Morgunblaðið - 14.04.1965, Side 14

14
MORGUNBLAÐID
Miðvikudag'ur 14. apríl 1965
„Eitt Vesturhelmsskot
100 ár frá morði Lincolns forseta
eftir E. J. Stardal
HVELLURINN af skoti
skammbyssukrílisins, sem
hleypt var af í forsetastúk-
unni í Fordleikhúsinu í 10.
götu í Washington pennan
dag fyrir réttum hundrað
árum, heyrðist naumast út
fyrir lokaða stúkuna, en
bergmál hans barst um all-
an heim. Morðinginn, ungur
glæsilegur leikari með geð-
veikisglóð ofstækisins letr-
aða á greindarlegt andlitið,
veifaði rjúkandi byssunni og
septi hin sögulegu orð, sem
lögð hafa verið í munn morð
ingjum Cæsars: Sic semper
tyrannis — svona fer ætíð
fyrir harðstjórum.
Stríðinu lýkur
John Wilkes BootJh, sem
mælti þetta frægasta öfugmæli
allra tíma, var leikari að
mennt og atvinnu. Faðir hans
hafði verið þjóðkunnur leik-
ari, bróðir hans var einnig al-
kunnur Shakespeare-túlkandi
og vann við Fordleikhúsið, sem
var annað aðalleikhús Washing
tonbo'rgar. Þessi ungi leikari
var um margt hið mesta glæsi-
menni, en sást lítt fyrir. Hann
var eldheitur Suðurríkjasinni í
þrælastríðinu, hafði t.d. verið
viðstaddur handtöku Johns
Browns uppreisnarmanns og
verndara þrælanna, og hann
hataði Lincoln, forseta, öllu því
hatri, sem safnazt gat fyrir í
sístarfandi, en sjúkum heila
hans. Ásamt vinum sínum hafði
hann um skeið haft ráðagerðir
á prjónunum um að ræna for-
setanum og flytja hann nauðug-
an til Suðurríkjanna og fá
þannig bundinn farsælan enda
á stríðið, að hann hélt. Þessi
undarlega ráðagerð hafði þó
aldrei verið reynd í framkvæmd
og nú var stríðið á enda að
heita mátti. Lee, hinn glæsilegi
og oft sigursæli hershöfðingi
Suðurríkjasambandsins, hafði
orðið að gefast upp með allan
sinn her á pálmasunnudag og
menn bjuggust við óhjákvæmi-
legri uppgjöf annars hers suð-
ursins, sem barðist vonlausri
baráttu í Suður-Karólínu. Eft-
ir var því ekki annað en freista
að leita hefnda, myrða þennan
forseta, sem hafði gefið hinum
svörtu þrælum frelsi og gert þá
jafnrétt.háa hinum göfugu,
hvítu herrum og komið hinum
blómlegu Suðurríkjum á kné.
„Aldrei var svo mikill maður jafn góðhjartaður, né svo góð
ur maður jafn stórbrotinn". Þetta er síðasta myndin sem tekin
var af Lincoln skömmu áður en hann dó.
Aðförin ráðin
Föstudaginn
langa bar þetta vissi
sinn upp á 14. apríl. Fyrir há-
degi þennan dag frétti Booth,
að forsetinn ætlaði í leikhúsið
um kvöldið og bjóða með sér
þangað Grant hershöfðingja í
tilefni hins nýunna sigurs, á-
samt konum þeirra. Þá ákvað
hann að láta til skarar skríða.
Hann hafði samband við menn
þá, er höfðu að undanförnu ver-
ið í ráðabruggi með honum um
brottnám forsetans, og nú voru
lögð á þau ráð, að einn þeirra,
Powell að nafni, skyldi gera til-
ræði við Seward, utanríkisráð-
herrann. Annar samsærismað-
ur, drykkjurútur að nafni Atz-
erodt, skyldi sjá fyrir Johnson,
varaforseta, á sama tíma sem
Booth, foringinn, greiddi atlögu
að sjálfum forsetanum, meðan
á leiksýningunni stæði.
Allt ráðabrugg samsærisins
var í rauninni nauðaeinfalt. —
Booth gjörþekkti leikhúsið að
innan, vissi hvar forsetinn
myndi sitja og enn fremur, hve-
nær hentugast væri að hefjast
handa. Hann þekkti gang gam-
anleiksins, sem átti að sýna, og
hvenær sviðið væri autt,
hvenær sér væri óhætt að læð-
ast inn í forsetastúkuna, til þess
að hleypa af hefndarskotinu.
Siðan ætlaði hann að stökkva
ustu hans. Tjáldið lyftist, leik-
urinn hófst. Hið þrotlausa erf-
iði og annir forsetaembættisins,
hin löngu styrjaldarár höfðu
lagzt með ofurþunga á hinn
hraustbyggða líkama Lincolns
og markað andlit hans rúnum
þreytu, sorgar og kvíða, en nú
létti af honum í fyrsta skipti í
langan tíma. Eyðileggingarstarf
ófriðarins, bræðravígin, voru að
baki, nú tæki við uppbygging,
sættir og endurreisn þjóðfélags,
*sem byggt væri á sönnum grund
velli þeirra mannréttindakenn-
inga, sem fyrirrennarar hans á
forsetastóli og hinir vísu lands-
feður höfðu lagt undirstöður að.
Lífverði forsetans leiddist, .
því hann gat ekki fylgzt með
leiknum úr varðstöðu sinni. —
Hann brá.sér því út og inn á
knæpu og fékk sér bjór. John
Wilkes Booth læddist inn
myrkvuð göng leikhússins, vopn
aður lítilli Derringerskamm-
byssu og rýtingi. Hann komsf
hindrunarlaust að anddyri for-
setastúkunnar, læddist inn, lok-
aði hurðinni og festi hana, opn-
aði hurðina að sjálfri stúkunni
og skaut í höfuð forsetans á ör-
stuttu færi. í sama vetfangi
ruddist hann fram hjá konu
Lincolns og bjóst til þess að
henda sér niður á sviðið. Liðs-
foringinn, sem var gestur for-
setans í stað Grants, greip til
morðingjans í ofboði, en Booth
lagði til hans með hnífi, sleit
sig lausan og lét sig falla niður
á sviðið. Þá kom táknrænt at-
vik fyrir. Fyrir framan stúkuna
var breiddur fáni, stjörnufán-
inn, tákn einingar þjóðarinnar.
Morðinginn festi stígvél sitt í
honum í fallinu og féll niður á
sviðið á vinstri fótinn og braut
hann. Það var því ekki með
dramatískum hreyfingum hins
sviðsvana leikara, sem hann
yfirgaf sviðið, heldur hins
skelfda, særða dýrs. Hvort
hann mælti eitthvað um leið og
hann ruddist fram hjá eina leik
niður á sviðið. Þá myndi hann
birtast á leiksviðinu, leikarinn
í síðasta sinn, stjarnan í fræg-
asta sorgarleik allra tíma, mæla
þau orð, sem hæfðu atburðun-
um, hverfa að tjaldabaki, lófa-
takið, hylling hetjunnar, biði
hans, er hann næði á flóttan-
um til Suðurríkjanna, hverra
Þetta er samtíma teikning gerð af Albert Berghaus og sýnir leik-
húsið og morðingjann er haltrar yfir sviðið. Einn leikhúsgestur
Stewart að nafni hafði áttað sig og er syndur þar sem hann klifr
ar upp á sviðið til þess að veita Booth eftirför sem mistókst.
ófara hann
hefnt.
hefði nú greipilega
aranum, sem var á sviðinu, bar
áhorfendum ekki saman um.
Einn áhorfandi í leikhúsinu átt
aði sig og hljóp upp á sviðið og
elti hann, en þrátt fyrir fót-
brotið náði Booth hesti sínum,
sem beið hans bundinn að húsa
baki. og þeysti á brott.
John W. Booth leikari banamað
ur forSetans.
En það beið hans ekkert lófa-
tak, þótt han slyppi suður yf-
ir Potomacfljót og kæmist til
Suðurríkjanna, heldur örlög og
endalok hins hundelta morð-
ingja. Hann var drepinn í bar-
daga við leitarflokka hersins 12
dögum síðar, er þeir fundu
hann í hlöðu einni suður i
Virginíu.
„Harðstjórinn“ Lincoln
Það þætti -ekki fróðlega spurt
nú á dögum, ef einhver segði:
Hver var hann þessi „harð-
stjóri“, sem ungur og af flest-
um álitinn gáfaður og efnileg-
ur maður, lagði allt í sölur’nar
til þess að ryðja úr vegi?
Abraham Lincoln, 16. forseti
Bandaríkjanna, hafði þá þegar
hlotið heimsfrægð, ekki aðeins
sem einhver mikilhæfasti sfjórn
málamaður allra tíma, heldur
einnig sem eitthvert hið mesta
göfuðmenni og mannvinur, sem
sagan þekkir, frægð, sem hefur
skírzt og orðið þeim mun bjart-
ari, sem lengra hefur liðið, og
ekki útlit fyrir, að hún fölni,
meðan frelsisást og réttlætis-
kennd býr í nokkru mannlegu
brjósti. Um hann hafa verið
ritaðar fleiri bækur en tölu
verði á komið, og er ekki enn
lát á. Um afleiðingar sumra
stjórnmálaaðgerða hans kunna
að verða skiptar skoðanir, en
aldrei um tilgang þeirra né hin
ur háleitu hugsjónir, er þeim
réðu.
Saga hans er framar öllu hið
eldforná ævintýri um karlsson-
inn, sem vegna hins hreina
hjartalags sigraði heiminn og
hlaut kóngsríkið að launum.
Lincoln varð að vísu ekki kon-
ungur og hefði ekki viljað
verða það. Ekkert mikilmenni
hefur jafninnilega fyrirlitið hið
innantóma prjál og ytra hjóm
sem mannvirðingum fylgir, en
ríki það, er þjóð hans kaus
hann til að stjórna á örlaga-
stundu, var flestum konungs-
ríkjum víðlendara og auðugra,
og það átti að hans skilningi að
verða kóngsríki allra þeirra, er
það byggðu, án hliðsjónar af
ættfærslu, upphefð, auði eða
litarhætti.
Hann fæddist í hrörlegu
bjálkahúsi, þessi afburða þjóð-
arleiðtogi, og ólst upp við sár-
ustu fátækt. Hann varð einn
mesti stílsnillingur enskrar
tungu, en þó nam skólaganga
hans ekki fullum tveimur ár-
um alls. Þegar þeir, sem urðu
samstarfsmenn hans síðar á æv
inni, sátu við menntabrunna
Framhald á bls. 28.
Morðið eins og Albert Berghaus hugsaði sér það hefði verið
framið. Listamaðurinn var blaðateiknari við eitt af fréttablöðum
Bandaríkjanna og var kunnur fyrir nákvæmni og áreiðanleik
í myndum sínum.
Gamanleikurinn fær
óvæntan endi
Og þetta . einfalda, svívirði-
lega ráðabrugg heppnaðist
næsta vel. Lincoln hafði að
vanda átt annríkan dag, en þó
gefið sér tíma til að fara í
stutta ökuferð með konu sinni,
og hélt síðan til leikhússins.
Grant sendi hins vegar afboð,
gat einhverra hluta vegna ekki
komið, og í hans stað bauð Lin-
•coln ung.um liðsforingja og unn
mmmmm
Skammbyssukrílið sem Booth skaut forsetann með. Þessar byssur
voru kallaðar Derringer og mátti næstum fela þær i lófa sér.