Morgunblaðið - 09.03.1966, Blaðsíða 15

Miðvflmðagur f. marz 1968
MORCU NBLAÐIÐ
15
Stuðlar - strik - strengir
Grúsíumaðurinn
borðar hindber
SÍÐDEGIS einn dapurlegan
dag árið 1934 varð rússneska
skáldinu Osip Mandelstam á
versta skyssa ævinnar. Hann
lór í heimsókn til Boris Past-
ernaks.
Mandelstam vissi að Paster-
nak gat hann treyst — en er
Ihann bar þar að garði voru
staddir hjá Pasternak fjórir
gestir aðrir, rithöfundar og
skáld. Mandelstam var of mik-
ið niðri fyrir til þess að gruna
þá um græzku og lét ótrauður
flakka það sem hann hafði ætl-
að Pasternak einum, kjarnyrt
Ijóð um Stalin, sem hljóðar eitt
hvað á þessa leið í lauslegri
þýðingu (úr ensku);
sér lítið fyrir og skýrt „réttum
aðilum“ frá því sem hann
heyrði og sá í íbúð skáldsins
— og Mandelstam var óðara
tekinn höndum samkvæmt sér-
legri tilskipan Stalins sjálfs og
sendur í útlegð til Síberíu. —
Skáldskapur hans var bannað-
ur og er enn nær óþekktur í
Sovétríkjunum, en á Vestur-
löndum hefur frægð hans gold-
ið þess hversu illa hefur tekizt
til um þýðingar á verkum
hans.
Nú eru liðnir nær þrír ára-
tugir síðan Mandelstam lézt og
hafa ýmsir mætir menn bæði
austanhafs og vestan tekið sér
Við lifum. Við erum ekki vissir um að við göngum
á okkar eigin landi.
í tíu skrefa fjarlægð heyrir enginn til okkar.
En hvarvetna þar sem talað er
í hálfum hljóðum
minnumst við fjallgöngumannsins í Kreml.
Digrir fingur hans eru eins og spikaðir snákar,
við treystum orðum hans
eins og tíu punda lóðum.
Hann gengur í gljáfægðum stígvélum
og hláturinn býr undir humarskegginu.
Umhverfis hann, stórmennið, hálsmjóir,
skrælnaðir ráðgjafar.
Hann leikur að þeim. Hann er kátur
með hálfmennin í kringum sig.
í>eir gefa frá sér kynleg, hrærandi dýrshljóð.
Hann einn talar rússnesku.
Orð hans falla, eitt af öðru,
eins og glóandi skeifur af steðja.
Hann hittir ætíð naglann á höfuðið.
Og eftir hvert illvirki er hann
eins og Grúsíumaður
sem stingur hindberi í munninn.
Nokkrum dögum síðar stakk
Grúsíumaðurinn í Kreml upp
í sig einu hindberinu til, sér-
lega gómsætu. Einn gesta Past-
ernaks kvöldið góða hafði gert
fyrir hendur að kynna hann
og verk hans. Meðal annarra
sem lagt hafa sinn skerf til
kynningar á Mandelstam er
bandaríska skáldið Robert
Lowell, sem þýtt hefur allmörg
Ijóð eftir hann á enska tungu
og þykir hafa tekizt mjög vel,
svo vel að sumra dómi að
Mandelstam standi eftir sem
eitt bezta ljóðskáld aldarinnar.
Osip Mandelstam var í heim-
inn borinn 1891, til auðs og
hóglífis að því er ætla mátti,
einkabarn efnaðs kaupmanns
af Gyðingaættum, sem vildi allt
fyrir son sinn gera og sendi
hann m.a. í ferðalag um flest
lönd Vestur-Evrópu áður en
hann hæfi háskólanám í St.
Pétursborg. En þegar piltur vís
aði á bug öruggri framtíð und-
ir handleiðslu föður síns, þver-
neitaði að sýsla við leður og
skinn en kvaðst vilja verða
skáld — sem var í hæsta máta
ótrygg atvinnugrein og jafnvel
hættuleg á þeim tímum — leizt
föður Osips ekki á blikuna og
gerði hann arflausan, sennilega
í þeirri von að strákur sæi að
sér og sneri aftur heim til föð-
urhúsanna.
En Osip var ekki á því. Hann
batt trúss við Akmeista, fá-
mennan hóp skálda og rithöf-
unda, sem höfðu bækistöð í St.
Pétursborg og voru í andstöðu
við symbolista, sem um þær
mundir voru allsráðandi í rúss-
neskri ljóðagerð. Mandelstam
tók sér forngríska ljóðlist til
fyrirmyndar um margt og hafði
hið mesta dálæti á öllu sem
grískt var. Aþena var honum
ímynd fegurðarhugsjónarinnar
og ljóð hans hafa, að dómi
sumra gagnrýnenda hans, til að
bera tígulegan einfaldleik og
þrótt forngrisku hofanna.
Er kom fram á árið 1917
hafði Osip Mandelstam gefið
út tvær ljóðabækur þótt ekki
væri hann nema 26 ára gamall
og var þá þegar talinn í hópi
merkari skálda. Sjálfur var
hann maður smávaxinn og
barnslegur, eða eins og einn
vina hans frá þessum árum
í St. Pétursborg lýsir honum:
„Grannvaxinn piltur með lilju-
blóm í hnappagatinu og augn-
hár svo löng að ná niður á
miðja vanga.“ Aðrir vina hans
líktu honúm við hvekktan og
hræddan kjúkling. En það var
aðeins í útliti.
Mandelstam hataði harðstjórn
bolsévikka ofurhatri allt frá
þeim degi er þeir tóku völdin
í sínar hendur og skirrðist ekki
við að láta skoðanir sínar í ljós.
Enn í dag undrast menn fífl-
dirfsku þessa grannvaxna pilts
eins og hún kemur fram í sög-
um vina hans af honum. Ein
sagan segir frá því þegar
Mandelstam horfði á það er
•háttsettur leynilögreglumaður
sat að sumbli í krá einni og
ritaði í drykkjuvímunni nöfn
ýmissa þeirra er vegna stjórn-
málaskoðanna sinna voru tald-
ir „óæskilegir1*, á aftökutilskip-
anir sem hann hafði af hjá sér
heilan bunka. Skáldið smá-
vaxna horfði á þessar aðfarir
um stund en gat svo ekki á
sér setið, þaut yfir að borði
drykkjusvolans, hrifsaði út-
fylltar aftökutilskipanirnar af
borðinu, reif þær í tætlur og
rauk svo af stað út í myrkrið.
í það skipti hélt skáldið lífi
fyrir bænarstað systur Xtotzk-
ys, sem þótti mikið til l>ða
hans koma. En upp frá því var
hann dæmdur maður. Allan
áratuginn milli 1920 og ’30 bjó
ihann við sult og seyru með
konu sinni ungri, í sífelldum
ótta við það sem koma kynni.
Árið 1931 orti hann:
maður að heilsu og lá enn sjúk-
ur er hann var aftur tekinn
höndum, sakaður um andbylt-
ingarstarfsemi og var þá
dæmdur til fimm ára þrælkun-
arvinnu í fangabúðum lengst
austur í Síberíu. Er Mandel-
stam frétti um þennan nýja
dóm missti hann vitið. Hann
var fluttur austur engu að síð-
ur, en fékk þar þá flugu í höf-
uðið að verið væri að eitra fyr-
ir sig og neitaði að snerta mat-
arskammt þann sem honum var
ætlaður en rændi í staðinn mat
•<í'"||£j
ÍS&i..
Osip Mandelstam.
Ég hangi utan á ógnþrungnum tíma, strætisvagni á
ferð.
Ég veit ekki til hvers ég lifi.
Mandelstam var 43 ára gam-
all er Stalin sendi hann til
Síberíu. Harðrétti það er hann
var beittur elti hann um aldur
fram, en list hans varð þrosk-
aðri og fegurri fyrir þjáning-
ar þær sem á hann voru lagð-
ar. Robert Lowell hefur þýtt
eftir ihann harmljóð um útlegð-
ina, sem ort er um þetta leyti
og ber því glöggt vitni hversu
hin síðari Ijóð hans eru laus
við allt útflúr og óþarfa skraut
mælgi. Ljóð þetta hljóðar svo
í lauslegri þýðingu:
frá meðföngum sínum. Honum
var refsað harðlega fyrir og
engin miskunn sýnd. Loks gekk
svo fram af föngunum að
þeir fleygðu honum á dyr í
þrjátíu stiga gaddi. Mandel-
stam hjarði í nokkrar vikur
eftir þetta, hafðist við í áhalda-
skúrum og leitaði sér ætis á'
sorphaugunum. Svo dó hann.
(í>ýtt og endursagt úr banda-
ríska vikuritinu ,,Time“).
Líkami minn, allt sem ég hef fengið að láni frá
jörðinni.
ég vil ekki að hann hverfi hingað aftur
eins og hveitifölt fiðrildi.
Líkami minn, flakandi og sviðinn hugsunum
ég vil hann verði stræti, land —
Hann átti fjöld hryggjarliða og vissi vel af lengd sinnL
Dökkgrænar furunálarnar kveina í kyljunni
eins og jarðarfararkransar sem kastað er á vatnið ...
Hvernig tómstundir okkar og líf
runnu út í sandinn!
Árið 1937 var Osip Mandel-
stam látinn laus um stundar-
sakir. En hann var þá farinn
Listmálarinn Hans Hofmann látinn
Í>EIM listmálurum fækkar
stöðugt, er á fyrstu tugum ald-
arinnar lögðu grundvöllinn að
þeim stefnum í myndlist, sem
nefndar hafa verið óhlutlæg-
ar. Einn af þessum mönnum
var Hans Hofmann, sem lézt
í New York 17. febrúar s.l. Hof-
mann var fæddur í Bavaríu
árið 1880. Myndlistin náði
snemma sterkum tökum á hon-
um. Eins og fjölmargir aðr-
ir Evrópubúar, lagði hann
leið sína til Farísar til að nema
og iðka list sína. Þetta var
snemma á öldinni og á þeim
tíma, er hinir ýmsu „ismar“
voru að fæðast. Hofmann varð
fljótlega atkvæðamikill maður
í listaheiminum og árið 1915
setti hann á stofn myndlistar-
skóla í Múnchen. Síðar ferð-
aðist hann með skóla sinn til
Austurríkis, Júgóslavíu og ít-
alíu, en hélt síðan aftur til
Parísar. Hofmann þótti alla tíð
frábær kennari og margir af
þeim mönnum, er hann studdi
fyrstu skrefin á listabrautinni,
eru fyrir Yingu orðnir heims-
þekktir menn.
Líf Hofmanns var sífelld leit
að nýju umhverfi og nýjum
tjáningaleiðum og að síðustu
hafnaði hann í Bandaríkjun-
um. Árið 1933 setti hann á
stofn myndlistarskóla í New
York, sem síðar átti eftir að
verða ein merkasta myndlist-
arstofnun vestan hafs. Hof-
mann er oft nefndur faðir
bandarískrar nútímamyndlistar
Upptalning á frægum nemend-
um hans verður ekki gerð hér,
en þó er rétt að nefna Polloc,
de Kooning og Wolf Kahn. Allt
eru þetta mjög þekktir menn
og mörg af eirnkennum verka
þeirra, eru komin beint frá
læriföðurnum. Hofmann var
m.a. upphafsmaður að
„sprautu-tækninni“ sem ein-
kennir flest af verkum Poil-
ocs. Lausleg útskýring á þess-
ari tækni er sú, að listamað-
urinn sprautar eða kreistir út
litatúbunum, (eða hellir úr
ílátunum) yfir myndflötinn.
Framhald á bls. 21
Hans Hofmann
☆ ☆ ☆
Frá Bretlandi: Látnir eru í
Bretlandi fyrir nokkru tveir
rithöfundar, John Brophy og
Thomas B. Costain. Costain
náði áttræðisaldri og liggja eft-
ir hann 25 bækur, einkum sögu
legar skáldsögur, sumar mjög
vinsælar, s.s. The Black Rose
og The Silver Chalice. Má hann
teljast næsta afkastatnikill rit-
höfundur, ekki sízt ef tekið er
tillit til þess að hann var 57 ára
gamalf er fyrsta bók hans kom
út.
Skáldsagnahöfundurinn John
Brophy varð 66 ára gamall.
Eftir hann liggur margt rit-
verka en kunnastur en hann
fyrir afskipti sín af réttinda-
baráttu rithöfunda — og m.a.
var eftir honum heitið gjald
það er renna átti til rithöfunda
fyrir útlán bóka af söfnum og
kallað „Brophy’s Penny“. Um
kollega sína í skriffinnskunni,
sagði Brophy ein-hverju sinni:
„Jú, ég hef gaman af þeim, svo
fremi að þeir líti á skriftir s>in-
ar sem vinnu en ekki einbvers
konar dulspekiiðkanir“. Brop-
hy er faðir Brigid Brophy, sem
einnig er kunn af skrifum sín-
um.