Morgunblaðið - 05.11.1966, Qupperneq 24

24
MORCU N BLAÐIÐ
Laugardagur 5. nóv. 1966
— Árni Óla
Framh. af bls. 5
talsvert. Annars má geta þess, að
höfðingjar fengu leyfi til þess að
vera grafnir innan kirkju, gegn
ftkveðnu gjaldi, en varla hefur
verið mjög þröngt undir kirkju-
gólfinu.
Skömmu fyrir aldamótin 1800
voru lagðar niður sóknarkirkj-
urnar í Nesi og Laugarnesi, og
söfnuðirnir sameinaðir Reykja-
víkursöfnuði. Er sennilegt að þá
hafi kirkjugarðurinn enn verið
víkkaður. Árið 1798 var .kirkjan
í Aóalstræti rifin og sléttað yfir
rústir hennar. >á var dómkirkjah
talin nægja þessum þremur söfn-
uðum. Hún átti að heita fullgerð
1796. En enginn kirkjugarður var
umhverfis hana og varð því að
greftra alla látna menn í gamla
kirkjugarðinum við Aðalstræti.
Var þar þá orðið þröngt og versn
aði stórum með hverju ári sem
leið. Var mönnum orðið það alveg
ljóst, að nauðsynlegt var að gera
nýjan kirkjugarð, því að gamla
kirkjugarðinn var ekki hægt að
stækka lengur, þar sem jarðveg-
ur grynnkaði óðum eftir því sem
austar dró á Austurvöll, og mátti
hann þó ekki grynnri vera en
í gamla kirkjugarðinum, aðeins
rúmar tvær álnir. Árið 1806 er
svo komið að hvergi var hægt
að grafa í kirkjugarðinum, án
þess að fyrir yrðu líkkistur, ým-
ist heillegar eða mölbrotnar og
umhverfis þær kássa af beinum.
Þótti þá illt verk a'ð taka gröf,
vegna þess hve mikill gröftur
kom upp í hvert sinn. Var nú á-
kveðið að láta skríða til skarar
um að gera nýjan kirkjugarð og
var honum valinn staður á Hóla-
velli, vestan við skólann. En þeg-
ar til kastanna kom, þá reyndist
með öllu ófært að hafa grafreit
þar vegna þess að ekki var nema
alin niður á móhellu, og það var
auðvitað óðs manns æði að
ætla sér áð grafa niður í móhell-
una. Var þá farið að leita að nýj-
um grafreit og fannst hentugur
staður á melunum sunnan við
Hólavöll. Þar var svo afmarkað
ur kirkjugarður og var nú talið
að vandinn væri leystur. En svo
var ekki. Enginn vildi láta grafa
ættingja sinn eða vin fyrstan á
þessum eyðistað. Drógst það svo
rúm 20 ár, að nýi grafreiturinn
væri tekinn í notkun, og allan
þann tíma var haldið áfram að
hola kistum niður í beinakássuna
og kistubrotin í gamla kirkju-
garðinum.
Sumari'ð 1820 var hér danskur
maður, Theilmann að nafni, og
þóttist starfa að rannsókn forn-
minja. Hann segist hafa séð leg-
stein Narfa Ormssonar, seinasta
óðalsbónda í Reykjavík, og hafi
steinninn verið fluttur að dóm-
kirkjunni 16. júlí þá um sumarið
og lagður þar sunnan undir kirkj
unni. Enginn hefur haft rænu á
að bjarga steininum, og vita
menn ekki hvað um hann hefur
orðið. Narfi hafði þá legið í gröf
sinni í kirkjugarðinum hjá Aðal-
stræti í rúm 200 ár (d. um 1613).
Nú hefur þótt nauðsyn til
bera að grafa í leiði hans, og þá
heftir orðið að fjarlægja steininn,
og hafa menn ekki kunnað við
að láta hann liggja á einhverju
öðru leiði í kirkjugarðinum, en
þótt eðlilegast að hann væri færð
ur að hinni nýju dómkirkju og
látinn liggja þar. Þetta er aðeins
eitt dæmi um það hvert öng-
þveiti ríkti í greftrunarmálum
Ihér á þeim tíma.
Árið 1833 flytjast þeir báðir,
landlæknir og lyfsali, frá Nesi
við Seltjörn til Reykjavíkur. Lyf
salinn var Oddur Thorarensen,
langafi Stefáns Thorarensen lyf-
sala á Laugavegi. Oddur fékk
leyfi til þess að reisa lyfja-
búð á Austurvelli, rétt austan
undir kirkjugarðinum. Fær hann
þá útmælda lóð þar, sem var
42x50% alin. Samsvarar það því
að lóðin hafi náð frá Kirkju-
stræti nær að miðju Landsíma-
hússins sem nú er, en á hinn
veginn frá Thorvaldsensstræti
norður þangað sem nú er eina
gamla leiðið í kirkjugarðinum.
Seinna fékk svo Kriiger 12 al.
spyldu í viðbót. Sézt á þessu, að
þarna hefur þegar verið úthlut-
að stórri sneið austan af kirkju-
garðinum. Verður þetta ekki
skilið á annan veg en þann, að
þar sem ákveðið hafði verið að
flytja grafreitinn suður á Mela,
þá hafi austurhluti kirkjugarðs-
ins gamla verið lagður niður,
vegna þess að þar var grynnstur
jarðvegur og þar hafði mest ver-
ið grafið seinustu árin.
Árið 1838 var kirkjugarðsmál-
ið að lokum leyst á þann hátt,
að Þórður Jónasson dómstjóri lét
jarða konu sína í nýja garðinum,
og um leið vígði Helgi biskup
garðinn. Eftir það hafði enginn
á móti því að láta jarða sína
nánustu þar, og upp frá því mun
að mestu leyti hafa lagzt niður
að jarða í gamla kirkjugarðinum.
Er þá komið að þvi að tala
um meðferðina á garðinum síð-
an.
Lyfjabúðin fékk leyfi til þess
að reisa vörugeymsluhús og efna
rannsóknastofu að húsabaki úti í
gamla kirkjugarðinum. Þetta hús
brann 26. júní 1882 og tókst
snökkviliðinu með naumindum
að bjarga lyfjabúðinni sjálfri. Á
ljósmynd, sem tekin hefur verið
skömmu áður, má sjá að rimla-
girðing hefur verið sunnan og
austan að kirkjugarðinum gamla,
en sjálfur er hann eggsléttur,
enda hafði hann þá um mörg ár
verið leigður til slægna. Á mynd-
inni sést einnig vörugeymsluhús-
ið, sem brann. Hefur það staðið
vestast á lóðinni og er stutt bil
milli þess og kirkjugarðsgirðing-
arinnar. Árið 1915 fékk Christen
sen lyfsali leyfi til þess að gera
vörugeymslukjallara á sama stað
og húsið sem brann, hafði staðið.
Kom nú brátt í ljós að þarna var
komið inn í kirkjugarðinn, því að
um leið og farið var að grafa
fyrir kjallaranum, fóru að koma
upp bein og kistubrot og áður en
lauk hafði komið þarna upp
örmul beina og jafnvel heillegar
beinagrindur. En ekki minnist ég
þess, að nein minnismerki hafi
fundist þar.
Þá var öðru máli að gegna
árið 1931, þegar bakhús Land-
símastöðvarinnar var reist og
gerð akbraut inn í portið á milli
húsanna. Þegar grafið var fyrir
undirhleðslu akbrautarinnar,
komu þar upp fjórar járnsteypu-
hellur, sem lágu flatar í mold-
inni. Þá var Guðmundur Hlíð-
dal landssímastjóri og sagði hann
Matthiasi Þórðarsyni þjóðminja-
verði þegar frá þessu og spurði
hvað ætti að gera við þessi minn-
ismerki. Þjóðminjaverði fannst
engin ástæða til að flytja hell-
urnar í þjóðminjasafnið, en kaus
helzt að hellurnar yrðu geymdar
sem næst leiðunum er þær höfðu
legið á. Varð það þá að ráði, að
síminn skyldi láta steypa múr-
vegg meðfram akbrautinni og
festa minnismerkin á múrinn
hlið við hlið, því að skammt
hafði verið milli leiðanna og þau
öll nærri þessum steypta garði.
Þarna hafa svo þessi minnis-
merki hangið síðan, nema hvað
það skeði að ein hellan féll nið-
ur fyrir nokkrum árum og brotn-
aði í þrjá hluta. En brotin eru
enn geymd í kjallara síma-
hússins.
UM MINNISMERKIN
Af þessum fjórum minnis-
merkjum hafa þrjú verið á leið-
um ungra drengja, og er stærð
tveggja þeirra 0,6x0,4 m., en hins
þriðja 0,8x0,5 rn.
Á einu þeirra stendur: Christen
Adolph Ebbesen, f. 9. febrúar
1823, d. 26. desember 1833. Hann
hefur því aðeins verið 10 ára
gamall. Faðir hans var C. E.
Ebbesen sem fyrst var verzlunar
stjóri hjá Jakobæus-verzlun í
Hafnarstræti 18 (Nýhöfn), en tók
svo við verzluninni og rak hana
fyrir sjálfan sig. Hans er oft
getið við ýmis bæjarmál og var
hann alltaf talinn með heldri
borgurum bæjarins. Hann var
t.d. í fyrstu stjórn Stiftsbóka-
safnsins 1826, sem nú heitir
Landsbókasafn. Kona hans var
Sophie dóttir Jacobæus kaup-
manns í Keflavik, en engir af-
komendur þeirra eru hér í bæn-
um.
Þá kemur hella, sem á stend-
ur: Peter Adolph Linnet f. 10.
maí 1829, d. 24. ágúst 1829 (hef-
ur orðið rúmlega þriggja mán.
1 gamall). Svo er önnur hella sem
á stendur: Peter Adolph Linnet
f. 26. sept. 1830, d. 6. maí 1831.
Honum hefur ekki heldur orðið
aldurinn að meini. Það var hella
hans sem datt af veggnum og
brotnaði. Þeir voru bræður þess-
ir litlu drengir, synir H. A. Linn-
ets, verzlunarstjóra í Hafnarfirði
og konu hans Regine Magdalene
Seerup, systurdóttur Jacobæus
kaupmanns í Keflavík. Báðir
höfðu drengirnir verið teknir í
fóstur af Ebbesen kaupmanni í
Hafnarstræti og konu hans, og
þess vegna voru þeir báðir jarð-
settir í Reykjavík. — H. A. Linn-
et (gamli Linnet) kom fyrst
hingað til lands 1821 og gerðist
síðar verzlunarstjóri við Jacobæ
us-verzlun í Hafnarfirði, keypti
svo verzlunina 1836 og rak hana
til dauðadags 24. nóv. 1843. Hann
kemur mikið við sögu Hafnar-
fjarðar og er forfaðir Linnets-
ættarinnar hér á landi.
Næst kemur svo stór steypt
járnhella, 1,10x0,70 m. og á henni
stendur: Herunder hviler Danne
kvinden Frue Hedevig Louise
Augusta Ulstrup födt von Lerche.
Hun blev födt í Fredriksborg
den 16. Juni 1802. Gift med Land
og Byefoged Ulstrup den 6. Juni
1828. Forlod denne Verden den
13. Marts 1830 ved at skienke
den 2den Datter Livet. —
Regner Chr. Ulstrup var land-
og bæj arfógeti 1828—1836. Hafði
hann áður verið sýslumaður í
Skaftafellssýslu um nokkur ár
og þótti reynast vel, þótt dansk-
ur væri. Skrifstofu sína hér í
Reykjavík hafði hann fyrst í
gömlu Lóskurðarstofunni (Aðal-
stræti 16), en hún þótti of léleg
svo að 1830 keypti stjórnin Berg
mannshús (nú Aðalstræti 9)
handa honum og árið eftir var
Jónas Hallgrímsson skrifari hjá
honum. Ulstrup sýndi þá hugul-
semi 1833 að koma upp skýli
fyrir þvottakonur í laugunum.
Hann fór utan sér til heilsubót-
ar 1835, en kom ekki aftur og
dó á næsta ári.
Hér hefur þá verið sagt frá
þeim minnismerkjum, sem komu
upp úr garðinum þegar síminn
var að leggja akbraut yfir hann.
En svo gerði síminn þarna enn
meira rask, gróf stóran skurð
fyrir „kabal“ skáhalt í gegnum
garðinn. Kom þar upp mikið af
mannabeinum, en í því brauki
rákust menn á legstein Gunn-
laugs Oddssonar dómkirkjuprests
og var nokkuð djúpt á honum.
Legsteinninn var látinn óhreyfð-
ur um sinn, en svo var honum
lyft upp úr jörð, og er hann enn
þarna á sínum stað og verður
þar framvegis.
Þá er að minnast á eina leiðið
í kirkjugarðinum, sem aldrei
hefur verið hróflað við, enda
þótt tímans tönn hafi nú leikið
það hálfilla. Leiði þetta er rétt
sunnan undir endanum á „bragg
anum“, sem enn stendur að baki
símstöðvarinnar. Leiðið var upp-
haflega girt með steyptum járn-
grindum, en þær hafa nú ýmist
brotnað eða losnað og eru þar
nú í hrúgu. Stórt tré er á leið-
inu og blóm hafa vaxið þar fram
til þessa. Svo er þar hvít marm-
arahella, sem farin er að láta á
sjá og letrið á henni orðið mjög
máð. En þar stendur: Herunder
hviler Merie Krúger födt Bertel-
sen. Födt í Frederikssund 1855.
Död í Reykjavík 1882. Ingeborg
Kriiger död 8 Maaneder gammel.
— Þetta er legstaður konu
Krúgers lyfsala og dóttur þeirra.
N. S. Krúger var’ö lyfsali hér
1877, næstur á eftir Randrup. Það
var hann sem reisti viðbygging-
una norðan hússins fyrir lyfja-
búðina og setti eirmyndir þar á
þakið. Það var á hans dögum að
birgðaskemma lyfjabúðarinnar
brann. Nokkuru síðar dó frú
Krúger mjög snögglega og var
talið að hún hefði fyrirfarið sér
með því að drekka karbólsýru.
En vegna þess að hún stytti sér
aldur, hafa verið vandkvæði á
því að fá hana jarðaða í kirkju-
garði, Um það stendur þó ekk-
ert í kirkjubókinni, heldur að-
eins þetta: „Marie Jasephine
Angelique Krúger, 27 ára, dáin
31. ágúst, jarðsett 6. september
eftir konungsleyfi í sérstökum
grafreit í „gamla kirkjugarðin-
um““. Þegar hér var komið voru
allir jarðsettir í nýja kirkju-
garðinum suður á Melunum og
hafði svo verið um 44 ára skeið.
Enn lengra var þó síðan að aust-
urhluti kirkjugarðsins í Aðal-
stræti hafði verið lagður niður
og hafði einhvern veginn lent
utan ivið lög og rétt, því að
hinn afgirti kirkjugarður var
nokkurn veginn af sömu stærð
og sá kirkjugarður, er fylgdi
fyrstu kirkjunni í Reykjavík.
Leiði frú Kúgers hefir lent ut-
an þann garð. Getur því ver-
ið að Hallgrímur Sveinsson
dómkirkjuprestur hafi skrifað
„gamla kirkjugarðinum“ innan
gæsalappa, vegna þess að honum
hefir verið kunnugt um að
kirkjugarðurinn hafði fyrrum
náð lengra til austurs.
Löngu áður en þetta var, hafði
verið ákveðið, að framlengja
Veltusund alla leið suður að
Tjörn. Hafði verið afmörkuð 10
alna breið spilda milli Vallar-
strætis og Kirkjustrætis fyrir
þessa götu og lá þessi spilda
þvert yfir gamla kirkjugarðinn
nær miðju, þannig að fyrir vest-
an hana var talinn kirkjugarð-
ur, en austan hennar „lóðir“.
Það komst nú að vísu aldrei í
framkvæmd, að Veltusund yrði
framlengt, en þessi 10 alna
breiða reim, sem skipti kirkju-
garðinum í tvennt, var leigð um
mörg ár hinum og öðrum til þess
að rækta þar kartöflur.
Árið 1883 fékk Schierbeck
landlæknir „kirkjugarðinn" leigð
an og var honum þá sett það
skilyrði, að hann yrði þegar að
girða hann „með sterkri og lag-
legri girðingu, sem forsvaran-
lega sé við haldið“. Lét land-
læknir þegar setja voldugan
skíðgarð umhverfis garðinn, 2
alna háan og gerðan úr plönkum.
Og síðan gerði hann þarna hinn
fegursta blómagarð og trjágarð
og var hann talinn nær 4000
feralnir að stærð. Þegar Schier-
bech fór alfarinn af landi brott
eignaðist Halldór Daníelsson
bæjarfógeti íbúðarhús hans og
hinn fagra garð. Upp frá því
skipti garðurinn um nafn í dag-
legu máli, var nú alltaf kallaður
bæjarfógetagarðurinn, en kirkju-
garð nefndi enginn maður. Þó
vissu allir að þarna hafði kirkju-
garður verið, og er frá leið munu
flestir hafa haldið að Schierbeck
hefði fengið allan kikjugarðinn
leigðan, og hann hefði aldrei ver-
ið stærri. En það var misskiln-
ingur, eins og sést í framanrit-
uðu, „bæarfótgetagarðurinn" var
ekki nema rúmur helmingur af
„kirkjugarðinum" eins og hann
var einu sinni. Fremur mátti
segja að bæjarfógetagarðurinn
hefði verið af líkri stærð og
fyrsti kirkjugarður Reykvíkinga
var. En á seinni árum hefir ver-
ið sneitt af honum bæði að vest-
an og sunnan. Gangstéttirnar
meðfram Aðalstræti og Kirkju-
stræti eru inni í gamla kirkju-
garðinum, og undir þeim liggja
eflaust bein margra gamalla
Reykvíkinga, þótt engum, sem
um þær stéttir gengur komi til
hugar að hann troði þar á forn-
um legstöðum.
Þegar eftir að Landsíminn
hafði grafið upp minnismerkin
í garðinum, lét hann Ásgeir
Magnússon gera uppdrátt af öllu
svæðinu milli Aðalstrætis og
Thorvaldsensstrætis og merkja
þar inn á hvar minnismerkin
fundust, og eins leiði þeirra
Gunnlaugs Oddssonar dómkirkju
prests og frú Krúger.
Mynd af þessum uppdrætti
fylgir hér. Má þar sjá stein-
steypta vegginn (merktan svört-
um og hvítum strykum) sem
járnhellurnar voru festar á, en
þar neðan undir eru tölur, sem
sýna hvert leiði. Talan 2 er á
leiði Ebbesens-drengsins, talan 3
sýnir legstað þeirra Linnets-
bræðra og talan 4 merkir leiði
frú Ulstrup. Lengra til vinstri er
talan 5 á leiði frú Krúgers, en
uppi í blómagarðinum er talan
1 við leiði Gunnlaugs Oddsson-
ar dómkirkjuprests.
Skúrar þeir og „braggar" sem
sýndir eru á teikningunni, eru
nú horfnir, nema „bragginn"
vestan við horn símstöðvarinnar.
Ekki er unnt að segja nákvæm-
lega hve langt kirkjugarðurinn
hefir náð til austurs, þegar hann
var stærstur, en ekki er ólíklegt
að hann hafi náð á móts við
miðjan „braggann“, eða þó öllu
heldur nokkuð lengra.
Nú kemur hið nýja hús símans
vestan við símstöðvarhúsið og
nær alllangt inn í „gamla kirkju-
garðinn". og yfir svæði, sem ekki
hefir verið hróflað við áður.
Jafnhliða þessu verður brotinn
niður veggurinn, þar sem minn-
ismerkin eru nú geymd.
Þegar grafinn verður kjallari
þessa húss, má búast við að upp
komi mikað af beinum og kistu-
brotum, og ef til vill nokkur
minnismerki. Sýnist því sjálf-
sagt, að ekki megi nota stór-
virkar jarðgröfur til að grafa
fyrir vesturenda kjallarans, held-
ur verði að grafa þar með mestu
varkárni og fylgjast vel með
öllu því, er þar kann að finnast.
Þyrfti svo jafnframt að merkja
hvern fundarstað á uppdrátt,
eins og gert var áður.
En hér kemur fleira til greina.
Hvernig á að fara um leiði frú
Krúgers? Hvað á að gera við
minnismerkin á garðinum þegar
hann verður brotinn? Og hvað
á að verða um þau minnismerki,
er upp úr kjallaragrófinni kunna
að koma?
Kammertón-
Eeikar í Keflavík
KEFLAVÍK: — Á sunnudaginn
kemur veröa fluttir fyrstu
Kammertónleikar á vegum Tón-
listarskóla Keflavíkur og verða
þeir í tónleikasal Tónlistarskól-
ans að Austurgötu 13.
Ragnar Björnsson, skólastjóri,
skýrir svo frá að hér sé um ný-
breytni að ræða í tónlistarlifi
Keflavíkur. Á tón-leikum þessum
koma fram fimm kennarar frá
Tónlistarskóla Reykjavíkur, þau
Björn Ólafsson, Guðný Guð-
mundsdóttir, Ingvar Jónasson,
Einar Vigfússon og Gunnar Egils
son, og munu þau leika tónverk
frá klassíska tímabilinu.
Aðgangur er ókeypis og öllum
heimill og er það að þakka bæj-
arstjórn Keflavíkur, sem var svo
velviljuð þessari nýbreytni að
taka að sér kostnað við þessa
fyrstu Kammertónleika. Hug-
myndin er sú að reyna að halda
fleiri slíka tónleika á næstunni
með ýmsum ö'ðrum flytjendum
og segir Ragnar að verið sé að
leita að leiðum til þess að svo
megi verða, en til þess að ókeypis
aðgangur geti verið að tónleika-
flokki þessum, er vonazt eftir að
félög eða einstaklingar feti í fót-
spor bæjarstjórnar hvað viðvík-
ur kostnaði við tónleikana.
Þessir fyrstu Kammertónleikar
hefjast klukkan 5 á sunnudag og
er, sém á'ður segir, ókeypis að-
gangur og allir velkomnir á með-
an húsrúm leyfir. — hsj.
— Skólabygging
Framhald af bls. 9.
Síðan á að reisa sérstakt heima-
vistarhús fyrir 50 nemendur.
Fyrirhugað er að allar bygging-
arnar verði rúmlega 11000 rúm-
metrar.
Framkvæmdir á þessu ári voru
boðnar út og var samið við tré-
smiðjuna Fróða hf á Blönduósi.
Yfirsmiður var Einar Evensen,
byggingarmeistari á BlönduósL
í fyrra stjórnaði Þór Þorvalds-
son, byggingameistari frá Blöndu
ósi framkvæmdum við bygging-
una. Verkfræðistörf hefur ann-
azt verkfræðistofan Hönnun í
Reykjavík. Pípulagningartóku að
sér Bjarni Ó. Pálsson og Jón
R. Þorsteinsson, pípulagninga-
meistarar í Reykjavík. Teikning-
ar gerði Björn Ólafs, arkitekt f
Reykjavík.
— Björn.
Rauba myllan
Smurt brauð, heilar og nálfar
sneiðar.
Opið frá kl. 8—23,30.
Sími 13628