Morgunblaðið - 11.10.1966, Blaðsíða 17

ÞriSjudagur 11. okt. 1966
MORGUNBLAÐIÐ
17

UM BÆKUR
Ástandiö endurlýst
Gréta Sigfúsdóttir: BAK VIÐ
BYRGÐA GLUGGA. 231 bls.
Almenna bókafélagið. Reykja-
vík, september 1966.
STÓKU sinnum ber svo við,
að orð, sem haft hefur óljósa
og almenna merking, öðlast
allt í einu nýtt, ákveðið og
ferskt inntak. Ég hef að þessu
sinni í huga eitt tiltekið dæmi:
orðið ástand. Fram að síðari
heimsstyrjöld var það orð ekki
sérlega mikið tíðkað í mætlu
og rituðu máli, enda var inntak
þess næsta hlutlaust og innan-
tómt. Talað var um gott ástand
eða illt ástand einhvers hlutar;
og svo framvegis.
Svo gerðist það, að fjölmennt
erlent herlið kom til landsms.
Þá skapaðist áður óþekkt ásíand
Hernámsástandið hafði nát.túr-
lega áhrif á allt þjóðlífið. En
mest áhrif hafði það á kven-
þjóðina. íslenzkt kvenfólk féll
eins og skæðadrífa að fótum hinna
útlendu hermanna. Það var sann
kallað vandræðaástand. Því
leið ekki á löngu, þar til þetta
útþvælda orð — „ástandið" —
venjulega notað með greini —
öðlaðist nýja merkin. Almennt
talað tók það nú að merkja
samlíf íslenzkra kvenna og út-
lendra hermanna. Það var meira
að segja svo þaulnotað í þess-
ari nýju fherking, að við lá, 'að
öll eldri merking steingleymdist.
Sagt var, að þessi eða hinn
k v enmaðurinn væri komin í
„ástandið". Talað var um
ástandsstelpur, ástandskonur,
jafnvel um ástandskerlingar; og
— ekki að ástæðulausu.
kona, tuttugu og níu ára. Ekki
verður með sanni sagt, að hún
dragist út í „ástandið" fyrir tii-
stuðlan neins konar annarlegra
tilviljana. Réttara er að orða
það svo, að hún lendi i því af
fúsum vilja.
Öll athöfn hennar, meðan hún
er að gefast á vald „ástandinu'*,
er sönn samkvæmt lögmáli sog-
unnar. Frásögnin af því er studd
þess konar haldkvæmum rök-
um, sem óhjákvæmilega hijóta
að styrkja innviði slíkrar sögu
sem þessarar. Frá sjónarmiði
sögunnar er það fullkomlega
eðlilegt, að Irma geri það, sem
hún gerir. Gagnskiptaleikur or-
sakar og afleiðingar heldur þar
jafnvægi sínu.
I Hér er ekki átt við, að sagan
hljóti að vera sönn frá hefð-
bundnu raunsæissjónarmiði,
| heldur er aðeins átt við orsakar-
samhengið innan Verksins sjálfs.
Það sem gerist í sögu, verður
sem sé að vera eðlilegt sam-
| kvæmt. forskrift sjálfrar sögunn
ar, hvað sem líður hlutlægu or-
sakasambandi utan hennar; það
, er annað mál.
Ég get ekki stillt mig um að
skjóta því hér inn í, að ég tel
mörgum skáldsögum kvenhöf-
unda helzt áfátt í því, að þær
skorti slíkt innra orsakasam-
hengi. Af því leiðir meðal ann-
ars, að kröfuharður lesandi trú-
ir ekki á einlægni höfundarins,
en gerir sér í hugarlund, að
hann hafi ekki þorað að segja,
það sem hann vildi þó einmitt
sagt hafa.
Grétu Sigfúsdóttur brestur
ekki kjark til að segja ástands-
sögu. Hún fellur ekki heldur í
þá freistni, sem margan kven-
höfund hendir, að skjóta sér
undan erfiðum, en nauðsynleg-
um atriðum með því að dulbúa
efnið. Saga hennar verður því
engan veginn flokkuð með eld-
húsreyfurum, heldur með bók-
menntum, meira að segja heið-
arlegum bókmenntum.
Hins vegar má ekki hlaupast

Gréta Sigíúsdóttir
yfir þá staðreynd, að saga Grétu
Sigfúsdóttur er ekki öll jafn-
góð. Gallalaus er hún engan
veginn. Til dæmis leynir sér
ekki, að undirbygging sögunnar
er á ýmsan hátt viðvaningsleg.
Og miðhluti hennar minnir um
of á væmnar ástarsögur,' svo
sem þær hafa leilgi tíðkást, sam i
ansettar af lélegum rithöfund-
um.
Með hliðsjón af samlífi karla og
kvenna er Gréta Sigfúsdóttir
um of háð úreltum skoðunum.
Öldum saman var það viðhorf
ríkjandi — kreddu ætti kannski
heldur að kalla það — að mök
karla og kvenna væri í eðli
sínu saurug og helguðust ai
engu nema heilögu hjónabandi,
sem í framkvæmdinni jafngilti
rétti auðs og valds, oft og tíð-
um.
Skáld og rithöfundar reyndu
að hnekkja þvílíkum boðorðum
og héldu fram rétti tilfinning-
anna. A tímum raunsæisstefn-
unnar varð ástin að lokum ofan
á; réttur hennar var upp frá
því talinn æðri rétti hjónabands
ins. Því til sönnunar mætti vitna
til ótaimargra skáldverka. En
það verður ekki gert hér, þar
sem svo mörg þeirra eru vel
kunn þorra manna. Raunsæis-
stefnumenn litu á ástina sem
óviðráðanlegan og algerlega ó-
sjálfráðan innblástur, sem fáar
mannverur megnuðu að sporna
gegn. Og viðhorf þeirra líktust
að því leyti hinni gömlu hjóna-
bandsskoðun, að nú var samlíf
karla og kvenna talið jafnósæmi
legt, nema það væri helgað af
þessum ósjálfráða innblæstri,
sem kallaður var ást. Þar með
þóttust skáldin hafa skotið siða-
ströngu afturhaldi ref fyrir rass.
Óþarft er að taka fram, að
eftir daga raunsæisst.efnunnar
hafa lélegir rithöfundar og inn-
antómir kvikmyndaframleiðend
ur tileinkað sér þetta sjónar-
mið og ríghaldið í það.
Gréta Sigfúsdóttir er ekki
lélegur rithöfundur. Hún hefur
ólíklega ætlað sér að endur-
taka margsagða historíu. Hún
lætur Irmu ekki lenda í „ástand
inu“ vegna eldhúsreyfhralegrar
ástar. Það eru náttúrlegri or-
sakir, sem valda þeim gerðum
hennar. Og þær gerðir eru full-
komega réttlætanlegar sam-
I kvæmt orsakasamhengi sögunn-
ar, svo sem fyrr er að vikið.
Síðan — að fyrsta hlutanum
skrifuðum — er ems og tvær
grímur renni á höfundinn, eins
og hann telji sig knúinn að rélt-
læta áframhaldandi samband
Irmu og hermannsms meó ein-
hverju yfirvarpi. Og hvað er
þá nærtækara en gamia bragð-
ið — ástin?
Ef til vill hyggst höfundur
með því bæía rökum ofan á
rök. En útkoman verður öfug:
rök kollvarpast af rökum. Höf-
undur er kominn í sjált'heldu
og gerir sér það ijóst, þvi sums
staðar reynir hann að bjarga
sér á alkunnri orðafroðu eins
og þessari:
„Hún hafði engan glæp fram-
ið, aðeins fylgt rödd hjarta
síns.“
★
En Gréta Sigiúsdóttir lítur al-
varlega á verkefni sitt. Hún
vill vera fremur en sýnast Und
ir lokin tekst henni að greiða
svo vel úr efni sinu, að k.ofu-
harður lesandi lokar bók hennar
j nokkurn veginn ánægður. Endir
sögunnar verður samkvæmur
upphafi hennar. Þræðirnir koma
I saman, þeir sem tvístruðtist í
miðhluta sögunnar. Og maður
j hlýtur að leggja bókina frá sér
í þeirri góðu trú, að höfundi
hafi verið alhugað að segja þann
sannleika, sem liggur í með og
undir efni rogunnar.
Um hæfni Grétu til persönu-
sköpunar er ekki að efast Skyit
er þó að geta þess, að henni
tekst mun betur að skapa kvcn-
persónur heldur en karlpersnn-
ur. Aðalkvenpersónurnar, Imia
og Vesla, bera af. Alóis, elsk-
huga Irmu, er tæpast nógu ljós-
lega lýst. Og Óli, eiginmaður
hennar er helzti ótrúlegur, væg
ast sagt. Sögunnar vegna bar
enga nauðsyn að gera harin að
þeirri dómadags gungu, sern
hann er.
Um aðrar persónur, sem minna
koma við sögu, gegnir sama
máli: að konum er betur lýst en
körlum.
Þegar öll kurl koma til graf-
ar, hljóta dómar um sögu þessa
að verða jákvæðir. Gréta Sig-
fúsdóttir á skilið að vera lesin
og gagnrýnd eins og rithöfund-
ur, sem mark er tekið á.
Erlendur Jónsson.
Yngismeyj ar, vart komnar af
barnsaldri, gjafvaxta meyjar,
giftar konur sumar meira að
segja margra barna mæður, jafn
vel kerlingar frá elliheimilum
— allir lentu þessir aldursflokk
ar meira og minna í „ástand-
inu.“
★
Þeir, sem muna stríðsárin,
gleyma seint hugblæ þeim, sem
fylgdi þessu orði. En stríðið
mjakast æ fjær. Og hinum fjölg
ar, sem ekki muna þá tíð. Vera
má, að einhverjir þeirra skilji
ekki hina tímabundnu merking
orðsins, nema grein sé fyrir
henni gerð.
Og því aðeins tel ég óhjá-
kvæmilegt að gera þessa grein
fyrir orðinu, að út er komin
skáldsaga, sem ég vil kalla
ástandssögu, enda þó hún segi
ekki frá „ástandi“ íslenzks kven-
fólks og brezkra eða bandarískra
hermanna, heldur frá „ástand-
inu“ í Noregi, þar sem norskar
stúlkur samlöguðust þýzkum
hermönnum.
Sá var munurinn á „ástand-
inu“ í þessum tveim löndum,
að íslenzkt kvenfólk varð að
vísu fyrir ámæli þjóðhollra
manna, en norskt kvenfólk varð
ekki aðeins fyrir ámæli, heldur
sætti það fullkominni fyrirlitn-
ing og að lokum ofsóknum landa
sinna, sem áttu í yfirlýstri styrj-
öld við hernámsliðið í landi
sínu.
Bak við byrgða glugga heitir
skáldsaga sú, sem hér um ræð-
ir; höfundur Gréta Sigfúsdótt-
ir. Ég kalla söguna ástandssögu.
Nákvæmara er þó að segja, að
hún hefjist sem ástandssaga,
verði síðan að ástarsögu, en
endi að lokum sem sálfræðileg
skáldsaga. Innan þeirrar trílóg-
íu er fyrsti hlutinn, ástandsþátt-
urinn, að mínum dómi beztur.
Sagan gerist á síðustu vikum
heimsstyrj aldarinnar og fyrstu
vikunum, eftir að henm lauk.
Irma heitir aðalsöguhetjan, gift
James Reston:
Svartsýni á Allsherjarþinginu
SAMEINUÐU þjóðirnar hófu
21. starfsár sitt með frekar
dauflcgum orðum frá U Thant
framkvæmdastjóra þeirra
Hann sagði:
„Samskiptin milli stórveld-
anna hafa sjaldan verið minni.
Að því er mér er bezt
kunnugt, hafa mjög fáar þýð-
ingarmiklar samræður verið
á milli Washington og Moskvu
í langan tíma. Mér finnst þetta
mjög miður.”
U Thant hefur ástæðu til
að kvarta. Hann er góður mað
ur í vondu starfi. Sameinuðu
þjóðirnar eru félausar. Rúss-
ar eru að reyna að koma
honum á goðastall, eins og
hann segir sjálfur, og til þess
að bæta gráu ofan á svart,
getur aumingja maðurinn ekki
einu sinni hætt starfi sínu.
Þetta afskiptaleysi stórveld-
anna hvers af öðru er vissu-
lega slæmt, en það er samt of
djúpt í árina tekið að segja
að ástandið hafi vart verið
verra áður. Það hefur nefni-
lega verið mjög slæmt áðnr.
Fyrir ekki mörgum árum
skelfdu marga menn „þýðing-
armiklu umræðurnar“ milli
Rússa og Bandarikjamanna.
Vietnammálið er slæmt. og
verður vart betra þegar Alls-
herjarþingið tekur það til um-
ræðu nú í vikunni, en samt
var sú tið geigvænlegri þegar
Rússar voru að hampa flug-
skeytum sinum og berja borð
Sameinuðu þjóðanna með
skóm sínum.
Þýzkaland er enn stærsta
óleysta vandamálið í heiniin-
um í dag; það minnist enginn
á það. Það veldur erfiðleikum,
um það eru skiptar skoðanir,
en eígi að síður hljótt um það,
ekki vcgna þess, að samskipti
milli Moskvu og Washington
hafi minnkað svo mjög, heldur
vegna þess, að nýr raunvevu-
leiki hefur þróazt i maiinu á
síðustu tuttugu árunt.
Bandarikin og Sovétríkin
áttu sínar síðustu „þýðingar-
miklu viðræður" í Vin ár-
ið 1961. Þá var rifist um Berlín
og Krúsjeff hótaði styrjöld.
Fundurinn var svo „þýðingar-
mikill“, að þegar Kennedy
kom heim, jók hann fjárfram-
laga til varnarmála um 6 mill-
jarda dollara og sendir aðra her
Ho-Chi-Minh, forseti Norður
Víetnam. Tekst S.Þ. að fá hann
til að trúa friðarvilja Banda-
rikjastjórnar.
sveit til Evrópu.
Það sem mest einkennir sam
búð stórveldanna í dag er, að
þrátt fyrir allt það sem er að
gerast og getur gerzt í Suð-
Austur Asíu, halda þau valdi
sínu í skefjum, og halda illdeil
um sinum innan ákveðinna
takmarka. Víetnam má heita
andsk... heimskuleg deila,
U Thant, framkvæmdastjóri
S.Þ. „Góður maður í vondu
starfi“.
eins og flestir á Allsherjar-
þinginu virðast halda, en samt
sem áður skipta stórveldin sem
hlut eiga í máli sér ekki meira
af henni en svo, að valdajafn-
vægi þeirra raskist ekki.
U Thant sagði, að „sam-
komulagið milli Austurs og
Vesturs hafi farið batuandi
Johnson Bandaríkjaforseti:
Vill á brott frá Víetnam.
þar til 1963“. En er þetta satt?
Það var 1962, sem Rússar voru
að senda flugskeyti til Kúbu,
nægilega langdræg til að hitta
næstum hverja einustu borg í
Bandarikjunum. Öll kjarn-
orkuveldin voru að menga
andrúmsloftið geislavirku ryki
og Bandaríkjamenn héldu enn
að þeir gætu unnið styrjöld
tiu þúsund milur að heiman
án alltof mikilla þrauta. Nú
vita allir betur en svo, — að
vísu ekki miklu betur, en bet-
ur þó.
Það vantar ekki viðræður
milli stórveldanna um Víet-
nam. Utanríkisráðherra Banda
rikjanna, Dean Rusk, talaði við
utanrikisráðherra SoVétríkj-
Framhald á bls. 21.