Morgunblaðið - 22.03.1966, Blaðsíða 12

ir
12
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 22. marz 1960
Guðmundur Gíslason Hagalín:
Islenzk menntun og menning á árinu 1965
Upphafsorð
MÖRG undanfarin ár hefur það
verið venja dagblaðanna hér á
landi að flytja um og eftir ára-
mótin yfirlitsgreinar um gengi
atvinnulífsins á liðna árinu, fjár-
hagsafkomu þjóðarbúsins og það,
sem gerzt hefur á vettvangi
stjórnmálanna.
Greinarnar um stjórnmálalífið
og þróun þess hafa jafnan ritað
formenn stjórnmálaflokkanna,
og hafa þær að vonum verið
samdar sem stuttur leiðarvísir í
sókn og vörn áhugasömum flokks
mönnum um land allt —- og þá
jafnframt til styrktar rétttrúnaði
almennra kjósenda flokkanna,
en kjósendurnir eru vitanlega
allir meira og minna umsetnir
af vélráðum freisturum og reyn-
ast sumir svo veikir fyrir, að
við þá mundu 'hæfa hin ávítun-
ar- o g alvöruþrungnu ávarps-
orð: Þér trúarveikir. En í öllum
þesstun yfirlitsgreinum felast
. staðreyndir og sjónarmið, sem
hverjum þjóðfélagsborgara er
skylt að glöggva sig á, en ekki
imunu þær sízt þykja fróðlegar
þeim mönnum síðari kynslóða,
sem skoða þær grandgæfilega í
Ijósi sögunnar og freista að kom-
ast að raun um, hvað í þeim
kynni að vera vanhermt og mis-
hermt vitandi vits. Þær munu
þykja mjög góður og merkilegur
vitnisburður um siðferðis- og
ábyrgðartilfinningu foringja og
forustusveita hins pólitíska lífs
á íslandi á fyrsta aldarfjórðungi
lýðveldisins — og þá ekki síður
spegill þess mats, sem hinir
reyndustu mannvitsbroddar á
vettvangi stjórnmálalífsins lögðu
á þroska- og þekkingarstig hinna
upplýstu íslenzku kjósenda á
þessu tímabili.
Höfunda yfirlitsgreinanna um
atvinnulíf og fjárhagsafkomu
hafa ritstjórarnir valið með til-
liti til þekkingar og áhuga á
þessum mikilvægu málum, en
samt yfirleitt úr hópi flokks-
bræðra sinna — eða að minnsta
kosti manna, sem standa þeim
nærri í skoðunum og viðhorfum.
í öllum þessum greinum er fólg-
inn raunhæfur, og handhægur
fróðleikur, en samt sem áður
eru þær oftast hver út af fyrir
sig dálítið viðsjál heimild. Mis-
jafnlega mikil áherzla er þar
lögð á hinar ýmsu staðreyndir,
það mál, sem þær tala sumar
hverjar, túlkað á furðu ólíkan
hátt, jafnvel dregnar mjög mis-
jafnar ályktanir af svo órækum
rökum sem niðurstöðutölum frá
opinberum stofnunum, og er
stundum ærið auðsætt, að þar
gætir ekki aðeins ólíkra við-
horfa, heldur líka hagræðingar
é orsökum og afleiðingum stjórn
. arathafna, aðgerða forustu-
manna á sviði atvinnulífsins,
meira og minna óhjákvæmilegra
verkana erlendra aðstæðna og
ástands og síðast en ekki sízt,
misjafnrar rausnar og margvís-
legra dutlunga náttúrunnar.
En þrátt fyrir það, að sú þarfa
venja hefur verið upp tekin að
gera upp í blöðunum reikninga
atvinnu- og fjárhagslífs þjóðar-
innar, hefur menningarmálum
hennar ekki verið slíkur sómi
sýndur. Þó er það menningu
hennar ótvírætt að þakka, að
hún er til sem sérstæð og sjálf-
stæð þjóð, — já, ef til vill, að
hún féll ekki úr hor og harð-
rétti á nauðöldunum mörgu og
löngu, — og ennþá og máski
aldrei |rekar en nú eru menn-
ingarmálin grundvöllur alls
hennar réttar og gengis á öðr-
um sviðum, þó að ýmsir vel upp-
fræddir og að því er virðast
mætti ábyrgir dánumenn tali
þannig og skrifi um mál, sem
ótvírætt varða gæzlu fjöreggs
íslenzkrar menningar, að engan
veginn leynir sér, að þeir eru
sneyddir- þeim reynsluskilningi,
að því fjöreggi má aldrei í hugs-
anlega hættu stofna — nema slík
nauð blasi við að velja verði
þann kostinn, sem skárri er af
tveimur vondum — hvað þá að
fjöregginu megi búa vá sakir
tómstundaafþreyingar svo mak-
ráðra velsældarborgara, að líkja
mætti við það, að þeir nenntu
ekki að bera sig eftir mat sín-
um, en sætu í hægindastóli og
kostuðu ærnu fé til að láta mata
sig á amerískum dósamat....
Upp úr síðustu áramótum varð
tilrætt um það milli tveggja af
ritstjórnum Morgunblaðsins, að
óviðurkvæmilegt væri. að menn-
ingarlífi þjóðarinnar væru engin
skil gerð í yfirlitsgrein og væiri
að því leyti minna við þau haft
en atvinnuvegina, fjánmálin og
framvinduna á vettvangi stjórn-
málanna. í»eir komu svo að máli
við mig seint í janúar og spurðu,
hvort ég mundi fáanlegur til að
ríða þarna á vaðið og bæta úr
skák. Ég kvað þá ákvörðun
þeirra að láta að einihverju getið
með nýju ári menntunar og
menningarmála' á svipaðan hátt
og annars, sem mikilvægt væri
þjóðinni, sannarlegt gleðiefni, en
hins vegar ssei ég á því ýmsa
vandhæfni, að ég tæki þetta að
mér, — að minnsta kosti gæti
ég ekki svarað beiðni þeirra án
þess að taka mér frest. Þeir
kváðu hann velkominn, og síðan
ræddum við málið iítillega, og
kom okkur saman um, að sá
maður, sem ætlað væri að gera
slíku verkefni sæmileg skil, yrði
helzt að hafa tekið það að sér
með árs fyrirvara, svo að hon-
um gæfist kotur á að gefa náinn
gaúm að sem flestu á þessu sviði,
jafnóðum og það gerðist, leita
sér um það glöggra upplýsinga
og eiga viðtal við ýmsa þá menn,
sem þar væru aðilar eða ráða-
menn — og kynna sér þannig
atburði, aðstæður, ástand og
horfur, þótt aðeins safnaði hann
efni í yfirborðslegt og næsta óná
kvæmt greinarkorn. Ég gerði
mér ennfremur ljóst, að í flestum
greinum þessara mála yrði ekki
á sama hátt og á sviði atvinnu-
og efnahagslífs stuðzt við
áþreifanlegan árangur frá ári til
árs, og loks kom það til, að ég
þóttist sjá, að í fyrstu gerð hlyti
form sl'íks yfirlits frá minni
hendi að verða ófullkomnara en
svo, að það væri málefninu sam-
boðið, enda stóð þannig á af
ófyrirsjáanleg'um ástæðum, að
ég var svo önnum kafinn við
bein skyldustörf, að ég varð að
taka til þeirra allar mínar venju
legu tómstundir.
Hins vegar virtist mér, að all-
mikils gæti verið um það vert,
að stærsta og víðlesnasta blað
landsins tæki upp þann hátt að
birta slíka yfirlitsgrein upp úr
hverjum áramótum. — líklegt
væri, að önnur dagblöð færu að
dæmi þess, og þá er fram í sækti
yrðu þessi ýfirlit heiltækari og
forvitnilegri en frumsmíðin, ykju
áhuga og yfirsýn og þá jafnframt
almennari og gleggri skilning á
þeirri staðreynd, að menntun og
menning fslendinga er grund-
völlur tilveruréttar þeirra sem
sjálfstæðrar þjóðar og aflgjafi
þess metnaðar þeirra að sýrna að
þeir séu færir um að leiða sjálf-
ir sjálfa sig á vettvang atvinnu-
lífs, viðskipta-, félags- og fjár-
mála. Ennfremur mundu slíkar
greinar reynast í framtíðinni
nokkur heimild um megindrætti
í þróun íslenzks meinningarlífs.
Að þessu athuguðu — og þar
eð mér voru fengnar að fullu
frjálsar hendur — ákvað ég að
svara óskum ritstjóranna ját-
andi, ríða þarna á vaðið, þegar
mér gæfist til þess tóm, þótt
vanbúinn yrði ég og vinningur-
inn fyrst og fremst sá, að síðar
riðu á sama vað aðrir, sem væru
til þess betur búnir og hefðu
meira og mætara að flytja.
Fræðsla bama og unglinga.
Allt frá því að almenn fræðslu
lög voru samin og samþykkt hér
á landi — eða í um það bil sex
áratugi — hefur víðast verið
mikill munur á skólagöngu barna
og unglinga í strjálbýli og þétt-
býli. Enn er það svo, að mjög
mörg fræðsluhéruð, þar sem ekki
er neinn þéttbýliskjarni, veita
börnum fræðslu í færri ár og
styttri tíma á ári hverju en veitt
er í fjölbýlinu, og unglinga-
fræðsla hefur engin verið í fjöl-
mörgum sveitum, þó að gert sé
ráð fyrir henni í núgildandi
fræðslulögum. Sú undanþágu-
heimild, sem er í þeim lögum,
mun hafa verið hugsuð sem mjög
tímabundið ákvæði, en nú — eft-
ir tvo áratugi — er sú skipan
sem leyfð er í skjóli hennar, orð-
in víða 'hið fasta og lítt haggan-
lega form fræðsiunnar.
Margt þykir og er raunveru-
lega athugavert og úrelt í þeim
kennsluháttum, sem nú eru yfir-
leitt ríkjandi í barna- og ung-
lingaskólum fjölbýlisins, og víst
er um það, að góðir og skyldu-
ræknir kennarar, jafnvel ekki
Guðmundur G. Hagalín
sérmenntaðir, hafa náð ótrúlega
góðum árangri á stuttum tíma í
mörgum af sveitum landsins. En
trúin á, að slík fræðsla vegi upp
á móti þeirri, sem börn fá, þar
sem skólatíminn er lengri, hefur
mjög tekið að bila hin síðustu
árin. Ærið erfitt hefur reynzt að
fá hæfa menn til kennslustarfa
— og þá fyrst og fremst í fá-
mennum og afskekktum héruð-
um, og fleiri og fieiri forráða-
menn sveitanna hafa komið auga
á þá staðreynd, að unglingarnir
úr strjálbýlinu, sem ekki hafa
fengið þar þá fræðslu, sem
fræðslulögin gera raunverulega
ráð fyrir, eiga ekki jafngreiða
leið og jafnaldar þeirra í fjöl-
býlinu til þess námsárangurs i
gagnfræða-, héraðs- og jafnvel
iðnskólum, sem er þeim skilyrði
til frekara framhaldsnáms.
Þetta kom greinilega fram á
Aliþingi í hittiðfyrra. Allþingis-
menn, sem gera sér sérlegp títt
Fyrri hluti
um hag sveitanna, hófu umræð-
ur um það misrétti, er fram
kæmi í ofangreindum staðreynd-
um. En menntamálaráðherra upp
lýsti, að um þetta yrði ekki yfir-
stjórn fræðslumála sökuð, heldur
sú deyfð. og tregða, sem ríkt
hefði meðal forustumanna sveit
anna, en nú hefði raunar kom-
izt meira kvik á þá en áður.
Námsstjórarnir og fræðslumála-
stjórnin hefðu lengi hvatt tM
þeirrar þróunar, að smátt og
smátt risu upp einn eða tveir
heimavistarskólar handa börnum
og unglingum í hverju héraði.
Nú væri unnið að þessari þróun
af mikilli elju, og hefðu náms-
stjórarnir lagt sig fram um að
sameina sveitirnar um slík úr-
ræði — í fyllsta samstarfi við
fræðslumálastjóra og mennta-
málaráðuneyti.
Árangur þessa starfs á liðnu
ári hefur ljóslega sýnt, að þarna
hafa beinlínis orðið straum-
hvörf. Ekki færri en 20 fræðslu-
héruð hafa á árinu sameinast
öðrum um rekstur heimavistar-
skóla handa börnum og ungling-
um. Víða hefur þessi skipan
fræðslumálanna gefizt vel, þar
sem slíkir skólar hafa starfað jm
skeið, en ýmsir örðugleikar
hljóta að vera á starfi þeirra í
fyrstu, meðan festa er að kom-
ast á starfshætti og skipan kenn-
araliðs og fólkið í þessum héruð
um er að átta sig á hinum nýju
viðhorfum. Börnin koma af fá-
mennum heimilum, oft einangr-
uðum, og þau þurfa að venjast
tillitssemi hvert við annað og
þeirri staðreynd, að ekki sé sér-
stakt tillit tekið til eins öðru
fremur, og þau þarfnast náinnar
og skilningsríkrar handleiðslu
ekki aðeins við námið í og utan
kenslustunda, heldur engu síð-
ur í leik og starfi í tómstundun-
um. Þurfa því kennarar að vera
sem allra samhentastir og gera
sér enn gleggri grein fyrir þeirri
uppeldislegu samábyrgð sem á
kennaraliðinu hvílir heldur en
þeir, sem koma til vinnu sinnar
í heimagönguskólum og hverfa
heim til sín að lokinni kennslu.
Á síðasta skólaári var meira en
fjórði hver íslendingur í skólum,
þar af fimmtungur allrar þjóðar
innar við skyldunám í barna-
og unglingaskólum. Hún er ærin,
sú á'byrgð á framtíð þjóðarinnar,
sem hvílir á herðum íslenzkrar
kennarastéttar, en hennar er
sjaldan minnzt nema út af ein-
hverju, sem miður þykir fara,
— og foreldrarnir minnast flest-
ir síður, hver hlutur þeirra
sjálfra þarf að vera til þess að
vel takist. Þjóðfélagið gerir sér
yfirleitt gleggri grein fyrir þvi,
hvað það leggur af mörkum til
fræðslumálanna, heldur en hinu,
hverja steina það leggur með
margvíslegu móti í götu hinnar
ungu kynslóðar og þeirra, sem
hafa tekið að sér og búið sig
undir að fræða hana og leiða.
Endurskoðun fræðslulaganna
Á síðasta ári var því hreyft
meira en áður, hvar sem skóla-
mál bar á góma, að nauðsyn bæri
til að endurskoða fræðsluiögin
og samræma þau þeim breyting-
um, sem orðið hafa á aðstæðum
og fræðsluþörf á þeim 20 árum,
sem liðin eru, síðan lögin voru
samin og samþykkt, og hefur nú
komið fram á Alþingi, bæði hjá
þingmönnum úr ’hópi stjórnar-
andstæðinga og hjá menntamála
róðherra, að slík endurskoðun
sé óhjákvæmileg.
Þegar rætt er um þörfina á
endurskoðun, munu menn ekki
sízt hafa í hug þá tæknilega þró-
un, sem hér hefur orðið á sein-
ustu áratugum og þá framhalds-
skóla, sem við hana miðast, sem
sé breytta' og bætta iðnskóla og
hinn stórmerka tækniskóla, sem
starfaði í fyrsta sinn á síðasta
skólaári og hefur að dómi þeirra,
sem til þekkja, tekið verkefni
sín mjög föstum og tímabærum
tökum. En ekki má heldur
gleyma endurbótum á þeirri
fræðslu, sem stefnir að varð-
veizlu íslenzkra menningarerfða
og þjóðernis. Tel ég mig hafa
sérstaka ðstöðu og jafnvel skyldu
til að víkja hér að atriði, sem
er jafnmikilvægt, hvort sem litið
er til þessarar fræðslu eða hinn-
ar, er stefnir að þekkingu, sem
þörf er á sakir hraðvaxandi
tækni í atvinnuvegum" þjóðar-
innar.
Vegna beggja þessara fræðsiu-
greina þykir nú í öllum þeim
löndum, sem ég hef haft fregnir
af, vestan hafs og austan og jafnt
í Austur- sem Vestur-Evrópu,
bera brýna nauðsyn til að kenna
nemendum sem allra fyrst að
vinna sjálfstætt — í skólunum
og utan þeirra — safna heimUd-
um um ýmis atriði, sem þeim er
■ á bent, og lesa sig til um eitt og
annað, sem varðar nám þeirra,
en ekki er að finna í sjálfum
námsbókunum. Þetta þykir gefa
þá raun, að það auki á skilning
nemenda og áhuga á náminu,
veiti þeim aukið sjálfstraust og
síðast en ekki sízt þjóni með
afbrigðagóðum árangri því tví-
gilda og merkilega hlutverki að
leiða í ljós sérgáfur þeirra og
gera þeim slíka sjálffræðslu fram
að eðlilegri þörf, sem knýi á
ævilangt, hvert sem lífsstarf
þeirra verður.
Við þennan þátt fræðslustarfs
ins eru fyrst og fremst notuð
skólabókasöfn, en hér eru slík
söfn víða alls ekki til, og þau,
sem til eru, eiga tilviljunar-
kenndan bókakost, eru sum alls
ekki notuð, önnur einungis sem
tómstundagaman — og aðeins
sárfá í þeim tilgangi, sem að
ofan greinir, — og ekki nema að
litlu leyti og næstum að segja
í ósamræmi við þá skipan fræðsl
unnar, sem nú ríkir. Aðeins hér
í Reykjavík veit ég til, að stjórn
fræðslumálanna hafi gert ráð-
stafanir til rækilegrar athugun-
ar áð hvernig við verði komið
starfsemi slíkra safna sem lið
í fræðslukerfinu, en það var
gert með þeim hætti, að fræðslu-
stjóri fékk hingað á síðastliðnu
sumri sérfróðan og reyndan
mann frá Svíþjóð, sem kynnti
sér starfsemi Bæjarbókasafns
Reykjavíkur og aðstöðu til
starfrækslu skólabókasafna í
framtíðinni í samstarfi við Bæj-
arbókasafnið, og skilaði loks all-
rækilegu áliti um þessi mál. En
til sönnunar því, hve -fjarri það
er uppalendum hér á landi að
hugsa sér, að bókasöfn séu
börnum og unglingum nokkurs
virði, get ég nefnt tvö ærið þung
væg dæmi. Nefndir hafa verið
skipaðar út af vandamálum ung-
linga. í þær hafa verið valdir
þeir menn, sem bezt hefur verið
treyst til skynsamlegra úrræða,
en í álitum þeirra hefur alls ekki
verið á það drepið, að notkun
bókasafna til tómstundaiðju og
fræðslu geti verið nokkurs virði.
Þá hef ég orðið þess áþreifan-
lega vís á þeim tólf árum, sem
ég hef haft náin kynni af bóka-
söfnum víðs vegar á landinu, að
í heimavistarskólum — og þá
einkum héraðsskólum — hefur
reynzt nauðalítill áhugi á aukn-
ingu og starfrækslu bókasafna,
— já, ég hef jafnvel orðið þess
var, að finnanlegir eru skóla-
stjórar, sem telja það geta orðið
til tafar við nauðsynlega ítroðslu,
að nemendur taki sér í hönd ann
i að lesmál en námsbækurnar.
Hirðing þeirra safna, sem til eru
í heimavistarskólum, hefur og
víða verið næsta bágborin, enda
hefur það verið svo til algild
regla að reisa skóla, án þess #ð
bókasafni og lesstofu handa nem-
endum væri ætlað þar nokkurt
rúm.
Við íslendingar höfum jafnan
haft mikil og náin skipti við
Dani, og margt er „frá Dönum,
sem gæfan oss gaf“, — enda mun
það almennt viðurkennt hér á
landi, að Danir séu flestum
þjóðum fremri um skipan menn-
ingarmála sinna og þar ærið
raunsæir á, hvað vel megi
henta. í Danmörku hafa skóla-
bókasöfn lengi verið til, og
meira og meira hefur verið að
því stefnt að gera notkun þeirra
sem allra virkastan þátt í fræðsl-
unni. Þó Voru þar árið 1964 all-
margir skólar, sem ekki áttu
nein bókasöfn, þrátt fyrir það,
þótt slík söfn hlytu ríflegan
ríkisstyrk. Sú varð raunin, að
nemendur úr þeim skólum
Framhald á bls. 18