Um rétt rök og drengilegan
málflutning þykir minna vert. Ef andstæð-
ingur á í hlut, má aldrei líta á málsbætur,
slíkt væri metið til vesalmennsku, heldur
þarf að gera hann sem tortryggilegastan
og auvirðilegastan, því að orka verður til
hins ýtrasta á andúð manna, auka hana,
ef hún er til, vekja hana upp að öðrum
kosti. Og oftast virðist þetta undariega
auðsótt. Aldrei má ætla andstæðingi ann-
að en illar hvatir til hvers, sem hann gerir,
aldrei unna honum sannmælis eða viður-
kenna hann að neinu, svo að uppvist verði,
nema þvi aðeins, að hann vorkennist nóg
af öðrum ástæðum, geri yfirbót, eins og
það er kallað, eða gangi úr leiknum með
öllu.
„Ég skal fyrirgefa þér, þegar þú ert dauð-
ur,“ sagði Gissur Þorva.dsson við Þórð
Andrésson, og þótti kaldranalega mælt,
jafnvel á Sturlungaöld. En hversu er okkur
þá farið, sem nú erum uppi? Fyrirgefum
vér andstæðingum vorum áður eða veitum
vér öðrum mönnum fulla samúð, fyrr en
þeir eru allir, þó að þeir hafi, ef til vill,
ekki gert neitt á hluta vorn annað en það
að vera til? — Eftirmæli stinga oft harla
mjög í stúf við hitt, sem sagt er eða ritað
um menn í lifanda lífi, og virðist raunar
þar, sem viðar, æði skammt öfganna á
milli. En þá kennir, er kemur að hjartanu,
og hér i fásinninu markar dauðinn dýpri
spor en úti í hinum fjölbyggðu löndum. í
návist hans kennir oss til yfir hverfulleika
lifsins og hörmum þau örlög, sem öllum
eru ráðin, ekki sízt sjálfum oss. Vér gefum
þá góðfýsi og samúð lausari tauminn en
ella, svo að vér finnum þau sifjabönd, er
saman tengja. Og þá erum vér næst því
að láta oss skiljast, að ævi allra manna er
harmleikur, sem endar ætíð á einn veg:
með dauða söguhetjunnar, hvort sem leik-
urinn er langur eða skammur, hvort sem
hetjan hefir hlotið mikið eða lítið af höf-
undi sinum.
Erlend blöð láta mæla eftir þá menn,
sem mest þykir að kveða, meðan þeir eru
enn á lífi, því að oft þarf skjótt til að taka.
Allmikill vandi mundi vera að rita slík eft-
irmæli, enda óhugsandi, nema góðvild og
réttsýni séu með í verki, ef meta á með
sanngirni ævi og störf þeirra, sem um er
ritað. Hér á landi tíðkast þetta ekki, svo
að ég viti. Hitt er augljóst, að það væri tor-
veldara hér en annars staðar, þvi að mála-
fylgja öll er hér harðari, óþolið og andúð-
in meiri gegn öllum þeim, sem framarlega
standa í þjóðfélaginu. En þó hygg ég, að
oss væri hollt að hugleiða, þegar hæst
stendur gnýrinn um einstaka menn, hvern-
ig vér vildum eftir þá mæla. En um deilu-
mál skyldi hitt haft að marki, hversu vér
vildum flytja þau fyrir erlendum mönnum
á ókunnum stað, þvi að þá finnum vér gerst
hvað tengir oss, samlenda menn.
Það er sagt, að fáir kunni um vini sína
að dæma, og þó mundu allir.kjósa slíkan
dóm sér til handa. En mundu menn þá
réttdæmari um óvini sína? Ég hygg það
ekki vera. Mér hefir jafnan reynzt það
réttast, sem af góðgirni og samúð er sagt
um menn og málefni. Hitt er víst, að eng-
inn getur gefið réttan úrskurð, nema hann
hafi sett sig i spor þess, sem um er dæmt
og litið á málavöxtu frá hans bæjardyrum.
Það gerir vinveittur maður miklu fremur
en sá, sem öndvert rís.
Oft er um það rætt nú á dögum, að oss
íslendingum sé það mikil nauðsyn að stilla
deilunum í hóf, og sumir kveða svo fast
á um þetta, að þjóðin sjálf sé í veði, ef það
takist ekki. Efalaust er slíkt af góðum huga
mælt og góðum vilja. En til hins virðist
þó fremur stefna, að sundur dragi og deil-
urnar vaxi. Hverju sætir þetta? Það sætir
því, að menn mikla fyrir sér ágreinings-
efnin, en gleyma hipu, sem sameiginlegt
er: að vér erum af einni þjóð, eigum sama
land, sömu tungu, sögu og örlög. Það sætir
því, að menn rækta andúð sina, hafa hið
verra, ef tvennt er til. Þess vegna stendur
hér flokkur gegn flokki og stétt gegn stétt,
ekki þess sinnis að þreyta rökræður með
hófsemd, svo sem ætlandi værí hernuminni
þjóð á háskatimum, heldur í þeim ham,
að hagnýta til hins ýtrasta andúð, tor-
tryggni og illfýsi, þær höfuðskepnur ófrið-
ar og óskapa, sem eitt sinn hafa farið
frelsi landsins og valda nú ófarnaði ver-
aldarinnar umhverfis oss. Samt er áfram
haldið, þó að augljóst sé, að sigla verð: Milli
skersins og bárunnar á næstu árum og
gjalda varhuga við hvoru tveggja. Vonandi
fleytumst vér enn um sinn, en söm er okkar
gerðin. Og það er trúa mín, að fyrr eða síðar
reki oss í strand, ef vér stillum ekki nokkuð
til. Enginn skilji orð mín svo, að ég vilji
drepa með öllu á dreif deilumálum flokka
eða stétta. Slíku fer víðs fjarri. En deila
má, þó að meiri hófsemdar sé gætt i mál-
flutningi en hér tíðkast. Og hitc vildi ég
sagt hafa, að það getur ekki verið til góðs,
er menn og flokkar bera hvorir öðrum
á brýn hinar þyngstu sakir, jafnvel land-
ráð, eða trúnaðarmönnum bjóðarinnar er
brugðið um ómennsku, heimsku <g illgirni.
Með því smækkum vér sjálfa oss um cfni
fram, óvirðum þjóðina og allt, sem hennar
er og verið hefir.
Margir halda því fram, að allar illdeilur
stafi frá stjórnmálamönnunum sjálíum,
enda séu þeir með því marki brenndir að
geta aldrei setið á sárshöfði. Vitanlega er
þetta rangt og stafar af því, að vér viijum
heldur trúa lasti andstæðinganna en hrósi
samherjanna. Ef vér lítum nokkra áratugi
aftur í tímann, virðist oss, að þá hafi for-
ystumenn þjóðarinnar verið hver öðrum
snjallari og sumir skörungar. Enginn skyldi
þó ætla, að samtíð þeirra hafi litið þann
veg á, heldur dró hún að þeim dár og ill-
, mæli. Síðar kom svo hlutur þeirra upp,
þegar þeir voru liðnir og hin breiðu spjót
náðu þeim ekki lengur. Þetta sýnir, að
illfýsin dæmir rangt. Stjómmálamenn vor-
ir nú eru börn sömu þjóðar sem vér hinir,
líkum kostum og löstum búnir, en yfirleitt
mikilhæfir menn, enda hefði oss stórlega
skjöplast um fulltrúaval, ef svo væri ekki.
Hitt er annað mál, að þeir verða að hafa
þann hátt, sem tíðkast í landinu, og þjóðin
vill hafa hávaða og æsingu um stjórnmál.
Það er hennar veiki. Hún vill láta deila
illdeilum á opinberum mannfundum. Að
öðrum kosti þykja þeir daufir. Stjórnmála-
erjur eru almannaskemmtun hér á landi,
nokkurs konar þjóðaríþrótt, sem allir verða
að stunda, annað hvort sem keppendur eða
áhorfendur, ef þeir vilja teljast menn með
mönnum. Fjórða hvert ár eru svo haldin
allsherj armót, þar sem menn og flokkar
etja kappi. Vitanlega þurfa höfuðkemp-
urnar að temja sér íþróttina til hlítar,
enda verða sumar þeirra ótrúlega leiknar.
En allur þorrinn kemur til mótsins, hver
einn keifandi með sinn pinkil af andúð, er
hann steypir í hinn sameiginlega soðketil
haturs og æsinga, sem lengi kraumar 1
síðan, svo að andrúmsloftið yfir blessuðu
landinu er sem blandið eitraðri svælu úlf-
úðar, tortryggni og getsaka.
Þetta er hættulegur leikur, því að hatrið
er ekki leikfang. Það er háskalegt afl, sem
dregið getur þungar kvarnir, en malar
hvorki malt né salt heldur óheill og auðn,
að minnsta kosti um síðir, enda væri það
ekki illt, ef það yrði til gagns. Og hversu
fór þeim Fást og Galdra-Lofti? — Þeir
Framhald & bls. 24