Morgunblaðið - 27.03.1966, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 27. marz 1966
Ðr. Kefiil IngóEfsson:
Albert Einstein og Otto Hahn
— Hugleiðingar á afmæSi
tveggja eðlisfræðinga
TVEIR eðlisfræðingar Albert
Einstein og Otto Hahn! Ég sé
fyrir mér svip þeirra, sem þetta
lesa og betur þykjast vita. Var
ekki sá fyrrnefndi stærðfræð-
ingur og sá síðarnefndi efna-
fræðingur, annar höfundur af-
stæðiskenningarinnar, hinn
frumkvöðull að einangrun og
klofningu úraníums og þórí-
ums? Eðlisfræðingur er vítt
hugtak á okkar dögum. Fræði-
greinin er yngst allra höfuð-
greina náttúruvísinda, til kom-
in fyrst fyrir alvöru á síðasta
hluta renaissance-tímans, en er
nú orðin eitt höfuðaflið í and-
'legu og efnalegu lífi nútíma-
þjóða. Sjálf eðlisfræðin skiptist
í fjölda undirgreina, en út á
við þenur hún sig yfir skyldar
greinar náttúruvísínda. Það er
sinni frá þeirri ógæfu að eign-
ast þetta vopn. Hafði hann pó
á örlagastundu meirL þekkingu
um það en nokkur annar. Þess-
ir ólíku þættir í lífi og starfi
Einsteins og Hahns gefa okkur
einmitt ástæðu til þess að minn
ast þeirra beggja raú í sömu
andrá. Þeir urðu báðir að leita
að lausn vandamála, sem valda
mörgum ábyrgum vísindamönn
um óróa og kvíða nú á okkar
tímum: Annars vegar breikkar
bilið milli fræðilegrar og áþreif
anlegrar þekkingar, hins vegar
ríkir aukinn skilningsskortur
hinna alþjóðlegu vísinda á sið-
ferðilegum sjónarmiðum.
Albert Einstein og Otto Hahn
eru samlandar og jafnaldrar.
Þeir áttu báðir afmæli fyrir
nokkrum dögum, og nýlega var
Albert Einstein (1879—1955)
stutt bil á milli stærðfræði og
kennibundinnar eðlisfræði og
•innig á milli efnafræði og
kjarneðlisfræði á þessum tím-
um. Albert Einstein og Otto
Hahn eru tveir afreksmenn í
hópi þeirra vísindamanna, sem
gert hafa eðlisfræðina að því
stórveldi, sem hún er nú.
Það er ekki erfitt að benda
á margt, sem ólíkt er með þess-
um tveim mönnum. I fræði-
grein sinni sátu þeir öll mann-
dómsár sín við sinn hvorn enda
hinnar nýju atómfræði, annar
senn kennibundinn eðlisfræð-
ingur, hinn sem tilraunaeðlis-
fræðingur. í stjórnmálalegum
efnum áttu þeir ólíkan feril.
Annan þeirra neyddi kynþátta-
stefna nazista til þess að yfir-
gefa föðurland sitt og færa þá-
verandi óvinum þess í hendur
lykilinn að ægilegasta vopni nú
tímans. Hinn var trúr þessu
sama föðurlandi, en þegar misk
unnarlausir ofstækismenn voru
þar við völd, forðaði hann þjóð
enn eitt afmæli: Þann 18. marz
1905 barst ritstjórn vísindarits-
ins „Annalen der Physik“ hand
rit Einsteins með þessum óþjála
titli: „Ueber einen die Erzeug-
ung und Verwandlung des
Lichts betreffenden heurist-
ischen Geschichtspunkt.“ Þessi
grein varð hornsteinn í kenni-
bundinni eðlisfræði nútímans,
upphaf Ijósskammtakenningar-
innar.
Albert Einstein fæddist þann
14. marz árið 1879 í Ulm í
Þýzkalandi. Hann fluttist ung-
ur með foreldrum sínum til
Múnchen, þar sem hann hóf
skólagöngu, en föðurbróðir
hans veitti honum þar fyrstu
kennslu í stærðfræði. Þegar
fjölskyldan fluttist til Ítalíu
var Albert sendur á svissnesk-
an menntaskóla, þar sem hann
lauk stúdentsprófi árið 1896.
Síðan nam hann stærðfræði og
eðlisfræðí til kennaraprófs á
fjórum árum í Tækniháskólan-
um í Zúrich. Þar þótti hann ekki
sérstakur námshestur, féll einu
sinni á prófi og hafði lítinn
áhuga á þeim fræðum, sem þá
þóttu nauðsynleg andleg fæða
tilvonandi menntaskólakenn-
ara. í þess stað sökkti hann sér
í lestur verka eftir Boltzmann,
Maxwell, Helmholtz, Hertz og
Kirchhoff. Ekki girntist hann
kennarastörf að námi loknu, en
vinur hans einn, sem grunaði,
hvað í honum byggi, útvegaði
honum stöðu þriðja flokks sér-
fræðings á opinberri einka-
leyfaskrifstofu í Bern. Þessi
lágt metna staða hafði þó þann
kost, að nógur tími varð aflögu
til sjálfstæðra rannsóknar-
starfa. Næstu fimm ár skrif-
aði Einstein doktorsritgerð, sem
hann varði við háskólann í
Zúrich árið 1905. Sama ár birt-
ust eftir hann fjórar ritgerðir í
„Annalen der Physik“ og vöktu
allar heimsathygli. Eina þeirra
höfum við þegar nefnt hér að
ofan. Önnur hafði að yfirskrift
„Zur Elektrodynamik bewegter
Körper", og var það upphaf að
afstæðiskenningunni. Á næstu
árum bar snilligáfa Einsteins
ríkan ávöxt. Hann varð heims-
þekktur vísindamaður og hin
æðstu embætti féllu honum í
skaut. Árið 1909 varð hann pró-
fessor við háskólann í Zúrich,
síðan lá leiðin yfir Prag til
Berlínar, þar sem hann varð
árið 1913 þrófessor, forstjóri
hinnar keisaralegu eðlisfræði-
stofnunar og meðlimur prúss-
nesku vísindaakádemíunnar. —
Árið 1916 lauk Einstein við al-
mennu afstæðiskenninguna,
sem varð þar með kóróna hinn-
ar -klassisku eðlisfræði. Það er
alveg einstakt í sögu náttúru-
vísinda, að heil fræðigrein sem
þessi sé fyllilega verk eins
manns, og sýnir það yfirburða-
gáfur hans og andlegt þrek.
Á þriðja áratug aldarinnar
mótaðist hin nýjp kennibundna
eðlisfræði í því formi skammta
kenningar, sem enn er notað.
Einstein hlaut árið 1921 Nóbels-
verðlaunin fyrir störf sín á
þessu sviði. Fyrir áhrif Kaup-
mannahafnarskóla Niels Bohr
urðu þrír Þjóðverjar, Heisen-
berg, Born og Jordan, til þess
að móta skammtakenninguna í
fylkjaformi. Árið 1926 setti
Erwin Schrödinger í Zúrich
fram kenningu þessa í stærð-
fræðilega abströktu formi. Um
1930 urðu báðar- myndir þess-
ara fræða sameinaðar og Eng-
lendingurinn Dirac samlagaði
þær afstæðiskenningunni. Þetta
varð upphaf hinnar miklu sig-
urgöngu kennibundinnar eðlis-
fræði, sem haldizt hefur fram á
þennan dag. Einstein var í
grundvallaratriðum andvígur
þessari þróun, sem hann átti þó
ríkan þátt í. Hann lék nú æ
meir hlutverk gagnrýnandans,
og hafa margir hugsað til hans
síðustu 10 árin, þegar að því er
virtist óyfirstíganlegir erfið-
leikar komu fram í hinum nýju
fræðum.
Árið 1933 varð Einstein land-
flótta vegna valdatöku nazista
í Þýzkalandi. Hann starfaði síð-
an i Princeton í Bandaríkjun-
um, varð ríkisborgari þar árið
1940 og lézt í þessum bæ þann
18. apríl 1955. Um vísindastörf
'hans þar er enn of snemmt að
dæma, því að hann var þá orð-
inn nokkuð einmana og fór eig-
in leiðir. Líklegt er þó að hin
almenna sviðskenning hans
hljóti viðurkenningu siðari
tíma. Það afdrifaríkasta, sem
Einstein festi á blað á Ameríku
árum sínum, er bréf til Roose-
velts forseta, dagsett þann 2.
ágúst 1939, sem hefst með þess-
um orðum:
„Herra forseti. Nokkrar nýjar
ritgerðir, sem mér hafa verið
sendar í handriti, hafa stutt mig
í þeirri skoðun, að frumefnið
úraníum geti orðið mikilvæg
orkulind í náinni framtíð. Það
er hugsanlegt, og þó ekki eins
víst, að hinar voldugustu
sprengjur af nýrri gerð geti
orðið til af efni þessu...“
Hver var ástæðan til þess, að
hinn mikli mannvinur og frið-
arsinni beitti persónulegum
áhrifum sínum og trausti því,
sem hinn siðmenntaði heimur
bar til hans, til þess að hvetja
til framleiðslu atómvopna? Ár-
ið 1938 hafði tveim þýzkum
eðlisfræðingum, Otto Hahn og
Lise Meitner, tekizt að kljúfa
úraníumkjarnann. Skömmu síð
ar varð Meitner að flýja land,
og með henni barst þekking
um atómrannsóknir Þjóðverja,
sem ógn og skelfingu ollu með-
al hinna fjölmörgu landflótta
evrópsku eðlisfræðinga fyrir
vestan haf. Til þess að hinn sið-
menntaði heimur yrði ekki und
-ir í baráttunni við Hitler, settu
þeir nú allt á oddinn til þess
að Bandaríkin yrðu fyrri til um
Ketill Ingólfssou
Otto Hahn fæddist í Frank-
furt am Main í Þýzkalandi
þann 8. marz árið 1879. Hann
stundaði nám við háskólana í
Marburg og Múnchen og náði
doktorsprófi í þeim fyrrnefnda
árið 1901. Árum saman var
Hahn fremsti geisla-efnafræð-
ingur í Þýzkalandi. Árið 1906
starfaði hann á rannsóknar-
stofu Rutherfords lávarðar i
Montreal. Frá árinu 1912 var
hann starfandi við hina keis-
Otto Hahn f. 1879
framleiðslu þessara vopna.
Hinn mikli harmleikur Þýzka-
lands varð leikinn á enda án
þess að atómvopnum yrði beitt.
í allri sinni ógæfu varð Þjóð-
verjum forðað frá þeirri ásök-
un að hafa beitt fyrstu atóm-
sprengjunni. Þetta eiga þeir
að þakka sínum beztu vísinda-
mönnum, fyrst og fremst Otto
Hahn, Werner Heisenberg og
C. F. Freiherr von Weizsácker,
en ýmsir útlendingar studdu þá
eins og B. L. van der Waerden.
Þann 6. ágúst 1945, á örlaga-
stund Hiroshima, skrifaði Ein-
stein í dagbók sína: „Vonandi
höfum við ekki gefið börnum
dynamit að leika sér að.“ —
Sprengjah féll og vísindamönn-
um varð í fyrsta skipti ljós
sektarkennd, sem ekki hefur
horfið þeim síðan. Eftir stríðið
voru Otto Hahn veitt Nóbels-
verðlaun ársins 1944 fyrir að
'hafa gefið heiminum þekking-
una um klofningu úraníum-
kjarnans.
aralegu efnafræðistofnun í Ber-
lín og forstjóri.hennar frá 1928
til 1944. Samstarf hans við Lise
Meitner hófst árið 1907 og stóð
til 1938. Rannsóknum sínum á
úraníum og þóríum hélt hann
síðan áfram með Fritz Strass-
mann og urðu þær grundvöllur
fyrir allar síðari aðferðir til
þess að vinna atómorku og þar
með einnig fyrir þróun atóm-
sprengjunnar. Fram til ársins
1942 var frumkvæðið í þessum
rannsóknum í þeirra höndum.
Eftir styrjöldina varð Otto
Hahn forseti Max-Planck-fé-
lagsins í Göttingen, sem tók þá
við þeim keisaralegu eðlis- og
efnafræðistofnunum, sem áður
er getið. Síðan hefur félagið
komið á fóti fjölmörgum nýjum
rannsóknarstofnunum, og hefur
Hahn helgað sig eingöngu upp-
byggingu þeirra síðustu árin.
Okkur hefur hér að framan
orðið tíðrætt um þann siðferði-
lega vanda, sem hin nýja þekk-
Framhald á bls. 31