Morgunblaðið - 21.11.1959, Side 13

Laugardagur 21. nóv. 1959
MORGUNBLAÐIÐ
13
Ritgerðarkorn og

Jón Helgason: Ritgerðakorn
og ræðustúfar. 299 bls. —
Reykjavík, Félag íslenzkra
stúdenta í Kaupmannahöfn,
1959.
JÓN HELGASON prófessor í
Kaupmannahöfn er eflaust einn
skemmtilegasti stílisti sem nú
skrifar á íslenzka tungu. Mál
hans er kjarngott, orðfærið lip-
urt og látlaust, og stíll hans
þrunginn hinni léttu kaldhæðni,
sem gerir 1 senn að ylja lesand-
anum og styggja hann til um-
hugsunar.
í annan stað er Jón einn
þeirra ögunarmeistara, sem
hverri kynslóð er hollt að eiga
og hlusta á. Hann nýtur þeirra
sérréttinda að vera búsettur í
öðru landi og líta hingað hin-
um glöggu augum gestsins. Fyr-
ir vikið horfir hann af hærra
sjónarhóli en títt er um íslend-
inga; hann á léttara með að
vanda um við okkur sem heima
sitjum, af því að hann er ekki
samdauna ósómanum sem hér
þrífst víða, meðalmennskunni,
kákinu, sofandahættinum, klunna
skapnum og hræsninni. Dómar
hans eru kannski ekki alltaf full
komlega sanngjarnir, en hann
skýtur sjaldan langt frá marki,
þó hann spenni bogann hátt.
Þá ber enn að nefna það, að
starf Jóns hefur veitt honum að-
stöðu til að fjalla um ýmisleg
efni sem liggja utan við alfara-
leiðir vísinda og fræðimennsku.
í grúski sínu í bókasöfnum, bæði
í Höfn og annars staðar, finnur
hann ósjaldan fróðleiksmola, sem
eru kannski léttvægir í sjálfum
sér, en fylla einatt í þau göt sem
eru á vitneskju okkar um gengn
ar aldir. Margar uppgötvanir
hans og hugleiðingar sýna hlut-
ina í nýju Ijósi og gefa okkur
fyllri mynd af liðinni tíð.
Síðasta bók Jóns, sem ber hið
yfirlætislausa heiti „Ritgerða-
korn og ræðustúfar" og kemur út
í tilefni af sextugsafmæli hans,
ber órækt vitni því sem sagt var
hér að framan. Hún er skemmti-
leg aflestrar, þó að hún sé í
þyngra lagi; hún tekur á ýms-
um hvimleiðum kaunum í ís-
lenzku nútímalifi, einkanlega
„ræðustúfarnir"; og hún er
sneysafull af fróðleik um mörg
efni sem sjaldan eru ofarlega á
baugi í daglegum umræðum okk-
ar.
í ritgerðakornunum gætir
margra grasa og sundurleitra.
I>ar er að finna merkilegar grein
ar um Bjarkamál Saxa hins
danska og Hildibrandskviðu á-
samt þýðingum Jóns á þessum
merkilegu fornkvæðum. Eru
þýðingarnar snilldarvel gerðar,
svo sem vænta mátti af skáldi á
borð við Jón Helgason, og hinn
mesti fengur að þeim fyrir ís-
lenzkar bókmenntir. í greininni
um Hildibrandskviðu verður
prófessornum hins vegar á furðu
leg skyssa. Hann segir að mjög
sé fátítt í bókmenntum heimsins,
að faðir falli fyrir hendi sonar
síns, og kveður aðeins vera um
það tvö dæmi, sem kunnug séu.
Annað sé dráp Telegonosar á
Ódysseifi föður sínum, hitt dráp
Jökuls á Búa föður sílnum í
Kjalnesingasögu. Hér skýzt hon-
um yfir það dæmi sem frægast
er allra: dráp ödípúsar hins
gríska á Laíosi föður sínum, kon
ungi í Þebu.
Fyrsta og langlengsta ritgerð-
in heitir „Að yrkja á íslenzku",
og er þar fjallað af frábærri
þekkingu og mikilli skarp-
skyggni um ljóðagerð íslendinga
að fornu og nýju. Kemur þar
fjölmargt athyglisvert og jafn-
vel furðulegt fram í dagsljósið,
og ætti þessi ritgerð að vera öll-
rœ&u-
stúfar
um íslenzkum ljóðskáldum
skyldulesning. Jón bendir á það,
sem raunar var löngu kunnugt,
að Grímur Thomsen var mikill
skussi í bragfræðinni, þó hann
sé eitt af höfuðskáldum íslend-
inga. Hitt er nýlunda að heyra,
að skáldin á 19. öld, bæði Jónas
Hallgrímsson, Mátthías Jochums-
son og fleiri, gerðu sér litla
grein fyrir lögmálum þeirra
fornu hátta, sem þeir ortu undir
t.d. fornyrðislags og Ijóðaháttar.
Og sitthvað finnur Jón athuga-
vert við máltilfinningu og yrk-
ingarmáta Stephans G. Step-
hanssonar. Kennir Jón rímna-
skáldskap um margt af því sem
aflaga hefur farið, þó hann hafi
mikið dálæti á honum.
Á einum stað kemst hann svo
að orði: „Hitt er þó sönnu nær að
íslendingum hefur löngum hætt
til að gera braglist sína allt of
dýra. Mikið rím og þétt var oft
helzta markmiðið, málið þraut-
pínt til allskonar hljóma, en efni
og vit varð að hörfa. Ef engin
þjóð í Norður-Evrópu hefur
dekrað eins við háttu sína og
við, hefur heldur engin ort jafn-
mikið af bulli og endileysu, af
því að hættimir voru svo dýrir
að þeim varð ekki fullnægt
nema með því að fylla þá innan-
tómum gjallanda eða misþyrma
málinu". (bls. 26).
Á öðrum stað segir Jón eftir
að hann hefur talið upp kosti
stuðla í íslenzkum kveðskap:
„Hinsvegar yrði naumast nein-
um þeim manni sem borið hefur
við að kveða á íslenzku orðfall
ef telja skyldi ókosti stuðlanna.
Hann mundi þá framar öllu
nefna að þeir gera skáldskapar-
iðjuna hjá oss erfiðari og vanda
samari en hjá öðrum þjóðum.
Orðfæri íslenzkra Ijóða hljóti að
fjarlægjast eðlilegt mál meira en
annars staðar. * Útlend kvæði
verði sjaldnast íslenzkuð án þess
að mikið fari forgörðum, af því
að hömlurnar séu svo sterkar,
leiðin svo þröng. Og loks gæti vel
verið að einhver bætti því við
að sér þættu stuðlar stundum
alls ekki fagrir, heldur jafnvel
þreytandi, háværir og uppi-
vöðslusamir, einkanlega í stutt-
um ljóðlínum. En þegar öllu
væri á botninn hvolft þykist ég
vita að mótbárurnar mundu
reynast nasalæti. Því að hjá
hverjum þeim sem fengið hefur
brageyra sit.t mótað af íslenzk-
um kveðskap er stuðlatilfinning-
in svo rótgróin að hann getur
ekki hugsað sér að yrkja án
þeirra“ (bls. 30).
Þannig ræðir Jón vandamálin
frá öllum hliðum og bendir á
margt íhugunarvert, þó hann
sannfæri ekki alltaf lesandann.
Ritgerðin er samin af mjög gagn
rýnum huga, sem sennilega
mundi finna sitthvað athugavert
hjá flestum íslenzkum ljóðskáld-
um, en hún er jafnframt mjög
hlutlæg og fræðimannleg. Ég
býst við hún sé eitt þeirra „grund
vallarverka" sem samin hafa
verið um íslenzka Ijóðlist.
1 grein um verkefni íslenzkra
fræða, sem samin var 1945 og
því að nokkru úrelt, er drepið
á margt sem enn í dag er aðkall-
andi og bent á þær ótrúlegu
gloppur sem eru í íslenzkri
fræðimennsku. í fróðlegu grein-
arkorni bendir Jón á óræk rök
fyrir því, að Gauks saga Trand
ilssonar hafi verið til og glatazt.
Þá segir frá íslenzkum handrit-
um í British Museum og rekur
þar margan kynlegan kvist á
fjörur höfundar.
í fróðlegri ritgerð um þjóðsög-
ur ræðir höfundur sérstöðu ís-
lendinga á þessum vettvangi og
bendir á helztu einkenni ís-
lenzkra þjóðsagna.
Styðst hann þar einkum við
hið merkilega rit Einars Ól.
Sveinssonar „Um íslenzkar þjóð-
sögur“, sem kom út árið 1940.
Þá hefur Jón samið nokkrar rit-
gerðir um merka íslendinga, sem
sett hafa mark á íslenzka menn-
ingu á ýmsum skeiðum, þá Am-
grím lærða, séra Jón Þorláks-
son á Bægisá, Finn Magnússon,
Sigfús Blöndal og Guðmund
Finnbogason. Forvitnislegastar
þóttu mér ritgerðirnar um séra
Jón Helgason
Jón og Finn, sem voru í senn
afreksmenn og miklir rauna-
menn.
Þá eru fróðlegar athugasemdir
um fjögur íslenzk kvæði, Herra
daginn eftir Benedikt Gröndal
eldra, Hóratíusarþýðingu eftir
Jónas Hallgrímsson, Draum hjarð
sveinsins eftir Steingrím Thor-
steinsson og Jón Arason á aftöku
staðnum eftir Matthías Jochums
son.
Loks er stutt grein um græn-
lenzk nútímav'andamál og mjög
athyglisverð ritgerð sem nefnist
„Hrein íslenzka og miður hrein“.
Er þar rætt um íslenzka hrein-
tungustefnu og nýyrðasmið, og
margar skynsamlegar ábending-
ar.
„Ræðustúfarnir" eru átta tals-
ins, sex þeirra fluttir í Kaup-
mannahöfn (þar af fimm á stríðs
árunum), einn haldinn af svöl-
um Alþingishússins 1. des. 1954,
og einn í tilefni af fimmtugsaf-
mæli Halldórs Laxness. Ræð-
urnar frá stríðsárunum vekja sér
staka forvitni, því þar fær mað-
ur nasasjón af viðhorfum þeirra
fslendinga sem voru bundnir við
Kaupmannahöfn fyrir og kring-
um lýðveldisstofnunina. Allar
eru ræðurnar hugvekjur sem enn,
standa í fullu gildi, og er öllum
hugsandi íslendingum hollt að
kynna sér þær. Ræðan um Lax-
ness er greinargott yfirlit yfir
feril og afrek nóbelsskáldsins.
Vera má að sumum þyki unv-
vöndunartónninn helzti þrálátur
í skrifum Jóns Helgasonar, en
hverjum sem ber framtíð ís-
lenzkrar menningar fyrir brjósti
má vera ljóst, að umvöndunin
er sprottin af umhyggju fyrir
Framh. á bls. 23.

Þrátt fyrir vetrarkulda og
stuttan sólargang býr skamm-
degið yfir sínum töfrum. Þetta
fer þó fram hjá alltof mörgum,
sem ekki gefa sér tíma til að
líta í kringum sig. — Ljósm.
blaðsins tók þessa mynd við
höfnina í fyrradag.

islendingar eiga 72 skip í smíðum erlendis
Stálskipunum fjölgar ört. Skipaskoðunarstjóri
segir frá skipasmíðunum
f GÆR barst Mbl. mjög ítarleg
fréttatilkynning frá Hjálmari R.
Bárðarsyni, skipaskoðunarstjóra,
varðandi skipasmíðar fyrir ís-
lendinga erlendis. Segir þar að
um þessar mundir séu óvenju
mörg skip í smíðum fyrir íslend-
inga. Segir í fréttatilkynningu að
miðað við 1. nóv. sl. sé um að
ræða alls 72 skip, sem samtals
eru 17.562 brúttólestir.
Öll eru skip þessi fiskiskip,
að fjórum frátöldum, en þau eru
flutningaskip Eimskipafélags ís-
lands og varðskip Landhelgis-
gæzlunnar, sem bæði eru í smíð-
um í Aalborg í Danmörku, enn-
fremur er Vestmannaeyjaskipið
Herjólfur, sem er í smíðum í
Martenshock í Hollandi og flutn-
ingaskipið Laxá, sem Hafskip
h.f. eiga í smíðum í Elmshorn í
Vestur-Þýzkalandi.
í smíðum eru 5 togarar, allir
í Vestur-Þýzkalandi. Er það tog-
ari Guðmundar Jörundssonar í
smíðum í Rendsburg, og 4 togarar
í smíðum í Bremerhaven fyrir
Bæjarútgerð Hafnarfjarðar, ís-
björninn h.f. Reykjavík, ísfell
h.f., Flateyri og Síldar- og fiski-
mjölsverksmiðju Akraness. Enn-
fremur gamall þýzkur togari um
650 brúttórúmlestir sem Ásfjall
h.f. í Hafnarfirði hefir keypt, og
ber nafnið Keilir. Hann hefir
verið í viðgerð undanfarið og
er rétt nýkominn til landsins.
Þegar frá eru dregnir þessir
togarar og flutningaskip og varð-
skip, eru í smíðum eða ókomin
heim, miðað við 1. nóvember, 62
fiskiskip, 250 brúttórúmlestir og
minni.
Þessi skip skiptast þannig milli
landa, að í Danmörku eru í smíð-
um 10 fiskiskip, öll tréskip, 75
brúttólestir og minni, samtals
695 brúttórúmlestir að stærð. —
í Noregi eru samtals í smíðum
22 fiskiskip, þar af 2 tréskip og
20 stálskip og eru þau frá 85 upp
í 208 brúttórúmlestir að stærð
og samtals áætluð 3003 brúttó-
rúmlestir. — í Svíþjóð er um að
ræða eitt tréfiskiskip og tvö stál-
skip, samtals 400 brúttórúmlestir.
— I Austur-Þýzkalandi eru eftir
tvö 249 brúttórúmlesta togskip
og 13 fiskiskip 24 brúttórúmlestir
hvert, eða samtals 1720 brúttó-
rúmlestir. — I Vestur-Þýzka-
landi eru 10 fiskiskip samtals,.þar
af 1 stálskip og 9 tréskip, flest
um 75 brúttórúmlestir, eða sam-
tals 790 brúttólestir. — í Hollandi
eru í smíðum tvö stál fiskiskip,
120 og 170 brúttórúmlestir.
Ef tekin eru út úr eingöngu
fiskiskip minni en 100 brúttó-
rúmlestir, eru 14 þeirra úr stáli
og 13 tréskip. Af 62 fiskiskipum,
innan við 250 brúttórúmlestir,
eru hins vegar aðeins 13 tréskip
á móti 59 stálskipum. Sést a£
þessu greinilega hversu ört stál-
skipunum fjölgar miðað við tré-
skip í flota okkar. Með slíku
áframhaldi verður mjög veru-
legur fjöldi fiskiskipa okkar sem
stærri eru en 50 til 60 brúttó-
rúmlestir orðin stálskip innan
fárra ára.
Ástæðan til svo ört vaxandi
fjölda stálskipa er sú, að þegar
stærð skipanna eykst, þá verður
stálskip hagkvæmara en tréskip.
Þurrafúinn á einnig verulegan
þátt í fækkun tréskipanna. Við-
gerðarkostnaður stálskipanna á
að geta verið verulega minni en
tréskipa og stálskipin þola betur
þungar og kraftmiklar vélar en
tréskip.