Morgunblaðið - 02.03.1965, Blaðsíða 13

^ Þriðjudagur 2. marz 1965
MORCUNBLAÐIÐ
13
S. Haugstrup Jensen:
Bók Poul Mölle;
um hundritin
er að þessir úndrættir eru raærri
a' lir úr dönsku íha 1 dsblöðun.uim
að undanbeknu einu vinstra-
blaði, Sjeeiliands Tidene, sem heí
uih snúizt aí rmkluim ákafa geign
afhendingu handritanna. Þetta
sænska rit sýnir því miður, að
jafnvel menn í hépi þeirra, sem
eru virkir þátttaikenidiur í starfi
því, se<m unnið er innan Nor-
ræna ráðsins, hafa enn sem kom
ið er ekki komið auiga á þá
hreyfingtu í Danmörku, sem Mtur
á aifhendingu handritanna til
síns heimalands seim siðferðilega
skuldibindingiu.
Svo skal ég að iokuim minnast
Poui Möllers vottur iim sárindi,
sem urðu í röoum íhaldsmanna
árið 1944, vegna þess að ísland.
sleit sig úr konungasambandinu.
En Poul Möller getur ekki í
rauninni þekkt landa sána vel,
þegar bann heldur því fram í
bók sinni, að „allir Danir“ hafi
þé verið einhutga um að taka
kuildaieiga afstöðu til þessa
lands, sem hefði komið þannig
frarn. Sannleikurinn er hins vetg-
ar sá, að mikill fjöldi manna
sklldi þegar, að Christmas Möll-
er hafði rétt fyrir sér, þegar
hami lýsti því yfir aðspurður i
London, að hefði hann verið ís-
á þá hugmynd um „norræna lendingiux hefði hann gert það
lausn“ á málinu, sem Poul Möll-
er aðhyllist. Sú æti u n felur það
í sér að varðveita handritin í
samnorrænni rannsóknarstofnun
Danmörku. Árangurinn yrði
stem sé, að engin íslenzk hand-
rit færu burt úr lanöinu. En
það hefur einmitt verið einkenn
andi fyrir þróuin máía innan
Norðurlanda sdðustu aidir, að
þjóðimax hafa losnað við yfir-
ráð hverrar annarrar án þess að
slíta samJbandiniu hiver við aðra.
í stað aðstkilnaðar hefur hið
stjórnmálalega og mermingar-
lega frelsi liaft álirif í þá átt að
skapa grundvöll til samvinnu og
það meira að segja mjög náinn-
ar samvinnu á grundvelli freJs-
isins. Upplausn ríkjasamiband-
anna á Norðurlöndum, ocg hin
mar.gvis]egu reikninigsskil i þvi
sambandi, er þróun, sem er bæði
einkennandi fyrir þessi lönd og
giftusöm. í framtíðinni mun atf-
lieniding liandritanna til íslands
verða sem einn liður i þeirri
þróun. Sú lausn á handritamál-
inu sem únnt er að kenna við
„norræna lausn“ hlýtur að fela
það í sér, að við tök itm tillit til
sögu íslands og tunigumélsins,
þrátt fyrir alla liefð og laga-
flækjur, eins og Íslendingar
hafa beðið okkur um að gera.
Hvort hugmyndin um sam-
eiginlega norræna rannsóknar-
stotfnun hefux meira gildi, en
maðuir freistast til að álíta sem
stendur, verður tíminn að skera,
úr etftir að Jiandritin hafa feng-
ið sinn samastað í Reykjavik.
Ef til vill mun hin gamla ósk
HammericJis, prófessors, verða
up'pfyílt og menn geti með ár-
unutm unnið að rannsóknum á
þrem stöðuim. Afritin verðd í
Kaupmannalhötfn og Arósum, en
Ihandritin á eynni, þar sem þau
urðu til fyrir mörgum öldium.
í>ví xniður er á J>ak við J>ók
sama. dhristmas MölJer Jilýtuir
að hatfa skilið til fu.lls, að Iiin
daniska þjóð, sem hvað eftir ann
að Hefur orðið að berjast fyrir
sjélfstæði sinu, gat ekki með
nokkurri sann.girni krafizt þess
af annarrí þjóð, að hún kæmi
biðjandi um sjálfstæði sitt eða
semdi um það. Þar að auki hafði
A’iþingi íslendintga gert það ljóst
árin 1928 og 1937, að uppsagnar-
ákvæði samJ>andslaganna yrði
notað þegar þar að kærni, árið
1943. Þetta gat ekki komið nein
um á óvart — alira sizt stjórn-
málamanni, sem telst til þess
hóps manna, sem vejuJega fær
sMkar upplýsinkar afihentar. ís-
]and notfærði sér á engan hátt
styrjaldarárin til að stytta gildi
sambandssáttmálans.
íslendingar gátu hins vegar
ekki eins og ástandið var á
þeim tíma, lengt gildistímann án
þess að tafla liishagsmjunum
sánum í tvísýnu. Þessi áihætta
fólst í styrjaldaréstandinu og af-
leiðingum þess. Jón Krabbe,
sendiráðunautur, skritfar þannig
í „Dansk Udsyn“ árið 1957:
„Ekkiert ríki getur notað sina
eigin erfiðleika sem ástæðu fyr-
ir því, að annað riki hætti lífs-
hagsmunum sánum til að fram-
lengja millirikjasamninguim
fram yíir uimsaminn gildis-
tíma.“
Poul Möller ætti að láta atf
„ski'inaðarsorg" sinni og feta í
fótspor síns látna konunigs,
Kristjáns X., og óska íslending-
um til hamingju með sjálfstæði
þeirra. Hanin gæti ekki sýnt það
á verðugri hátt, bœði danskan
og norrænan, en að létta undir
með hinni dönsku þjóð í bar-
áttunni um að afhenda íslandi
táiknin um menningu þess og
tungu — handritin.
S. Haugstrup Jensen.
(Þýtt úr H0jskolebladet).
Sumarndmskeið
í Englundi
ÞAÐ ER ekki nauðsynlegt að
eökkva sér lengi niður í bók
Poul Möllers, þingm'anns, „ís-
lenzku handritin í Ijósi vísinda-
íiegra athuigana" til þess að gera
eér grein fyrir því, að etfni henn-
ar svarar ekki til þesis, sem tit-
illinn gefur til kynna. Eigi hug-
takið „viisandalegiar athuganir“
að vera annað og meira en
ekrautyrði verður að sjálfsögðu
að geta um þær athuganir, sem
Éela í sér þýðingarmikil og yfir-
veguð rök, þótt þær séu ekki í
eamræmi við þær skoðanir, sem
höfundur vill halda á lotfti
Um þetta mái hefur verið
tfjallað á visindalegan hátt, t.d.
í ritinu „Dansk Udsyn“, 4. hetfti
érgangsi'is 1957, í ritgerðuim dr.
phil. Lis Jacobsens, en Poul
Möller mrnnist einungis á þau
rök, sem þar eru fram færð, en
þó einkium í bók ritíhiötfundarins
Bjarna M. GíSiasonar, „íslenzku
handritin — enn í fullu gildi“,
sem getfin var út árið 1954.
Það er ekki lengra síðan en
hinn 11. nóvemlber 1964 að Poul
MöUer átti við hann kappræður
uim íslenzku handritin í Borger-
nes Hus í Kauipmannaihöfn, svo
það gietur ekki stafað atf þekk-
ingarleysi, að Poul Möi’íer snið-
gengur manninn og bók hans.
Þótt Bjami M. Gíslason sé
ekki máður, sem tilihieyri hópi
vísindamanna, hetfur hann víð-
tækari þekkingu á hinni vísinda
legu hiið handritamáisins en
tfl-estir þeir Irókaverðir, safnverð-
ir og skjalaverðir, sem öðru
hvoru rrta nöfn sin undir mót-
mælaskjö! og ávörp. Bók hans
er ekki gallalaus, en hún fjailar
þó um málið á miklu sjáltfstæ'ð-
ari hátt en bók Poul Möll-ers.
Bam,aniburður sýnir, að bók
Bjarna byggir á miklu víðtæk-
ari lestri um málið og bún h>er
þess merld, að höfundurinn hetf-
ur vald á táðuim tungumálun-
um, ísl.enzku og dönsfcu.
Bók Möllers er atftur á móti
eamsett úr bókum, sem hann
tekur upp úr án (hinnar minnstu
gagnrýni og sem hann fer etftir
í aigjörri þlindni, t.d. álitsgerð
handritanefndarinnar frá 1951
og hinni viðamikliu diönsku bók-
menntasöigu þeirra Vilheikn And
ersens og Carl S. Petersens. Sdð-
ei'a verkið hetfur Poul Möller
hins vegar liesið svo laiuslega, að
hann vitnax hvað etftir annað
í sikritf Carl S. Petersens, sem
þa.u vænu verk Vilheims Ander-
sens.
En sleppum þvi. SHkur rugl-
Ingiur en’ au'ðvitað ekki aðalat-
riði í þessu sam.bandi, þótt það
cé leitt, að Poul Möller hatfi ekki
huigmynd um í hvern hann vitn-
ar. Það er aftur á móti alvar-
ttegra mál, að yfirjiorðshátturinn
er á liatfður með viJja og í þeim
tilgangi að styrkja ákveðinn
málsstað. Poui Mölier vill á
þann hátt fá okikur til að Ihaida,
eð íslendinigar, sem lifðu á 16.
öld, hatfi ekki verið færir um að
lesa handritin siín, en verið
hjálpað ti] þess aí okkur Döniuim.
Poul Möller notar sinn marg-
•lefnda VilJielm Andersen (þ.e.a.
*■ Carl S. Petensen) sem vitni í
þessu skyni. Kenningin kemiur
fyrst fram í hinni 133 ára gömi.u
bók E. C. Werlauflfs um Ole
Worm. En hiin er fyrir löngu orð
in úrelt, eins og allir þeir menn
vita, sem hatfa kynnt sér þessi
mál. Það er hætgt að gamga úr
Bkugga um þetta í ritgerð
Jakobö Benediktssonar um Am-
gním Jónsson, sam getfin var út
árið 1957. Sanmleikiurinn er sá,
lað íslendingar gáfu sjáitfir út
lanigfynsta ritið, sem bygigt var
á handrituim, en það var Júð kat-
ó'iska kvæði „Lilja", sem var frá
því um árið 1340, og var prentað|
að biskupssetrinu Hólum á
Norður-ísJandi árið 1612.
Á þeim táma var uppi á Is-
landi sá maður, sem fyrstur
vann að athuigumum á handrit-
unum á visindalegan hátt, en
það var Amgriaruur Jónsson.
Hann var einnig sá fyrsti sem
kyhnti handritin fyrir uimheim-
inum roeð latínuþýðing-
um sínum. Ole Worm
var aðeins fimm ára að
aldri, þegar fyrsta bók Am-
gríms um sögu íslands var getfin
út í Kaiupmannah,ötfn. Hinn
frægi fomleifafræðingur okkax
hlýtur þvi að hafa verið furðu-
legt undralbam, etf hann — eins
og Poul Möller vill vera láta—
ekki aðeins kenndi íslendingum
málið, heldur vakti ednnig upp
á'hue’a þeirra fyrir sögu sinni.
Poul Möllex
En einníg þess! mistök gæti
maður látið fara lönd og leið, ef
hinir pólitísku eftirþankar til-
vitnanirnar væru ekki allt otf
augljósar. Þegar Po'Ul Möller
vitnar í bréf íslenzkra manna
til Ole Wonm dregur harm ekki
aðeins fram í daigsljósið óheyri-
legt vanmat á íslendingum, held
ur sýnir hann Carl S. Petersen
í mjög slæmiu ljósi sem visinda-
mann. Þannig enu tilvitnanir
Poul Möliers: „Ég kann það
akkj “ (hatft etftir einum um mál-
ið) og ennfremur: „Það er mér
„hnlin ráðgáta" ((haft etftir öðr-
um um skilning sinn á þvi).
Þessar tilvitnanir eru sannar, en
Poul Möller misnotar þœr. Hann
tekur þær sem dæmi um þekk-
inigu íslendinga á móðunmáli
sínu, má'li handritanna. Carl S.
Petersen segir hins vegar frá
því, að Ole Worm hafi haJdið
eða vonað, að á íslandi hetfðu
menn þekkingiu á rúnaietri og
hann bað ísleindingana að senda
sér uppJýsingar um rúnaleturs-
málið, og það er þetta, sem J>rétf-
ritaramir segjastf ekki kunna, en
ediga alls ekki við móðurmál sitt.
Etf það er þetta atriði, sem Per
MöiJex, stud, mag., hetfur kynnt
sér fyrir þingmanninn PouJ
Möller verður hann að lesa lexí-
urnar sínar enn einu sinni.
Hinn sami flausturslegi lestur
einkennir bók PöuJ Möllers, þeg-
ar hann notfiærir sér álitsgerð
handritanefnd'arinniar. Tilvitnan-
ir í hana eru gerðar án allrar
gagnrýni. Og liaxxn dreg.ur að-
eins fram þau atriði, sem þjóna
tiigangi hans. Þess vegna notar
hann nær eingöngu þann kafla
í álitsgerðinni, sem gerir sögiu-
Jega greui fiyi-ir því staríi, sem
unnið hefur verið við handritin
í Danmörku. E!f til er afsökunin
sú, að Poul Möller hafi ekki vit-
að, að einmitt þessi kafli í álits-
gerðinni hetfur verið tiietfni til
rækilegrar gaignrýni. í henni er
nefnilega ekki aðeins um mis-
skilning að ræða, heldur keimur
þar fram mjög mikil tilimeiging
til að gera hlut Dana stærri, og
þá fyrst og fremst með því að
ganga fram hjá handritarann-
sólknum Islendinga hér í landi
eða þegja yfir þeim, í bók Poul
Möllers er allt þetta enduxtekið
án nokkurs fyrirvara um rétt-
mæti þess.
„Íslenzku handritin í ljósi vfe-
indalegra athugana" mun aldrei
geta orðið „Jxókin um handritin",
eins og segir í einni aí auglýs-
inigum Poul Möilers. Það er ekki
einu sinni hægt að haida því
fram, að hún getfi hlutlaust mat
á hinurn pólitísiku sjónanmiðum,
þrátt fyrir það, að Pou! Mö'iler
hljóti að bera betra skynbragð
á þá hlið máisins en Jiina vis-
indalegu. Hann gengiur svo ræki
lega fram hjá hinum þjóðlegu
og norrænu viðhorfum okkar til
Islands, og sem iýðskólafóik hetf
ur ha,ft um nær aldarskeið.
íhaldsþingmaðurinn virðist í
þessu máli hatfa tileinkað sér
arfinn frá haegri stetfnu Estrups.
Enginn getur samt haldið því
fram, að Poul Möller ha.fi verið
ókunnugt um atfBtöðu danska
þingsins tfl liandritam'áisins.
Hann hlýtur að hafa rekið sig
á hana hjé Jöngen Jörgensen,
Erik Eriksen og Axel Larsen,
bafi hann ekiki haft hiugboð um
hana annars staðar frá. En af-
staðan til samibúðar íslands hetf-
ur einmitt ætíð farið etftir þeim
grundvailarmun sem er á sjón-
armiðum vinstri og hæigri
manna. 1 annarri l>óik sinni um
handritamálið, „Danmörk-ls-
land. Sam.búðin f ljósi sögunnar
og handritamálið", fjal'lar
Bjarni M. Gislason itarlega um
afstöðuna til íslands, en þessi
bók hans kom út árið 1961. Þeg-
ar árið 1947 gerði C.P.O. Christi-
ansen, lýðskólastjóri, grein fyrir
hinni þjóðlegu og siðferðilegu
atfstöðu í þessu rnáli í ávarpi,
sem var undirritað af meiri-
hiuta forvígismanna lýðskóla-
stefnunnar, og sent var rikis-
stjórninni og þjóðþinginu. Um
sjónarmiðin, sem þar eru fram
sett, er alis ekki fjallað í hinni
„vísindalegu“ bók Mö]lers. A-
varpið er hægt að sjá í 9. hefti
af „Höjskolebiadet", árgangisins
1947.
Þar sem Poul MöT'er Iheifur
skrifað bók sína út frá sjónar-
miðum íhaldsmannsins er það
skiljanlegt, að hann gengur al-
gerlega fram hjá arðráni ein-
veldisins á íslandi og þeim atf-
leiðingum sem það hafði, einnig
með tiHiti til brottflutnings á
menningarverðmætum þessarar
bláfiátæku þjóðar. Það embættis-
mannastærilæti, sem enn er við
iýði í Danmörku í þessu sam-
bandi, hetfur eins og allir vita
varðveitzt bezt innan raða
íhaldsmanna. Samt sem áður er
það ráðgáta, að danskur stjóm-
málamaður skuli loka augunum
fyrir þeirri spennu, sem er með-
al þjóðarinnar, og láta sér nægja
að sjá einungis það sem hann
vill sjé. Það má kalla þröngsýni
Þessa sömu þröngisýni má þvá
miður sjá í sænska ritinu ,,Nytt
frán Nardiska Rádet“, 1. hefti
1965. Þar eru birtar mangar blað
síður með úrdráittum af þvi sem
blöðin hatfa skrifað um handrit-
in, en einkuim þó úr dönsfcu
blöðunum. En það sem verra er,
HÉR á landi er stödd Miss Vane- I
Tempest forstöðukona Scanþrit
stofnunarinnar. Scanbrit stofnun-
in rekur skóla í Englandi fyrir
útiendinga og hefur gert það í
samfellt tíu ár. ,
Blaðamönnum var í gær bóðið
að ræða við Miss Vane-Tempest
um stofnunina og framtíðaráætl-
anir hennar.
Scanhrit skólinn var stofnað-
ur í því augnamiði að gefa skand-
inaviskum nemendum aðstöðu til
þess að læra ensku i Englandi og
búa á meðan hjá enskum fjöl-
skyldum. Smám saman hefur
stofnunin fært út kvíarnar og
tekur hún nú á móti nemendum
úr öllum heiminum. Mun hún að
meðaltali taka við 900 nemendum
á ári hverju.
Miss Vane-Tempest sagði, að
Scanbrit hefði ávallt reynt að
vanda sem t>ezt val heimila
þeirra, er taka við erlendu náms-
fólki. Einnig hefur þess verið
gætt að hafa aldrei fleiri en einn
af hverju þjóðerni á sama heim-
ili.
Þetta mun vera 7. árið, sem
íslendingar taka þátt í sumar-
námskeiðum Scanbrit, og sagði
Miss Vane-Tempest, að að meðal-
tali hefði skólinn tekig við um
100 íslendingum á ári.
Athyglisverður þáttur i starfi
skólans eru ferðir nemendanna
að heiman og aftur heim. Útveg-
ar skólinn sérstakan fylgdar-
mann til þess að fylgja ungling-
unum fram og til baka.
í sumar skipuleggur Scanbrit
sumarnámskeið með svipuðu
sniði og áður. Farið verður frá
Reykjavík 11. júní og komið aft-
ur heim 27. ágúst. Þátttakendur
í námskeiði þessu þurfa að vera
á aldrinum 15—21 árs. Umlxiðs-
maður skólans hér á landi er
Sölvi Eysteinsson.
— Minning
Fraimlhald atf bls. 20.
ekki að ræða. En þetta var of
seint athugað. Heilsa og kraftar
þessarar sterku konu voru að
þrotum komin.
Nú flýgur andi frændkonu
minnar yfir hinar kæru, fögru
byggðir Breiðafjarðar, óháður
erfiðum líkamsfjötrum.
Elísabjörg var tilkomumikil
kona, hörundsbjört með mikið
iglóbjart hár. Þegar hún klæddist
þjóðbúningnum okkar íagra á
helgistundum, sópaði að hennL
Sjón og heyrn hélt hún til þess
síðasta. Henni var ekki fisjað sam
an henni Elísabjörgu Jóhannes-
dóttur.
Guð blessi frændkonu mina, og
þakka hjartanlega þeim hinum
mörgu, sem sýndu henni hlýleik
og vináttu. Nú síðasta árið Heilsu
hælið í Kristsnesi.
Halldóra Bjamadóttir.