Morgunblaðið - 10.02.1962, Blaðsíða 13

Laugardagur 10. febr. 1962
MORGVNBLAÐIÐ
13
GreiðsSa vecjna eignanáms
NÝLEGA var kveðinn upp í
Hæstarétiti dómur í máli, er reis
vegna ágreinings um það, hverj-
um bæri hluti af bótum, er rík-
issjóður greiddi eigendum Staf-
nestorfunnar í Miðneshreppi fyr
ir missi beitarafnota vegna fram
kvæmda varnarliðsins á Reykja-
nesskaga.
Málavextir eru þeir, að árið
1944 fór atvinnu- og samgöngu-
xnálaráðuneytið fram á það við
sýslumannimi í Gullbringu og
Kjósarsýslu, að hann létá fram
fara mat á andvirði tilgreindra
landssvæða á Reykjanesskaga,
sem taka skyldi eignarnámi til
flugvallargerðar, svo og að' láta
kveða á um fébætur til handa
eigendum og umráðamönnum
landssvæða þessara vegna skerð-
ingar á nagnýtingu landanna frá
þeim tíma, er setulið Banda-
ríkjanna hafði tekið þau til um-
ráða.
Meðal jarða þeirra, sem land
var tekið af með umræddu eign-
arnámi var Stafnes í Miðnes-
hreppi, en þar var um að ræða
óskipt land sex jarða. Var nokk-
ur hluti landsins algert bann-
svæði, en landeigendur héldu
beitarafnotum af rúmum 1670 ha.
Með afsalsbréfi frá 5. okt 1945
afsalaði stefnandi máls þessa,
Þorsteinn Guðmundsson túl Ei-
ríks Eyleifsscnar, Guðjóns Ey-
leifssonar og Metúsalems Jóns-
sonar, en þeir eða dánarbú þeirra
eru stefndu í málinu, fjórðungi
sínum af Stafnestorfunni, þ. e.
Stafnesi. í afsalinu var undan tek
in landsspilda sú, sem á sínum
tíma var tekin úr eigninni af
hernaðarástæðum undir flugvöll
o.fl.
Beitarréttindi á áðurgreindum
hluta hins eignarnumda lands
héldust þar til 1. ágúst 1951, en
þá voru jarðeigendum meinuð af-
not landsins vegna framkvæmda
varnarliðsins á Reykjanesskag-
anum.
Samningar tókust með eigend-
um og umiáðamönnum jarða
þeirra, sem lan<J hafði verið tek-
ið af með eignamámi, annars-
vegar, og varnarmáladeild Utan-
ríkisráðuneytisins, hinsvegar, og
var svo um samið, að ríkissjóður
skyldi greiða árlegt gjald fyrir
missi beitarafnotanna, er ákveð-
ið skyldi af gerðardómi. Sam-
kvæmt gerðinni voru bætur til
eigenda Stafnestorfunnar í heild
ákveðnar kr. 596.750,00 fyrir tíma
bilið frá 1. ágúst 1951 til 31. des.
1957. Bar fjórðung fjár þessa
undir Stafnes I, þar sem sú jörð
er talin vera fjórði hluti allrar
torfunnar. Stefnandi í málinu,
Þorsteinn Guðmundsson, taldi
sig eiga rétt til fjórðungs fjár
þessa og höfðaði því mál þetta
til heimtu þess úr höndum
þriggja áðurgreiindra aðila. Fjórð
ungur árgjaldsins árið 1958 rann
hinsvegar til stefnanda Og hinir
stefndu gagnstefndu því til að
heimta þann hlutia úr höndum
stefnanda.
Þorsteinn Guðmundsson reisti
kröfur sínar á því, að við söluna
á Stafnesi I.hafi beitarrétturinn
á hinu eignarnumda landi ekki
fylgt með til kaupenda. Telur
hann sig hafa undanþegið beit-
arréttinn sölunni með þeim fyr-
irvara í afsalsbréfinu að taka und
an landspildu þá, sem á sínum
tíma hafi verið tekin úr eigninni
undir flugvöll 0. fl. Af þessum
ástæðum eigi að renna til hans
allt endurgjald fyrir afnám beit-
arafnota á landi tilheyrandi
Stafnesi 1.
Kaupendur Stafness I reistu
hinsvegar kröfur sínar á því, að
umræddur beitarréttur hafi fylgt
með til þeirra við kaupin. Á beit
arréttinn hafi ekki verið minnzt
í afsalinu, heldur sé þar tekið
fram, að kaupendur njóti frá af-
salsdegi ailra afnota og réttinda
hinnar seldu eignar. Það geti
ekki farið á milli mála, að beit-
arréttur falli undir „afnot og
réttindi" jarðar og hafi því kaup
endur Stafness I orðið eigendur
þessara réttinda.
Þeir hafi hagnýtt sér beitarrétt
inn allt frá afsalsdegi og þar til
Þann 26 janúar komu Friðrik
Danakonungur og Ingrid dvottn-
ing heim til Danmörkur eftir
opinbera heimsókn í Thailandi,
hjá Bhumibol konungi og Sirikit
drottningu. Þótti heimsóknin tak-
ast mjög vel og haft eftir kon-
ungi að minningarnar frá ferð-
inni sku eins og „óviðjafnanlegs
fagur draumur“. Eftir 22 tíma
flug í þotunni Rurik Viking frá
Bangkok, komu konungshjónin
á Kastrupflugvöll, þar sem Mar-
grét prinsessa tók á móti þeim.
Hér sést hún heilsa pabba sínum.
1. ágúst 1951, er þeim hafi verið
meinuð afnotin. Þá hafi stefn-
andi ekki gert kröfu til leigu eft-
ir beitarréttinn. Þá var bent á,
að stefnandi hafi flutt til Reykja-
víkur eftir söluna og ekki geti
tómthúsmaður í Reykjavík átt
sjálfstæðan beitarrétt.
Loks var á það bent, að endur-
gjaldið fyrir missi beitarafnot-
anna hafi verið miðað við tjón
jarðeigendanna og því allur
grundvöllur fallinn undan skyldu
til bótagreiðslu, ef beitarrétitur-
inn væri sérstök eign tómthús-
manns.
Niðurstöður máls þessa fyrir
héraðsdómi urðu á þá leið, að
hinir stefndu voru sýknaðir af
kröfum stefnanda og í gagnsök
skyldi gagnstefndi greiða gagn-
stiefnendum umstefnda fjárhæð.
í forsendum dómsins segir, að
í áðurgreindu afsalsbréfi hafi
ekki verið á beitarréttinn minnzt,
Framhald á bls. 17,
Hvað er þjóðlcgt? — Erlend áhrif á íslandi — íslenzk menning sterkust i
tengslum við erlenda strauma. — Var Egii! Skallagrímsson óþjóðlegur? —
Eða Hallgrínnir Pétursson? — Dagskipan Hitlers — Steinn Steinarr „gamall
skáldmæringur“!
í Engum fer eins illa og fá-
mennium þjóðum, sem eiga allt
undir öðrum, að ala upp í sér
þjóðarhroka. Og engum ætti það
að vera jafrnmiikill gleðiauki og
amáþj óðunum, þegar hinar
stærri þjóðir sjá að sér og virða
þær, sögu þeirra og mienningu,
til jafns við sín eigin afrek; sú
er þróun okikar tíma.
j Fyrir tveimur árum talaði ég
við eitt fremsta ljóðsikáld Frakika
aif yngri kynslóðinni, Pierre
Emmanuel. Ég kvartaði yfir því
við hanm, að mér fyndist Frakk-
ar ekki virða bóikmienntir ann-
arra þjóða tiil jaifns við sínar
eigin; þeir þættuist þess jafnvel
umkomnir að líta niður á bólk-
menntir Breta og Bandarilkja-
manna. Skáldið brosti: „Þú skalt
ekki kippa þér upp við það,“
sagði hann, „við Frakkar erum
vanir að líta niður á bóikmenntir
annarra þjóða. Til skamms tíma
hefur það verið hefðbundin
venja hér um slóðir að hugsa sem
evo, að engin bók sé þess virði að
Ihiún sé lesin, ef hún er ekki skrif
uð á frönsku“. — Það hlýtur að
vera mikið verk að breyta svo
rótgróinni og þjóðlegri „venju“,
en þeir menn eiga þaikkir skilið
sem að því stuðla. Þeir gefa okik
ur fyrirheit um að nýr tími
feveðji sér hljóðs.
Q
Við íslendingar töluim að von-
um mikið um sögu okkar og
menningu og stundum af þeirri
viðkvæmini sem oflt er einkenni
Jí'tilla þjóða í samiskiptum vúð
aðra; það er eins og hvort
tveggja, sagan og menningin, hafi
stokkið alskapað út úr höfði
Seifls, am.k. eru lýsingarorðin
valin í samræmi við það; það
er eirns oig fólik haldi við hötflum
aldrei verið í tóngslum við um-
heiminn, aldrei orðið fyrir nein-
um verulegum áhrifum. Hvílík
firra! í fljótu bragði man ég
ekki eftir neinu sem hér hefur
gerzt án erlendra áhrifa, nerna
ef vera skyldi hlaup í ám og
vötmurn, Heklugos og aðrar nátt
úruhamfarir. Sannleikiurinn er
sá, að við höfum þrátt fyrir ein-
angrun . sótt afll í alla helztu
menningarstrauma Evrópu fyrr
og síðar og gleypt suma með húð
Og hári, eins og kaþólskuna fyrst
og síðan lútherskuna sem komið
var á í komungsims nafni
frekar en guðs, enda fastar sótt
af hinum fyrrnefnda af skiljan-
legum ástæðum: siðabótin var
fyrst og frerhst efnahagsbylting.
En vegna þess hún bar í sér þó
nOkkurn merg nýrrar mienningar
varð hún okkur ekki að því fjör-
tjóni, sem til var stofnað; eða
hvað segja menn um skáldiskap
Jónasar Hallgrímissonar sem hef
ur mieð aðstoð hagstæðrar þró-
unar og batnandii ljóðasmekks,
brætt fleiri íslenzlk hjörtu en
hægt var að hugsa sér að nokkr-
um dauðlegum manni mundi
takast? Hvert sótti hann þann
áburð sem gerði skáldskap hans
að grænni vin í þeirri eyðimörk
hefðar og venju, sem af einhverj-
um ástæðum gat ekki dragið til
sín ærlegan Vatnsdropa? Það
skyldi þó aldrei hafa verið í þá
nýju bókmenntastrauma álfunn-
ar sem túlkaðir voru í verkum
skálda eins og Heines, Schill-
ers og Goethes? eða Verðandi-
menn, Hannes Hafstein, Einar
Kvaran og Gestur Pálsson, sem
komu heim með fersk, en „ó-
þjóðleg“ erlend áhrif sem sjálf-
ur Gröndal fordæmdi af róman-
tískri sannfæringu þess manns,
sem trúði ekki öðru en raunsæis-
stefnan mundi ganga af íslenzikri
menningu dauðri; eða stjórnmiála
þróun 19. aldiar og fyrra hluta
þeirrar sem við nú lifum, mundi
hún ekki eiga einhverja skýr-
ingu í samtíðarsögu Evrópu?
Nei, íslenzk menning hefur
aldrei staðið með eins miklum
blóma og þegar landið hefur ver-
ið í nánum tengslum við erlenda
strauma. Við þurfum ekki annað
en bera saman fyrra hluta 13.
aldar og 14. öldina tiil að sann-
færast um það: á 13 öld óx ís-
lenzkri menningu ásmegin meir
en dæmi eru til í sögu okkar
nema ef vera skyldi síðustu ára-
tugina, enda voru saangöngurn-
ar í sæmilegu lagi og samiskiptin
við útlönd, einkurn Noreg, svo
mikil að stappaði nærri óreglu.
Á 14. öldinni leggjast samgöngur
aftur á móti niður að mestu og
Íslendingar hætta að hafa þrek
og manndóm til að vinza úr er-
lendri menningu, enda miunaði
þá litiu að þeir yrðu úti í þeim
hretviðrum andlegrar niðurlæg-
ingar, sem jafnan fylgja í kjöl-
far slíkrar einangrunar.
Að þessu athuguðu finnst mér
þeir, sem fjálglegast tala um bók
menntir okkar og listir Og geta
ekki hugsað . sér annað en ís-
lenzk menning hafi orðið til við
einskonar andlega meyjairfæ®-
ingu, minna allóþyrmilega á
oberstýrimanninn í ferðasögu
Árna Magnússonar fré Geita-
stekk — og mundi þá ekki lús-
in vera það þjóðlega fyrirbrigði
sem þeir sjá í kíkjum sínum?
„Um dagvaktina“, segir Árni,
„hafði vor oberstýrimaður vafet
einu sinni sem oftar og var að
sjá eftir landi í sinn stóra kikk-
ert. Sá, sem stýrði, var norskur
matrós, Jens Lange. Vor ober-
stýrimaður gekk inn í sitt kamm-
er að vöfeva sér á brennivíni eft-
ir venju, því hann drakk gjarn-
an pott brennivín á vakt sinni,
sem voru fjórir tímar. Leggur
sinn stóra kikkert á kompáshúsið,
þegar inn gekk. Jens Lange fann
stóra lús í höfði sér, lagði hana á
glasið í kikkerten. Vor stýrimað
ur tók strax sinn kikkert, og þeg
ar hann hafði séð lítið í hann,
lofar hann guð, að vér séum nú
ei langt frá landi, því nú komi
jula til okkar með þremur árum
á borð. Gengur til kapt. Hólms
og segir hönum þessi markverð
ugu tíðindi. Hann, úrillur og ný-
lega upp vaktur af sænginni,
tekur og sinn stóra kikkert og fær
öngva juiu að sjá. Vor yfirstýri-
maður segist hana gjörla sjá, —
„en þeir florustu eður fremstu
menn halda árunum upp í lo£tið“.
Þeir þrætast á um þetta. Að síð-
ustu tekur vor kaptein oberstýri-
mainnsinis kikkert og fer að reyna,
hvert sjá kunni þessa juiu, en
þegar hann tók kiikkerten, sneri
það fremsta glas niður, so lúsin
af féll, hvar fyrir 'vor kaptein
fókk ekkert að sjó, vor yfirstýri
maður og ei heldur, þegar hann
tók við kiikkerten.“
Þess má geta að Jes Lange
hefði hlotið hið stærsta straflf
fyrir þetta tiltæki sitt, ef upp
hefði komizt, og mætti það verða
til nokkurrar athugunar fyrir
þau dagblöð sem gera í því að
setja lúsina á kikkertglas að-
skiljanlegra oberstýrknanna.
□
Ef við lítum á þann hóp hér á
landi sem siglir undir merki
„þjóðlegrar“ menningar, er' ekki
hægt annað en viðurkenna að í
honum eru ýmsir ágætir menn
og gegnir sem vilja landi sínu
Vel og telja, aðévarlegt sé jafn-
lítilli skútu og ísland er að voga
sér út á hið mikla haf alþjóð-
legra strauma. En þó málflutn-
ingur þeirra sé á ýmsan hátt
skiljanlegur ber þess að gæta, að
ísland fannst einungiis vegna
þess að til voru menn sem þorðu
að bjóða þessu hafi byrginn og
eygðu meiri vinning í áhættu
ævintýranna en þeirri öryggis-
kennd sem jafnan einkennir
þessa margnefndu þjóðlegu sjálfls
ánægju. En virða ber skoðanir
þessa fólks, því sitthvað hefur
það til síns máls, ef að er gætt:
Gift dig eller gift dig ej og du
vil fortrydie begge dele, sagði
Sören Kirkegaard og er gott að
minnast þeirra orða, áður en
lengra er haldið.
Orð mín hér að framan má
enginn skilja svo, að ég sé því
fráihverfur að við höldum á loiflt
sögu okkar Og erfðurn. Þvert á
móti ber okfeur skylda til að
varðveita þá tungu og menningu
sem hafa verið, ef ekki örlög
okkar þá strit okkar og blóð í
þúsund ár. Engan þarf að undra,
þó bókstolt þeirrar þjóðar sem
ritaði heimsbókmenntir fimm
öldum áður en Bandarilkin voru
stofnuð eigi sér djúpar rætur í
brjósti hvers manns. ísland á
sína liti, sínar sóleyjar. En með
því er hvorki viðurkennt að
stoltið eigi rétt á sér í ýmisum
variasjónum þjóðlegs hroka né
heldur megi það beinlínis verða
til að höggva á rætur þess tréis,
sam einu sinni var hingað flutt
og plantað í íslenzkri mold og
hefur bezt dafnað, þegar um það
hafa leikið erlend svalviðri. Ef
það ekki veslast upp úr þeirri
stórubólu andlegrar einangrun-
ar, sem kölluð hefur verið nesja
mennska, á það væntanlega
sæmilegt líf fyrir höndum,
□
Á nýafstaðinni ráðstefnu
Frjálsrar menningar um sjádf-
stæði íslands og Efnahagsbanda-
lag Evrópu var sú hlið sem að
efnahagsmálunum horfir reifuð
af alúð og kurteisi, en hin hlið-
in, sem veit að varðveizlu þeirr-
~ar þjóðlegu arfleifðar, sem okk-
ur er ætlað að skila í hendiur
næstu kynslóða, á þessu stigi
málsins látin liggja milli hl-uta.
Auðvitað ber efnahagsmálin hátt
í þeirn heimi yfirfljótandi pen-
inga og þæginda, sem er okkar
veröld og á sér engan lólka í
sögunni þó ég sé engan veginn
að halda því fram, að við blasi
sú veraldlega paradíis sem hefur
verið keppikefli m-annkyns fró
ómiunatíð. En eins frá-leitt og
það er að hald-a dauðahaldi í
þá úreltu rómantík, að enginn
veigur sé í bókmenntun-um nema
skáldin lepji dauða úr skel, ein»
Frh. á bls. 14