Morgunblaðið - 02.10.1965, Blaðsíða 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
Laugardagur 2. okt. 1965

. Síí“ií3!tíkS&jsSSJ,
þvi vitm ao sum
arið er liðið. Laufið á trjánum
er annaðttivort falli'ð og þvælist
vfð skósóla fólks eins og mann-
orðið eða það er þrjózkufullt og
heldur dauðahaldi í greinar
trjánna; þá breigður það föl-
rau'ðu hausti á garðana
í bænum eða gamla
kirkjugarðinn, þar sem fólk og
tími er hætt a'ð berast á enda-
laust karp og öfugmæli. Þang-
að er gott að leita, setjast hjá
góðum vini, hlusta á þá einu
I>óesíu sem máli skiptir: Þegar
þrösturinn fiögrar eins og hvísl
í trjánum. Bf við ættum svoleið
is hvísl í dagblöðunum! Nei, þar
tócal samtíminn ríkja, við höf- •
um nýlega kynnzt honum í
• foókum Kristjáns Albertssonar;
hávaði. karþ, auglýsingar fyr-
ir fólki og vörum. Markaðistorg
líðandi stundar.
Sumarið hefur kvatt okkur
og bráðum fer vetur fim land-
ið; gras fölnar og deyr, sinan
ver'ður eldinum að bráð- Þannig
miðar allt í sömu áft: bálför
hvert sem litið er. Hrímnálar
setjast í moldina, jörðin kaun
um slegin. En svo kemur aftur
vor og gamam að lifa.
Haust. Fiðringur fer um fólk
ið, ekki sízt þá sem ætla að
verða” frægir á vetrinum og
eignast þan^ orðstír sem aldrei
deyr. Flestir reyna að næla í
frægðina með margvíslegum
klækjabrögðum, eins og þegar
sæmilega virðulegur hrepp-
stjóri hefur allar klær úti til
að sigra vfðnámsþrótt orðu-
nefndar. Hvílíkt tívoli — stund-
um kallað mannl’íf, borgarlíf
eða sveitaiif; þó ávallt eins og
troðningur á tombólu. Hver er
mesti patríótinn, frægasti stjórn
málamaðurinn — hver verður
skáld vetrarins? Eða öllu held
ur: hver ætlar ekki að sigra
heiminn?
Sumarið er skemmtilegur
tími. Vorþeyrinn unaður á
boið við hvaða hamingju sem
er. Á sumrin hættum við af
einhverjum ástæðum, þessu
daunilla dægurhjakki, förum að
hlusta. Og þá segir enginn neitt-
Þá ráða fuglar, lömb og laxar
lögum og lofum í þessu landi
— það eru einu lögin sem er
gaman að hlíta. Og þá dettur
engum í hug að föndra við
frægðina, eins og maður stingi
sóley í hnappagatið.
Og til hvers?
Þá er markaðstorgið autt og
yfirgefið eins og allir séu heima
a'ð klippa graskanta eða visna
grein af gömlu tré sem hefur
staðið við gluggann öll þessi
ér; eða síðan við vorum ung og
spörku’ðum bolta á Landakots-
túninu. Þá var Ferdinant hringj
ari með sítt, hvítt skegg. Nú er
foann með hvítt, sítt skegg;
foann er einn af þessum föstu
tilverupunktum sem segj.a okk
ur, að enn eru til mið sem hægt
er að treysta á, þegar peninga-
vertíðin nær hámarki.
★
í sumarbyrjun leikur sól vi'ð
jökul og hafið verður biátt eins
og hugmyndin um drauminn-
- Þá hverfur gigtin úr lúnum
foeinum gamalla kerlinga og
Ragnar í Smára guíar upp úr
þjóðifélaginu. Nú er ég farinn
að rekast á hann aftur. Um dag
inn taíaði hann mikið um bæk
ur, mér þótti þa'ð heldur góðs
viti. Ég treysti mér ekki til að
fylgjast með öllu sem hann
sagði eða impraði á en ég veit
að þáð var allt skemmtilegt, og
flest aðkallandi. Einhvern veg
inn minnti Ragnar mig á það,
þegar eg var i messanum a
Brúarfossi í gamla daga; hann
minnti mig á kyndarana. Þeir
voru alltaf önnum kafnir og
kófsveittir við að moka kolum
og halda uppi dampi. Einu
sinni úti á miðju Atlantshafi
komu þeir allir upp á dekk í
einni halarófu og sögðu: „Hing
að, og ekki lengra“. „Nú, hvað
er að“, sögðu yfirmennirnir-
„Það er stræk“, sögðu þeir.
„Hvers vegna“, spur’ðú yfir-
mennirnir. „Vegna þess að við
fáum ekki bjórinn okkar“,
sögðu þeir. Og þeir fengu bjór
inn sinn og skipið hélt áfram
að ganga. Og það endaði með
því, að vi'ð komumst heilir í
höfn. Þar sem Ragnar sat við
stýri'ð í jeppanum sínum,
minnti nann mig einfovern veg
inn á þessa kalla. Ragnar kem
ur allt í einu upp á dekk og
segir: „Það er stræk“. „Nú,
hvers vegna?“, spyrjum við
hin. „Ég fæ engan foiasar“,
segir hann. „Þú skalt fá nóg af
hasar”, ségjum við. Þá fer hann
aftur þegjandi niður og byrjar
að kynda.
Og ekki var hann nú minna
ákve'ðinn í því en áður, að
lækna íslenzkt þjóðfélag af ein
hverjum iðrakvölum, sem allt
eru að gera vitlaust eins og
allir vita. Já, ég hugsa að Ragn
ar ydði góður læknir, góður
ur bítill sem bom fram í hátt-
virtu ríkisútvarpi síðast liðinn
vetur (og var reyndar ekki tal
andi) sagði meðal annarrar
speki, að Beethoven skinnið
væri nú eiginlega hálfgerður
skussi. Svo þetta er allt á réttri
leið, bara að halda uppi damp-
inum, það er sko lóði'ð. Osvald-
ur Spengler hafði auðvitáð
rangt fyrir sér. Og ef hann
hafði rétt fyrir sér, getum við
samt veri'ð glöð- ,(Ef menningin
deyr og allt fersf nema vehneg
unin, getum við verið þess full-
viss að jarðaríörin verður
fyrsta flokks.
En hvað sem því líður. Þegar
ég hugsa um allt þetta tal,
heyri hljó'ðið af brimöldu sam-
tímans, segi ég ósjálfrátt, og
eins og í hljóði við sjálfan mig:
„Bara að þetta verði ekki lang
ur vetur, sem nú fer í hönd“,
★
Langt er víst um liðið sí'ðan
þessi þjóð tók sér bólfestu hér
á landi; einhvern veginn hefur
mér aldrei fundizt hún hafa
byggt þetta land, eins og fólk
sem ætlar að setjast að. Mér
hefur þvert á móti stundum
dottið í hug a@ Íslendingar hafi
skroppið hingað norður eins og
til að slá upp tjöldum á ein-
hverju laugavatninu og ætli svo
heim aftur — þegar ballið er
búi'ð. En af eirihverjum ástæð-
um er ballið ekki búið. Og hér
erum við enn þaulsetnir eins
og hýrnir sjóarar á sæmilega
fengsælum miðum. Áður höfðu
menn, eins og gamlar bækur
sýna, gaman af áð munnhöggv-
ast með vopnum; það hélt þeim
við efnið, þ.e- landið. Síðan
hefur tungan odðið okkur sá
átgeir sem bezt hefur dugað í
náungavígum. Það heldur okk
ur enn við efnið. Þeim þótti
gaman að láta geirinn gjalla
gömlu körlunum, nú þykir okk
ur gaman að láta hvína í tálkn
unum. Og þá skiptir auðvitað
skurðlæknir. Ekki mundi hann
gleyma hnífnum í maga sjúkl-
ingsins. Og nú nær hann bráð
um dampi, því annaðhvort för
umst við e'ða komumst á áfan/ga
stað- En það er víst enginn á-
fangastaður, éða hefur einhver
heyrt um hann? Það gerir ekk
ert, við skulum kynda samt.
Og það er komin gigt í land
ið. En Ragnari kemur það lítið
sem ekkert við. Hann fór að
tala um að Reykjavík væri mið
punktur heimsins, og aldrei hef
ég verið nokkrum manni jafn
sammála: ég geng í hring í
kringum allt sem er . . ■ Og nú
fór bann að tala um bækurnar
sínar, og ekki verða talin á fingr
um annarrar handar öll þau
meistaraverk sem hann ætlar
áð gefa út nú fyrir jólin. Bg
bað guð að hjálpa Kiljan og
Hemingway, og ítreka það hér,
ef það yrði til eirihvers. íslenzk
engu máli hvaða fjarstæða er
látin fjúka. Brauð og leiki, það
er vígorð dagsins. Enginn þarf
að spyrja um pólitíkina, þáð
er svo sjálfsagður hlutur að
þar standi ekki steinn yfir
steini. Á þeim vettvangi hefur
raunar verið unnið dyggi-
lega að því að breyta
íslenzkri tungu í samsafn
glórulausra öfugmæla; nú
veit t.d. enginn íslendingur
lengur muninn á hægri og
vinstri- Þáð hefur kannski ekki
í för með sér nein .stórslys á
þeim pólitíska vegi, en þessi
ruglingur gæti komið sér illa
í umferðinni; t.d. væri ekki
gott ef formaður Framsóknar-
flokksins keypti sér bíl. Hann
mundi hiklaust gefa stefnuljós
til vinstri og beygja til hægri.
Og ef árekstur yrði, mundi
hann fullyrða fram í rau'ðan
dauðann að hægri sé vinstrL
Um daginn hélt Tíminn því
fram að ritstjórar Morgunblaðs
ins væru goldvotersinnar,
(hvað svo sem þáð er) —
vegna þess þeir vita enn skil
á bændaflokki og kommúnista-
flokki. Við svoleiðis fullyrðing
ar dettur engum manni á ís-
landi í hug að elta ólar. Fólk
ypptir bara öxlum og segir:
pólitík! Er slíkt ástand á þeim
vettvangi, þáðan sem landinu er
stjórnað, þ.e- úr pólitísku her-
búðunum, gott til afspurnar?
Það var eftirsóknarvert hlut-
skipti að vera landráðama'ður
í þeirri merkingu sem Snorri
lagði í orðið. Síðan breyttist
merking þess, sfðan breyttist
fólkið í landinu. Bf Tíminn
heldur uppteknum hætti, rekur
að því, að það verður eftirsókn
arvefðasta hlutskipti í lílfinu að
vera eitthvað sem kallað er:
goldvoteristi. Þetta ágæta blað
er á góðri leið með áð eyði-
leggja merkingu orða eins og
naisisti eða McCarthyisti. Mað-
ur hélt áð kommúnistar hefðu
einkaleyfi á að breyta íslenzkri
tungu í samsafn öfugmæla. En
þetta er bara pólitík, segir fólk
— og ypptir öxlum.
Fyrri grein
★
Henrik Ibsen var merkur
maður- En það hafur hann ekki
alltaf verið t.d. ekki í augum
norskra eða sænskra stjórn-
valda. Einhverju sinni sótti
hann um utanfararstyrk og fékk
neitun. En stjórnin benti skáld
inu á, að hann gæti fengi’ð
undertoldbetjent — stöðu í
Kristianíu. Þegar ég las þetta
í ágætri bók etffcir Bergljót
Ibsen „De tre“, þurfti ég ekki
lengur að fara í grafgötur um,
hvaðan við værum komnir:
auðvitáð af Norðmönnum.
En hvað um það. Ibsen lærði
margt af sporðdrekanum, það
er dýr sem spýr eitri. 1870
skrifar hann í bréfi:
Þegar ég skrifaði Brand hafði
ég sporðdreka í tómu ölglasi á
borðinu hjá mér- Stundum var
dýrið veikt; þá kastaði ég
venjulega dálítilli sneið af mjúk
um ávexti niður til þess, og
ré'ðst þá sporðdrekinn í æði á
ávaxtabitann og spjó eitri
sínu í hann — og þá varð sporð
drekinn aftur frískur.
Mér kemur í hug þessi frá-
sögn, þegar ég hugsa um ýmis-
legt það sem sagt er og skrifað
hér á landi um það bil sem sól
tekur að lækka *á lofti ag
skuggar að lengjast og grafa sig
æ dýpra inn í gil og skorninga
mannlífsins. Mundum við ekki
líkjast sporðdrekanum meir en
góðu hófi gegnir? Sumt er auð-
vitað í flimtingum haft eða
sagt í gamni, eins og þegar
þekktur íslenzkur rithöfundur
sagði í samtali um Hamsun:
„Hann, strákgreyið, hann skrif-
ar stundum bara skrambi lag-
lega“. En Reykjavík er líka
nafli tilverunnar, eins og Ragn-
ar segir.
En samt. Eins og ástandið
raunar er í okkar ágæta, svo-
kallaða þjóðfélagi er brýn nauð
syn áð ávallt sé til „snei'ð af
mjúkum ávexti" til að fólk
geti með jöfnu millibili losað
eitrið úr sinni sálarkymu. Blöð
in gegna oftast hlutverki þessa
„mjúka ávaxtar". Án þeirra
væri ólíft í þjóðfélaginu fyrir
innibyrgðri fýlu og daunillri
mannfyrirlitningu; án þeirra
væri krónísk sporðdrekaeitrun
eilífur sjúkdómur og sálarböl
margra góðra manna (ekki sízt
þeirra sem ætla að verða fræg-
ir, hvað sem það er). En — eða
eins og H.C. Andersen mundi
sagt hafa: alas! Ekki brúkaði
hann nú stærri orð — og samt
er hann líklega mesta leyni-
vopn sem náttúran hefur enn
fundið upp í baráttunni við fá-
tækt. Allar ræður heims, öll
stjórnmálakerfi veraldar saman
lögð, hafa ekki haft eins mikil
áhrif á hugarfar fólks og al-
menningsálit og stuðlað eins að
útrýmingu fátæktar í heiminum
og Litla stúlkan með eldspýt-
urnar, nokkur orð á pappír,
skrifuð af skrýtnu skáldi sem
enginn þekkti og enginn vildi
sjá.
Eins og kunnugt er segja hag
skýrslur að íslendingar séu mið
að við fólksfjölda mesta blaðles
andi og blaðskrifandi þjóð i
heimi. Með fyrr greindar upp-
lýsingar í huga fer maður að
skilja hina raunverulegu ástæðu
þessarar ^taðreyndar. Við þurf-
um að láta taka frá okkur eitr-
ið, svo það leggist ekki á sál,-
ina — þetta hægvirka ,óum-
flýjanlega skammdegiseitur.
★
Og nú er bezt að snúa sér
með nokkrum orðum að blá-
köldum veruleikanum.
Ég hef verið að lesa nokkrar
bækur undanfarið, það merkir:
vétrarkvíðinn er farinn að læsa
í mig klónum (já, mikið eiga
birnirnir annars gott að leggjast
í dvala á veturna). Ein þessara
bóka sem ég hef gluggað í er
Kínabók Magnúsar Kjartansson
ar, Bak við bambustjaldið, fró’ð
leg bók á ýmsa lund og sumt
gott sem í henni steridur; t.d,
líka mér vel árásir hans á upp-
dráttarsýki sem kalla má lama-
trú (þó húrr eigi auðvitað rétt á
að lifa í friði eins og önnur trú-
arbrögð og fáránlegt væri að
nota hana til að réttlæta útrým-
ingu Tíbeta). En svo skýtur alls
staðar Upp kollinum þessi
yndislegi öfugmælastíll, eins og
vera ber. Því Magnús er all3
ekki genginn af trúnni! Hann
er ágætur maður og notalegur í
samkvæmi, eins og allir pípu-
reykingamenn. En hann er hald
inn þessum íslenzka kvilla: að
láta skammdegið fara í taug-
arnar á sér, og þá fer hann, éf
ég hef lesið rétt, að nota full-
yrðingastíl sem maður brosir
að eins og þegar barn semr
skrítlu: grýla tekur vondu
börnin. Hann heldur að komm-
únisminn se dunhillpípa stjórn-
arkerfanna og treystir fólki eins
og Mao Tse Tung að tilreykja
hana. Það er mikil bjartsýni.
Þegar hann sá eitt af stærstu
fangelsunum í Kína varð hanri
svo uppnuminn og hrifinn, að
hann hélt hann væri kominn
í skrúðgarð.
Ég rpundi, fíjótt á litið, telja
að þarna væri of sterkt að orði
kveðið. En sem sagt: Magnús,
kollega minn, hefur gert til-
raun til að eyðileggja merk-
ingú orðsins skrúðgarður.
Þetta er ágætt orð og leiðinlegt,
ef það fer nú allt í einu að
merkja: kínverskt fan/gelsi. En
hvað væri það svo sem á móti
því að einu sinni var næstum
búið að eyðileggja orð eins og
paradís, sem margar kynslóðir
á íslandi hafa leitað í huggun,
þegar skammdegisnóttin var
ekki einungis hvimleiður fiðr-
ingur og metnaðarstref, heldur
bláköld staðreynd hungurs og
horfellis. Að fitla við merk-
ingu svo viðkvæms orðs, sýnir
í aðra röndina hversu miklir
við teljum okkur vegna auðs og
allsnægta. Og þó er ég ekki viss
um, að við höfum efni á því
eins og sakir standa. Annars
líkar mér vel við Kínverja, eins
og Magnúsi. Þeir eiga eftir
að glutra niður kommúnisman-
um, þá verður gaman að lifa.
Ástkæri Mao formaður
sólin í hjörtum okkar----
Annar maður, sem eitt sinn
lét íslenzka skammdegið koma
sér úr jafnvægi var Brynjólfur
Bjarnason; nú situr hann við
glóðir langrar reynslu og skrif-
ar um heimspeki. Hann liefur
minnkandi þörf fyrir „mjúku
ávextina“ eftir því sem
árin færast yfir hann. Enginn
frýr honum vits, þó hann hafi
eitt sinn^ verið grunaður um
græsku. Ég hef verið að glugga
í síðustu bók hans, Á mörkum
mannlegrar þekkingar. Hún er
merk tilraun til að segja á ís-
lenzku það sem virðist ekki
hægt að segja (og kannski á
ekki að segja). Brynjólfur er
sér þess meðvitandi: „En ekki
veit ég, hvort þessar hugleið-