Morgunblaðið - 14.04.1965, Page 17

Míðvikudagur 14. apríl 1965
MORCUNBLAÐIÐ
17
w x n 1 jl®
Liiði a Danahatri
Spjallað við Sigurð liristjánsson, fyrrum
cElþingismann, áttræðan í dag
SIGURÐUR Kristjánsson,
fyrrum alþingismaður, er átt-
ræður í dag, Hann hefur gegnt
mörgum trúnaðarstörfum fyr-
ir land og þjóð eins og stund-
um er sagt í fréttum útvarps-
ins, var m.a. forstjóri Sam-
ábyrgðar íslands um árabil.
Sigurður er fæddur 14. apríl
1885 að Ófeigsstöðum í Kalda-
kinn. Foreldrar hans voru
hjónin Kristján Arnason bóndi
og Kristín Ásmundsdóttir.
I tilefni af afmælinu átti ég
samtal við Sigurð. Okkur
dvaldist á æskuslóðum hans og
sagði hann m.a., að þar væri
snjóþyngst hérað á Islandi.
Honum er minnistætt veður-
lagið í Kinninni, og segir að
hafgolan frá Skjálfandaflóa
hafi verið tíður gestur eftir
hádegi, hún var svöl og fylgdi
henni oft þoka eða úrkoma.
Af þessum kalda dregur Kinn-
in nafn segir Sigurður. Á
morgnanna þegar öræfin voru
köld orðin, streymdu hlýir
fjallayindar á haf út. Sigurður
segist vera þess fullviss að í
gamla daga hefðu verið meiri
staðviðri á þessum slóðum en
nú er. Kinnin var regnsælust
allra sveita upp af Skjálfanda
og segir Sigurður að Þingeyj-
arsýsla hafi áreiðanlega verið
snjóþyngsta hérað landsins.
Nú er ísavetur og ekki úr
leið að spyrja Sigurð nánar
um veðurlagið í Þingeyjar-
sýslu á uppvaxtarárum hans.
Hann segir:
„Oft kom það fyrir að
ekki blakti hár á höfði vikum
saman síðari hluta sumars, og
á vetrum gekk hann á með
stórbyljum vikum saman, en
þess á milli gátu líka verið
frost og stillur svo vikum
skipti. En snjóþyngsli voru
svo mikil, að ég man til þess
að lömb hafi staðið inni 8
mánuði samfellt. Það var
betra að vera vel birgur að
heyjum í þá daga. ísinn var
oft landfsistur, en lónaði frá
landi á sumrin og stundum
ekki fyrr en seinni part sum-
ars. Gróðursæld var einnig
gífurleg á sumrin, það gerði
snjódýpið á vetrum og fram
eftir vori. Alla niína tíð í
sveitinni, eða fram til tvítugs-
aldurs, kom hann á í lok
september með stórhríðar-
byljum og kyngdi niður fönn
svo vikum skipti. En um há-
tíðarnar kom oft hláka, og þá
tók upp mikinn snjó. Við
þráðum lengstum þessa hláku,
því annars varð fönnin að
hreinum jökli, sem við köll-
uðum skammdegisgadd. Hann
tók ekki upp fyrr en mjög
seint á vorin.
Þó snjódýpið væri okkur til
bölvunar, fylgdi því hin al-
kunna gróðursæld héraðsins."
„En hafísinn, þú hefur
þekkt hann af eigin raun?“
„Já, flest ár urðum við
hafíss vör, þó að ekki yrði
hann ávallt landfastur. Aldrei
sá ég hvítabirni, en heyrði
þess getið að þeir gengju
stundum á land, þó einkum
austur á Melrakkasléttu, en
þá því aðeins að isinn væri
landfastur og var þá sagt að
hvítabirnir fylgdu fjalljökun-
um sem voru stórar íseyjar.
f kjölfar íssins kom oft mikil
björg, selir og hvalir. Þá voru
menn svo lítillátir hér á landi,
að þeir borðuðu hvorttveggja,
Hungrið kryddaði matinn hjá
okkur í þá daga.
Þegar ég var drenguf bjó £
Skarði í Höfðahverfi við
Eyjafjörð maður, sem Jóhann
hét og var að mig minnir
Bessason. Um hann mynduð-
ust þjóðsögur, því hann var
heljarmenni að burðum. Ein
var á þá leið, að hann hefði
að kvöldi dags verið í smiðju,
enda annálaður járnsmiður.
Kom þá hvítabjörn að smiðj-
unni, reis upp við smiðju-
hurðina og rétti hrammana að
Jóhanni. Fyrir smiðjunni voru
tvær hurðir, neðri hurð ætíð
lokuð vegna kuldans, en sú
efri opin til að reykurinn kæm
ist út.
Björninn ætlaði að slá til
Jóhanns sagði sagan, en hann
tók töngina með glóandi járn-
inu úr aflinum og lagði í kjaft
bjarnarins, sem þá sneri frá.
Seinna sagði sonur Jóhanns
mér frá því, þegar við
vorum samtíða í kennara-
skólanum, að saga þessi hefði
verið uppdiktuð að mestu
leyti. Sannleikurinn var sá,
að morgun einn þegar Jóhann
kom út sá hann bjarndýrsspor
í nýföllnu snjófölinu og ,
hafði dýrið gengið um hlaðið
og stefnt að fjárhúsinu. Jó-
hann þreif þá járnkarl og
hljóp til hússins. En björninn
hafði gengið framhjá fjárhús-
iriu og lá slóð hans inn fjörð-
inn.“
„Það hefur verið meiri ís
fyrir Norðurlandi en nú tíðk-
ast.“
„Já. Ég kynntist norskum
selföngurum, þegar ég var á
ísafirði og sögðu þeir mér
margt merkilegt af ísnum.
Sumir þeirra höfðu stundað
selveiðar frá 1880—1920 og
sögðu þá sögu að rekísröndin
hefði legið fast við ísland upp
ur 1880 og aðeins lónað frá
landi á sumrin, og þá farið
lengst 60 mílur burtu. En
þeim bar saman um að ísinn
væri alltaf að fjarlægjast
landið og seinast þegar ég
átti tal við þá, fullyrtu þeir
að hann lægi í 100 mílna fjar-
lægð undan ströndinni."
„Þú minntist á hungrið áð-
an Sigurður.“
„Það var ákaflega mikill
matvælaskortur í þá daga í
Kinninni, þó sjaldan væri
beinlínis hungur á mínu
heimili. Búin voru lítil og
voru svo að segja eingöngu
byggð á sauðfjárrækt. Þar sem
snjódýpið var mikið var ekki
hægt að reka stórbú, því ekki
var unnt að heyja handa
skepnunum, hestar stóðu í
húsi ekki síður en kýr; flest
brúkunarhestar og notaðir
jafnt sumar og vetur, og kóp-
aldir allan veturinn.
Stærð jarðanna fór aðallega
eftir því, hvort þær voru beit-
arjarðir eða snjóþyngslajarð-
ir. f Bárðardal var miklu
snjóléttara en í Kinninni, og
þar var talsvert mikil sauða-
eign. f Kinninni höfðu menn
hér um bil eingöngu ær og
lömb til að halda við stofnin-
um. Foreldrar mínir höfðu allt
að 60 kindur, þar af var helm-
ingur geldfé, tvær kýr og tvo
hesta. Þessi bústofn mun hafa
verið eftir verðlagi þess tíma
um 800 gullkróna virði. Á
þessum stofni lifðum við 11
manns, foreldrar mínir, 8 börn
og eitt gamalmenni. Aldrei var
leitað hjálpar, og þess er ég
fullviss að foreldrar mínir
hefðu fremur svelt sig í hel,
en gerast bónbjargarmenn.
Þetta sýnir hve mikill arð-
ur var af svo litlum bústofni.
Ég þekki ekki til þess að
nokkurt kapítal hafi gefið svo
háa vexti sem þessi litli bú-
stofn gerði. Að sönnu var fjár-
stofn föður míns úrvals fé, og
varla kom fyrir að fyrirfær-
ist nokkur skepna, því um-
önnunin var einstök og fóðrun
ákaflega vönduð og góð. Þetta
er að vísu ótrúlegt, en þó
er það satt. Og samt verður
að taka með í reikninginn, að
hestarnir gáfu ekkert af sér,
þeir voru eins konar búsáhöld,
ef svo mætti segja. Þannig má
óhikað fullyrða, að þessi 11
manna hópur hafi lifað á
ávöxtum 600 gullkróna. Nú
þykir gott að fá 6% vexti, en
ég er illa svikinn ef þetta
kapítal hefur ekki gefið af sér
40% vexti.
Þeir bændur sem höfðu tvö
járn í eldi og bjuggu yið sjáv-
arsíðuna, lifðu við mun ör-
uggari afkomuskilyrði, Þeir
voru bæði fjáreigendur og út-
vegsmenn. Þeir gátu staðið af
sér misæri betur en þeir bænd
ur sem aðeins höfðu á landbú-
skap að byggja. Enn eru bjarg
ræðisvegir okkar alltof einhæf
ir. Þó ég telji að við þurfum að
fara varlega í stóriðjufram-
kvæmdir vegna fólksfæðar, fæ
ég ekki betur séð en hún sé
nauðsynleg trygging, ef illa
árar tiL sjós eða lands. Annars
ætlaði ég að segja, að mikill
munur er á hugsunarhætti
fólks nú eða áður. Þegar ég
var að alast upp, þótti svo
mikil vanvirða að þiggja
sveitarstyrk að bændur hefðu
fremur svelt sig en leitaðásjár.
Nú þykir sá aftur á móti
mestur, sem þyngstur er á
ríkisfóðrinu.“
Ég spurði Sigurð Kristjáns-
son um þrá hans til menntun-
ar. Hann sagði að hún hefði
verið jafn rík og fátæktin var
rriikil. Meðan hann var í for-
eldrahúsum datt engum í hug
að setja hann til mennta. Sá
draumur varð ekki að veru-
leika fyrr en síðar þegar hann
hafði hleypt heimdraganum.
Hann segir:
„Auðvitað var hugsað um
að mennta sig. En fyrsta og
síðasta hugsunin snerist þó
um mat og að afla matar.
Menntunin sat þó ekki alveg
á hakanum t.d. voru alltaf
heimiliskennarar tima úr
vetri hjá foreldrum mínum.
Fyrsti heimiliskennari sem ég
man eftir var Ari, bróðir séra
Matthíasar, faðir séra Jóns
sem lengi var prestur á Húsa-
vík. Hann var talandi skáld,
en viðhafði skáldskap eins lít-
ið og kostur var.
Engum datt í hug slík fjar-
stæða, að ég gengi svokallað-
an menntaveg. Þó sendu
nokkrir bændur syni sína,
annað hvort á bændaskólann á
Hólum eða í Möðruvallaskóla,
Þess átti ég ekki kost fyrr
en ég var farinn að heiman.
Þá fór ég að hugsa um nám
og langaði mig mest að fara
í menntaskólann, en treysti
mér ekki til þéss sökum fjár-
skorts. Ég varð því að velja
á milli Hólaskóla og Gagn-
fræðaskólans á Akureyri.
Fremur vildi ég fara í gagn-
fræðaskólann, en vegna fjár-
skorts varð ég að velja bænda
skólann á Hólum, því hann var
mun ódýrari. Þar líkaði mér
vel, enda upplyfting að koma
úr fámenninu í hóp 50 glaðra
sveina.“
„En hvenær fórstu að skipta
þér af pólitik?“
„Ég fékk ekki kosningarétt
fyrr en ég varð þrítugur eins
og þá tíðkaðist, en fylgdist þó
rækilega með pólitískum
skrifum, las Reykjavikurblöð-
in, Þjóðólf og Isafold, Fjall-
konuna og siðar Reykjavík-
ina, og Akureyrarblöðin,
Stefni, Norðurland og Gjall-
arhorn. Þegar ég byrjaði að
hugsa um landsmál, stóð bar-
daginn hæst milli Valtýinga
eða Hafnarstjórnarmanna eins
og þeir voru oft kallaðir, og
Heimastjórnarmanna. Ég hyllt
ist að stefnu hinna slðar
nefndu, því ég vildi flytja
stjórnina inn í landið. Mín
pólitík nærðist ekki á öðru en
Danahatri. Það hélt bókstaf-
lega í mér lífinu, ef svo mætti
segja. Mikil lifandis ósköp
hataði ég Dani! Ég lifði bók-
staflega á þessu hatri árum
saman. Svo þegar stjórnin var
komin inn í landið og Hannes
Hafstein orðinn ráðherra,
fylgdi ég honum fast og stefnu
hans. Það spillti ekki, að ég sá
Hannes oft og heyrði hann
tala á fundum á AkureyrL
Hann bar af öllum mönnum
öðrum sem ég hafði séð, og
verkaði á mig eins og hálf-
guð. Þó sá ég hann á fundum
með engum aukvisum eða
miðlungsmönnum, heldur stór
gáfuðum myndarmönnum,
eins og Klemenz Jónssyni,
Páli Briem og Guðrriundi
Hannessyni lækni.“
„En þótti þér þá Hannes
nógu mikill Danahatari?“
„Ég held að enginn hafi ver-
ið eins mikið á móti Dönum
og hann, ef út í þá sálma fór.
Andstæðingar Hannesar voru
áreiðanlega miklir og góðir
föðurlandsvinir, en ekki að
sama skapi jafn slyngir stjórn
málamenn og hann. Hann var
of vitur til að láta stjórnast
af hatri. Hann var aldrei van-
stilltur í ræðu né persónuleg-
ur í návígi. Ég sá strax í hendi
mér að hann vissi, hvernig
átti að sigrast á „danska mál-
staðnum“. Það þýddi ekkert
að stappa niður fæti og hrópa
fúkyrði. Danskir stjórnmála-
menn þurftu einnig að gæta
sinna hagsmuna. Mitt Dana-
hatur dó raunar á einum
degi:
Þegar skipuð var samninga-
nefnd fslendinga og Dana
1906, hélt Hannes fund á Ak-
ureyri. Ég var af tilviljun
staddur á þessum fundi. Eitt
af því sem hann sagði þar
kom afskaplega illa við mig,
Hann sagðist vonast til þess
að gæfa íslands væri svo mik-
il, að ef nefndin næði veru-
legum árangri í sjálfstæðis-
baráttu okkar, yrði ekki per-
sónulegur kritur til að spilla
þeim árangri. í þessu fólst
grunsemd um einhverja svik-
semi af hálfu íslendinga
sjálfra. Þetta kom flatt upp á
mig. Mér datt ekki í hug ann-
að en allir íslendingar yrðu
sammála, ef traustri tröppu
yrði náð í sjálfstæðisbaráttu
okkar.
Svo kom Uppkastið, þá var
ég á ísafirði. Bjarni frá Vogi
kom þangað og hélt tvær ræð-
ur gegn Uppkastinu eins og
víðar á landinu. Þetta var,
eins og þú veizt, áður en ná-
kvæmar fregnir bárust af
Uppkastinu. Bjarni talaði svo
skelegglega á móti því, að
blásaklaus almúginn snerist
unnvörpum á sveif með hon-
um. Hann var afburða snjall
ræðumaður. Ég held að
flestir af áheyrendum hans
hafi snúizt gegn frumvarpinu
áður en þeir höfðu séð það,
svo sterkur ræðumaður var
hann. Ég snerist algjörlega á
móti því eftir að hafa hlustað
á Bjarna, og var ákveðinn í
að stuðla að því að fella það,
enda þó ég hefði ekki kosn-
ingarétt.
En svo fékk ég Uppkastið
Framhald á bls. 23
Sigurður Kristjánsson (Ljósm.: Ól. K. M.)