Morgunblaðið - 14.04.1965, Blaðsíða 23

MORGUNBLADID
23
Miðvífcudagur 14. af>ríl 1965
Stórið ja
Framh. af bls. 19
og Steingrímur Hermannsson,
stóriðju-nefndarmaður, hafa birt
um einstaka liði gjaldeyristekn-
anna þá verða heildartekjurnar
aldrei meiri en um það bil 260
millj. kr., það er: 100 milljónir
fyrir selt vinnuafl, 50—60 millj.
í skatta og 100 milljónir fyrir
selda raforku.
Auðvitað er þetta hrein fjar-
stæða — að maður segi ekki hrein
blekking — að reikna með gjald-
eyristekjunum af raforkusölunni
þegar talað er um nettóhagnað-
inn af rekstri verksmiðjunnar.
Á móti þessum gjaldeyristekjum
koma að sjálfsögðu gjaldeyris-
útgjöld okkar vegna byggingar
raforkuversins. Og um langt ára-
bil verða þessi útgjöld ekki lægri
en samsvarandi tekjur.
Dr. Jóhannes segir að vísu i
erindi sínu, að á móti nefndum
gjaldeyrisútgjöldum okkar komi
gjaldeyrir, sem við öflum í sam
bandi við byggingu verksmiðj-
unnar í Straumsvík. Þarna bland
er hann óskyldum hlutum saman.
Gjaldeyristekjur þeirra, sem
vinna myndu við byggingu verk-
emiðjumar, eru alvg samsvar-
andi gjaldeyristekjum þeirra is-
lenzku sópara, sem vinna á Kefla
víkurflugvelli. Og aðalatriði í
þessu sambandi: Ef núverandi
eóparar á vellinum og væntan-
legir byggingarverkamenn í
Straumsvík ynnu ekki að nefnd-
um verkefnum, þá myndu þeir að
sjálfsögðu vinna að öðrum störf-
um, sem óbeint en þó að mestu
beinlínis, myndu afla þjóðinni
gjaldeyristekna.
Gerbreytir þetta að sjálfsögðu
útkomunni af dæmi þeirra dr.
Jóhannesar.
Þá er og mikilsvert, þegar af-
rakstur okkar af alumin-verk-
smiðju er borinn saman við af-
rakstur af innlendum atvinnu-
rekstri að taka tillit til þess, að
hinn erlendi aðili á að njóta
miög stórfelldra fríðinda fram
yfir innlendar atvinnugreinar.
Þannig á aluminverksmiðjan að
fá raforkuna keypta á miklu
lægra verði en innlendir aðilar,
hún á að njóta algjörs tollfrelsis
og fá fastan bindandi samning
um skattgreiðslur.
En það er annað, sem er enn
alvarlegra í þessum málflutningi
þeirra félaga. Það er að láta gjald
eyristekjurnar einar sér verða
mælikvarða fyrir ágæti eða vafa
semi ákveðins fyrirtækis. Þrátt
fyrir allt sitt strit skapar bænda
stétt landsins ekki mikinn gjald-
eyri. En hver efast um í alvöru
að þessi stétt ynnir af höndum
mikið þjóðnytjastarf?
Að taka dæmi um gjaldeyris-
tekjur okkar vegna alumin-verk
smiðjunnar og segja: 600 þúsnd
kr. gjaldeyristekjur á hvern
mann sem þar vinnur, en aðeins
200 þúsund kr. gjaldeyristekjur
á hvern þann að meðaltali, sem
vinnur í sjávarútvegi og álykta
síðan: Aluminverksmiðjurekstur-
inn hér á Íslandi er miklu arð-
bærari en sjávarútvegur og fisk-
vinnsla.
Ef gengið er út frá slíkri út-
komu þá verður manni á að
spyrja: Er ekki tími til kominn,
»ð við drögum stórlega úr sjávar
útvegi okkar og fiskvinnslu —
eða leggjum jafnvel s,íkan at-
vinnurekstur algjörlega niður —
en snúum okkur í þess stað að
því að virkja sem flest fallvötn
okkar og selja útlenzkum rafork
una, annaðhvort til alumin-
vinnslu eða annarrar stóriðju?
Auðvitað er þessi samanburður
þeirra Jóhannesar alveg út í hött.
Sjálfur veit ég um fiskvinnslu-
fyrirtæki íslenzkt. sem á s.l. ári
skilaði netto-gjaldeyri, sem sam
svaraði einni milljón króna á
hvern vinnandi mann í þessu
fyrirtæki.
Þá er það önnur tala sem ég
vil höggva í. Eyjólfur Konráð
sagði á stóriðjufundi stúdenta
efnislega þetta: Því eru andstæð-
ingar stóriðjunnar að fjargviðrast
út af raforkusölunni til erlends
aðila? Sú raforka, sem áætlað er
að selja nemur aðeins 5% af
©rkumöguleikunum í fallvötnum
•kkar.
Þarna miðar hann við fulla
virkjun allra þessara vatna, m.
ö.o. hann miðar við ástand eins
og það kann að vera eftir 70—80
ár. Auðvitað er þetta gert til að
villa mönnum sýn. Mergurinn
málsins er að af þeirri orku, sem
áætlað er að virkja á næsta ára-
tug (við Búrfell og við Dettifoss)
er meiningin að selja útlending
unum meirihlutann, 220 MW,
af 865 MW. Og bundið verði
fastmælum að þeir fái þessa orku
í allt að því hálfa öld á fyrir-
fram ákveðnu verðL
2.
Á stóriðjufundi stúdenta hörm
uðu þeir Eyjólfur Konráð og
Sveinn Benediktsson, fram-
kvæmdastjóri, mjög að ekki
skyldi hafa orðið úr fram-
kvæmdum á hugmyndum Einars
Benediktssonar um stóriðju hér
á landi á fyrstu áratugum þess-
arar aldar. 1 því sambandi talaði
Sveinn mikið um „dragbíta“ þess
tíma.
Stöldrum við og athugum
hverjir voru dragbítarnir og af
hverju þessir dragbítar tóku þá
afstöðu til mála, sem sagan grein
ir frá.
Á þessum tíma voru því nær
öll fallvötn landsins komin í
hendur útlendingum. Spursmálið
um hvort framkvæma ætti hug-
myndir skáldsins var spursmálið
um hvort heimila ætti hinum er-
lendu eigendum fallvatnanna að
hagnýta sér eignarrétt sinn með
iþví að koma upp stóriðju.
Sem kunnugt er urðu hörð átök
um þetta „princip“-mál. í for-
ystu sveit þeirra, sem ekki vildu
heimila hinum útlendu afnot fall
vatnanna voru m.a. Jón Þorláks
son, síðar forsætisráðherra, Guð
mundur Björnsson landlæknir
og Bjarni frá Vogi.
Á einu stigi umræðnanna á
Alþingi fórust Jóni Þorlákssyni
m.a. svo orð í ræðu í neðri deild
3. maí 1923:
„Nú var svo ástatt, að þegar
fossanefndin sat að störfum, voru
svo að segja öll stærstu og hag-
kvæmustu fallvötn landsins kom
in í hendur útlendinga, nema
hluti landssjóðs og Reykjavíkur-
bæjar í vatnsréttindum Sogsins.
Ýmist voru vötnin seld eða
leigð útlendum félögum til lengri
eða skemmri tíma. Af þessum
ástæðum tókum við (þ.e. fossa-
nefndin. H.H.) til athugunar,
hvort fara skyldi eins að og Norð
menn 1880 og viðurkenna eignar
réttinn og leggja síðan strangar
sérleyfishörhlur á verzlun þeirra.
En okkur þótti of seint að fara
þá leið. Við vorum búnir þegar
að selja vatnsréttindin í hendur
útlendinga........
........En nú vill háttvirtur
meirihluti fara þessá leið og gefa
útlendingunum allan þann fram-
tíðargróða, sem vér getum haft
af notkun fallvatnanna. Ég er
ekki fyrir að nota stór orð, en
get þó ekki látið hjá líða að
flytja þessari háttvirtu deild þá
orðsendingu frá fyrrverandi for-
seta efri deildar, fyrrverandi með
nefndarmanni mínum, Guðmundi
Björnssyni, landlækni, eftir bein
um tilmælum hans, að hann geti
ekki skoðað þetta öðruvísi en
föðurlandssvik".
Af hverju tóku þeir Jón Þor-
láksson þessa afstöðu til mál-
anna? Jón Þorláksson var gagn-
merkur maður, mikill og fram-
sýnn pólitískur foringi, verkfræð
ingur að mennt. Það er því aug
ljóst, að hann hefur séð í hendi
sér þá gífurlegu möguleika, sem
felast í fallvötnum okkar, alls
konar stóriðju o.s.frv. En hann
gerðist „dragbítur“ vegna þess,
að hann sá einnig í hendi sér, að
spursmálið var um hvort fall-
vötnin þá þegar ættu að mala
gull J greipar útlendingunum eða
hvort orka þessara fallvatna
skyldi nýtt til hagsbóta fyrir
komandi kynslóðir íslendinga.
3.
Þegar umræður um stóriðju
hófust á nýjan leik árið 1962 var
talað um aluminverksmiðju með
30—40 þúsund tonna árlegum af-
köstum. Nú hefur sú breyting á
Haukur Helgason
orðið að áætlað er að afköst verk
smiðjunnar við Straumsvík sunn-
an Hafnarfjarðar verði 60.000
tonn á ári og ennfremur er talað
um að byggð verði önnur alumin
verksmiðja í Eyjafirði, einnig
með 60.000 tonna árlegum af-
köstum.
Stofnkostnaður þessara verk-
smiðja er talinn verða sem næst
6.000 millj. kr. Það er meira fjár
magn en við sjálfir höfum fest
í öllum sjávarútvegi okkar (bát-
um, fiskiskipum, hraðfrystihús-
um og öðrum fiskvinnslustöðv-
urtD og öllum iðnaði okkar.
Hér er því um gífurlega mikla
erlenda fjárfestingu að ræða mið
að við íslenzkar aðstæður. Mun
ekkert sjálfstætt ríki í víðri ver-
öld hafa heimilað hlutfallslega
jafnmikla fjárfestingu. Auk þess
sem við með því að veita hinum
erlenda aðila aðstöðu til slíkrar
fjárfestingar værum við að þver
brjóta það „prinsip" okkar, að
íslendingar einir hefðu hér rétt-
indi til atvinnurekstrar.
Það er augljóst mál, að þegar
erlent fyrirtæki er búið að festa
6.000 millj. kr. í aluminverk-
smiðjur, auðvitað með gróða fyr-
ir augum, þá mun hann gera allt
sem í hans valdi stendur til að
vernda hagsmuni sína hérlendis.
Það gétur hann hæglega gert
með því að beita áhrifum sínum
á íslenzka valdamenn. Stima-
mýkt núverandi ráðamanna gagn
vart Swiss Aluminium talar þar
sínu máli.
Út af fyrir sig þarf ekki að
vra neinn bráður háski af fjár-
festingu erlends fjármagns á ís-
landi ef við sníðum okkur stakk
eftir vexti, og ef um einangruð
tilfelli er að ræða.
Þessum skilyrðum er hvorug-
um fullnægt í sambandi við
áætlaða aluminvinnslu. Þess
vegna mun sjálfstæði þjóðarinn-
ar komast í hættu ef úr fram-
kvæmdum verður.
Ég skal rökstyðja þessa skoð-
un:
í fyrsta lagi er hin væntan-
lega erlenda fjárfesting óeðlilega
mikil miðað við okkar aðstæður.
Við sníðum ekki stakkinn eftir
vexti.
1 annan stað verður rér ekki
um einangrað tilfelli að ræða.
Við skulum ekki ganga þess
duldir, Islendingar, að með því
að brjóta áðurnefnt „princip“
okkar um réttindi til atvinnu-
rekstrar hér á landi og opna
gáttir fyrir erlendu fjármagni
rfá Swiss Aluminium þá munu
aðrir erlendir aðilar á eftir
koma.
Þegar Þjóðverjar höfðu verið
hraktir frá Noregi í síðari heims
styrjöldinni var hafizt handa um
uppbygginguna þar í landi. Þá
var hlutafélagið Findus stofnað
fyrir atbeina norska ríkisins og
norskra og sænskra einstaklinga.
Þetta hlutafélag byggði afkasta-
mikið fiskvinnsluver í Hammer-
fest í Norður-Noregi. Árið 1962
var annað fyrir tæki stofnað,
Findus International. Stofnend-
urnir voru áðurnefnt hlutafélag,
Findus, og svissneski auðhring-
urinn Nestlé. Hlutafé hins nýja
fyrirtækis var Í6 millj. sterlings
punda, Findus átti 20% hluta-
fjárins og Nestlé 80%. Hinu upp
haflega norska hlutafélagi hafði
verið breytt í alþjóðlegt fyrir-
tæki.
Það er mikill völlur á Findus
International. Það teygir anga
sína í allar áttir og byggir fisk-
vinnslustöðvar í ýmsum löndum,
t.d. í Vestur-Þýzkalandi og
Canada. Það leggur undir sig
meir og meir af fiskmarkaðin-
um í ýmsum löndum, Bretlandi,
V-Þýzkalandi, Svíþjóð, HollandL
Noregi, Frakklandi, Ítalíu, Sviss,
Danmörku og Austurríki.
Ég hef hér fyrir framan mig
Norges Handels og Sjöfartstid-
ende frá 29. október sl. I þessu
blaði er greint frá viðtalL sem
forstjóri Findus International,
Lars Anderfeldt, hefur átt við
blaðið „Nordlys". Anderfeldt
þessi segir Findus International
hafa miklar áhyggjur vegna
skorts á fiski til vinnslu. Þess
vegna þurfi þeir að leita hans
hvar sem hann finnst. Af þeirri
ástæðu hafi þeir byggt hið mikla
fiskvinnsluver í Canada.
Af þessu er ljóst að Findus
International leitar hvarvetna
fyrir sér eftir aðstöðu til að afla
sér fiskjar og aðstöðu til að vinna
úr honum.
Ef við heimilum Swiss Alum-
inium atvinnurekstur hér á landi
hvað er þá eðlilegra en að álykta,
að Findus International fylgi í
kjölfarið og segi: Þið íslendingar
hafið veitt „landa“ okkar sér-
réttindi í landi ykkar. Við viljum
gjarnan fá sömu aðstöðu. Við
erum reiðubúnir að byggja stórt
fyrirmyndar fiskvinnsluver í
landi ykkar. Við • viljum gjarnan
fá sömu aðstöðu. Við erum reiðu-
búnir að byggja stórt fyrirmynd-
ar fiskvinnsluver í landi ykkar,
fiskvinsluver á borð við það, sem
seðlabanakstjóri ykkar, dr. Jó-
hannes Nordal, taldi 1 viðtali
■við MorgunWaðið nauðsynlegt
að byggt yrði, við erum reiðu-
búnir að leigja togara ykkar eins
og við höfum gert í Noregi, þið
greiðið hvort eð er 3 millj. kr.
með hverjum þeirra á ári, við
erum reiðubúnir að kaupa fisk-
inn af bátum ykkar við hærra
verði en hraðfrystihús ykkar og
aðrar fiskvinnslustöðvar gera,
eins og við gerum í Noregi.
(Slíkir auðhringar sem Findus
International eru alltaf reiðu-
búnir að „fórna“ einhverju á
meðan þeir eru að hasla sér
völl).
Það er algjörlega rökrétt að
draga þessa ályktun og við skul-
um hafa hugfast, að það eru
fleiri auðhringar en Findus Int-
ernational, sem kunna að líta
girndaraugum til íslenzkra fiski-
miða og til þess að fá aðstöðu til
vinnslu í landinu s.s. Unilever,
sem er ein sterkasti auðhringur
heims á sínu sviði og áður hefur
■ / fáum orðum
Framh. af bls. 17
í hendur að kosningum lokn-
um, og þá með skýringum
nefndarinnar. Sá ég þá, að
málflutningur Bjarna hafði
ekki einungis verið litaður af
hlutdrægni, heldur beinlínis
ósannur. Það voru kynnin af
Uppkastinu sem gengu af
Danahatri mínu dauðu. Ég sá-
í fyrsta lagi, að við höfðum
náð þeirri tröppu, sem Jón
Sigurðsson og okkar beztu
menn höfðu barizt fyrir: að
ísland yrði viðurkennt
sjálfstætt ríki. Og nú var
mér ljóst að dönsku .nefndar-
mennirnir höfðu fullkomna
ástæðu til að óttast að þeir
hefðu kveðið upp yfir sjálfum
sér pólitískan dauðadóm, því
ekki skorti í Danmörk áróð-
ur gegn Uppkastinu.
Fylgi danskra stjórnmála-
manna við Uppkastið sýndi
meiri víðsýni og meiri dreng-
skap en ég hafði búizt við af
Dönum. Mér finnst þessi víð-
sýni nú endurtaka sig í af-
stöðu Dana til handritamáls-
ins. Þeir móta sína afstöðu af
réttsýni einni saman. Þó Upp-
kastið væri fellt, gátu Danir
aldrei frá því gengið: Þeir
höfðu viðurkennt ísland sjálf-
stætt ríki. Og við það sat, þó
haft afskipti af íslenzkum mál-
um.
Það er líka algjörlega rökrétt
að álykta að núverandi valda-
menn þjóðarinanr verði jafn
snúningsliprir við Findus Inter-
national (eða Unilever) og þeir
hafa verið við Swiss Alumini-
um.
f þessu felst hættan, sem steðj-
ar að sjálfstæði okkar þjóðar.
Við höfum ekki bolmagn til að
standast samkeppni við hina
fjársterku auðhringi ef við
hleypum þeim inn fyrir borgar-
múrinn. Mikið af hraðfrystihús-
um okkar og öðrum fiskvinnslu-
stöðvum myndi farnast illa þeg-
ar þeir tækju upp baráttuna gegn
hinum erlenda auðjöfri alveg eins
og reynslan hefur orðið í Nor-
egi. Hið erlenda fjármagn myndi
á skömmum tíma ná undirtök-
unum í íslenzku efnahagslífi og
þar með hafa pólitískt siálfstæði
þjóðarinanr í hendi sér.
4.
Allir landsmenn eru á einu
máli um nauðsyn þess að auka
fjölbreytni í atvinnulífi okkar og
allir landsmenn eru sammála um
að við þurfum að auka svo sem
kostur er þjóðarframleiðslu okk-
ar.
En okkur greinir á um leið-
irnar.
Stóriðjumenn vilja bræða
alumin með orku frá fallvötnum
okkar. Þeir eru reiðubúnir að
opna gáttir fyrir erlendu fjár-
magni. Þeir ætla sér að gera
bindandi samning um sölu á mik
illi raforku á föstu verði til allt'
að 50 ára.
Við sem erum andvígir þess-
um fyrirætlunum viljum fara
aðrar leiðir. Við viljum auka
fjölbreytni atvinulífsins á grund
velli þeirra atvinnurgreina, sem
við til þessa höfum byggt tilveru
okkar á, einkum þó með stórauk-
inni hagnýtingu sjávaraflans.
Við íslendingar erum fyrst og
fremst framleiðendur matvæla.
Helmingur mannkynsins býr við
sult og seyru. Fyrirsjáanlegt er
því að eftirspurnin eftir fram-
leiðslu okkar og annarra mat-
vælaþjóða mun því fara hrað-
vaxandi á næstu árum og ára-
tugum.
Við eigum ekki að taka upp þá
iðju að bræða alumin. Við eigum
að gegna því hlutverki að fram-
leiða mikil matvæli, bæði úr
sjávar- og landbúnaðarafurðum
okkar, við eigum að framleiða
góð óg fjölbreytt matvæli — og
við eigum að gera þetta sjálfir.
Til hagsbóta fyrir aðrar þjóðir
og til hagsbóta fyrir okkur
sjálfa.
Það er mikilsvert að vera trúr
köllun sinni.
sumir reyndu síðar að klóra
í bakkann.
Þegar Uppkastið var til um-
ræðu á Alþingi, fylgdist ég
vel með ræðuhöldunum, enda
búsettur í Reykjavík og kom-
inn í Kennaraskólann. Ég
hlustaði af áhuga á ræður
þessara stóru karla, en áður
en þing hófst var ekki vitað
um afstöðu þeirra allra til
frumvarpsins; sumir höfðu
mælt með ýmsu í frumvarp-
inu, en einungis sett út á ein-
stök atriði. Þeir voru, held ég
sé óhætt að segja, ekki kosnir
til að fella Uppkastið á þingi,
heldur koma fram á því breyt-
ingum. En þegar málið kom
fyrir þingið, skiptust menn í
tvær andstæðar fylkingar, þá
sem voru með Hannesi og
hina sem voru á móti honum.
Þá sá ég að grunsemdir hans
höfðu verið á mikilli framsýni
byggðar. Ég er með sjálfum
mér sannfærður um, að ýmsir
þeir, sem snerust á móti frum-
varpinu, hafi verið með því 1
hjarta sínu, jafnvel sumir for-
ystumenn frumvarpsandstæð-
inga. En fyrir þessum mönn-
um vakti fyrst og síðast að
ríða Hannes úr söðlinum."
(Síðari hluti birtist í blað-
inu á morgun).
M.