Morgunblaðið - 12.11.1966, Blaðsíða 17

Laugardagur 12. nóv. 196*
MORGU N B LADIÐ
17
Jóhann S. Hannesson, skólameistari:
Fræðimennska og
kennslubdkapólitík
n.
L
Á MIÐVIKUDAGIN'N í vikunni
*em leið birtist í Morgunblaðinu
1 a n g u r ritdómur prófessors
Hreins Benediktssonar um nýút-
komna kennslubók í setninga-
fræði eftir dr. Harald Matthías-
son. Nú háttar svo málum á ís-
landi, að útkoma kennslubókar
fyrir framhaldsskóla, góðrar eða
slæmrar, er stórviðburður. Hæfir
því vel, að um hverja slíka bók
sé skrifaður langur og ýtarlegur
ritdómur, og skiptir miklu, að
vel takist til um dóminn ekki
síður en um bókina. Við háskóla
eins lands á að vera að finna
hæfustu menn þess i hverri
fræðigrein, og er það því í sjálfu
sér gleðiefni, að prófessorar taki
skólabækur til dóms; með því er
tryggt að bækurnar verði dæmd-
.ar eftir þvi, seni bezt er vitað í
hverri grein á hverjum tíma, að
minnsta kosti ef sú grein sem í
hlut á er kennd við háskóla
landsins og á sér þar ein-
hverja sögu. Dagblaðadómar um
kennslubækur virðist mér muni
hafa það markmið, að fræða al-
menna lesendur um eðli þeirrar
greinar sem bókin fjallar um,
vekja athygli kennara á kostum
bókarinnar og vara þá við göllum
hennar, þakka höfundi það sem
vel hefir tekizt og benda honum
á það sem betur hefði mátt fara
— í stuttu máli að leggja grein-
inni og öllum sem hún kemur
við sem allra mest lið. Slíkra rit-
dóma er frá engum frekar að
vænta en þeim, sem ráða yfir
hinni fullkomnustu fræðilegu
þekkingu.
Hins ber þó að gæta, þegar
meta skal notagildi kennslubók-
ar, að fleira kemur þar til
greina en fræðileg sjónarmið
ein. Þótt sparsemi sé hin mesta
dygð, er það alkunna að menn
geta verið svo fátækir að þeir
hafi ekki ráð á að spara. Á svip-
aðan hátt getur ástandið í
kennslu einstakra greina
orðið svo slæmt vegna lélegs
bókakosts og lélegrar kennara-
menntunar um langan tíma, að
skólarnir hafi ekki tök á að nýta
hina fullkomnustu fræðilegu
þekkingu. Að mínum dómi stend-
ur einmitt þannig á um hina mál-
fræðilegu hlið móðurmálskennsl-
unnar á íslandi í dag, og þessu
tel eg að megi með engu móti
gleyma þegar dæma skal nyt-
semi nýrrar kennslubókar í ís-
lenzkri málfræði. í ritdómi sín-
um sneiðir prófessor Hreinn al-
gjörlega hjá þessari hlið málsins.
Fyrir vikið er ritdómurinn ó-
sanngjarn, sennilega skaðlegur,
og áreiðanlega að minna gagni
«n efni standa tiL
Til að forðast misskilning er
rétt að draga það ekki lengur að
taka skýrt fram, að eg er síður
en svo ósammála þeim fræðilegu
viðhorfum sem liggja til grund-
vallar dómi prófessors Hreins.
Fg brenn ekki síður en hann í
skinninu eftir því að nútíma
málvísipdum sé komið á fram-
færi í íslenzkum kennslubókum.
En eins og áður er sagt kemur
hér fleira til en fræðileg sjónar-
mið ein. Eins og þeir sem að bók
dr. Haralds standa er eg fram-
haldsskólakennari og því ekki
óeðlilegt, að þegar um mörg
sjónarmið er að ræða, að áhugi
minn beinist fyrr að öðru en
ómengaðri fræðimennsku. Rit-
dómarinn er hinsvegar prófessor
við Háskóla íslands og því
kannske jafneðlilegt að áhugi
hans beinist fyrr að öðru en
kennslu og kennaramenntun.
Eg hefi sakað prófessor Hrein
um ósanngirni og hlýt að reyna
að finna þeim orðum stað. >ess
er þá fyrst að geta, að í ritdómi
sínum kemst hann ótilhlýðilega
seint að því atriði sem öll sann-
girni krefst að lögð sé megin-
áherzla á, sem sé það, hversvegna
bók dr. Haralds er ekki eins og
ritdómarinn vill hafa hana. Rit-
dómarinn segir eftir dúk og
disk: „>að þarf vitaskuld ekki
að taka það fram, að ekki er
rétt að leggja höf. beint allt það
til lasts, sem fundið hefir verið
að. Flest hefir það tíðkast lengi.“
Hér er um hrapallegan misskiln-
ing að ræða. Vitaskuld þarf að
taka þetta fram skýrt og skorin-
ort, þó ekki væri nema vegna
þess, að í öllu sem á undan er
farið hefir ritdómarinn með
orðalagi sínu gert höfundinn
persónulega ábyrgan fyrir öllu
sem hann hefir fundið að. Vita-
skuld þarf að taka það fram, að
ádeila ritdómarans snýst ekki
fyrst og fremst um einstök at-
riði heldur um þann fræðilega
grundvöll sem höfundur byggir
á. Ritdómarinn veit það, sem
fjöldi lesenda hans veit ekki, að
höfundurinn byggir á hefð á sér
ekki einungis langa sögu hel'lur
er enn í fullu fjöri um allan
hinn vestræna heim — hvort
sem honum og mér og öðrum
sama sinnis er það ljúft eða leitt.
Hann veit það, þótt það hvergi
komi fram í ritdómi hans, að hin
nýrri og óumdeilanlega fram-
hverfari viðhorf sem liggja að
baki hörðum og óvingjarnlegum
dómi hans eiga enn alls staðar
erfitt uppdráttar í móðurmáls-
kennslu í skólum. í Bandaríkjun-
um standa málvísindi til dæmis
á mjög háu stigi, og tugir ef ekki
hundruð prófessora birta þar
grein eftir grein og bók eftir bók
um þau fræði, og þó er þar móð-
urmálskennsla í skólum enn svo
til ósnortin af hinum nýju við-
horfum, eða var það að minnsta
kosti til skamms tíma. Bylting
í móðurmálskennslu er þar eins
nauðsynleg og hér, og þar vantar
ekki forsendurnar — fræðistörf
prófessora við háskóla landsins
— en samt lætur byltingin á sér
standa.
Að álasa nokkrum manni fyrir
að valda ekki af sjálfsdáðum og
á svipstundu slíkri byltingu hér
á landi er hrópleg ósanngirni.
Hér skortir allar forsendur. >að
er ekki nóg með að nýrri mál-
vísindi séu hér enn að heita má
gjörsamlega óþekkt. Mér er ekki
kunnugt um eina einustu ís-
lenzka yfirlitsbók eða yfirlits-
grein um málvísindi, hvorki
gömul né ný, hvorki eftir
prófessor né nokkurn annan
mann. Málvísindi er ekki meðal
þeirra fræðigreina sem eiga sér
merkilegasta sögu við Háskóla
íslands. Til marks um það má
nefna að í afmælisriti því er
Bandalag háskólamanna helgaði
Háskóla Islands á fimmtugsaf-
mæli hans er enga grein um
málvísindi að finna. Við þetta
bætist það, sem öllum málfræð-
ingum er kunnugt, að um fáar
fræðigreinar er meira af alröng-
um hugmyndum á sveimi meðal
leikmanna en einmitt um mál-
vísindi; jafnvel um læknisfræði
mun þekking almennings ekki
mótast eins af kreddum og kerl-
ingabókum og um málfræði. Á
íslandi er ástandið í þessu efni
þeim mun verra sem mikið af
orku íslenzkra málfræðinga hefir
farið í algjörlega vanhugsað og
iðulega skaðlegt málhreinsunar-
stagl, þar sem fræðileg sjónarmið
hafa aldrei átt lífsvon. Væri það
verðugt verkefni fyrir vel upp-
lýstan málfræðing að grípa þar
í taumana.
Allt tekur sinn tíma, einnig
útbreiðsla þekkingarinnar. Mið-
stöð allrar þekkingar í þessu
landi er háskólinn. >að sem þar
var talið góð og gild vísindi og
vegsemdar vert í gær, hlýtur enn
að vera í nokkru gildi í skólun-
um í dag. Margir íslenzkukenn-
Jóhann S. Hannesson.
arar við framhaldsskóla lands-
ins hlutu menntun sína við Há-
skóla íslands. Fyrir vikið eru
þeir ekki undir það búnir, nema
þá þeir allra yngstu, að kenna
íslenzku í anda nýrri málvísinda
og myndu standa uppi meira og
minna ráðalausir með bók af því
tagi sem prófessor Hreinn álasar
dr. Haraldi fyrir að hafa ekki
skrifað. >egar svo er í pottinn
búið er sennilegt að bíða verði
til morguns eftir þeirri setninga
fræði sem við prófessor Hreinn
þráum báðir jafnheitt. Og þá er
skylt að þakka allt sem gerir
nóttina bærilegri.
III.
Svo innilega sammála sem eg
er prófessor Hreini um það,
hverskonar kennslubók í setn-
ingafræði við þyrftum að eignast
og þyrftum að geta notað, er eg
honum þó algjörlega ósammála
um nytsemi þeirrar bókar sem
ritdómur hans fjallar um. Hann
lætur svo um mælt, að hér sé
um að ræða „greinilega og
hrapallega afturför frá þeim
bókum, sem notaðar hafa verið
í kennslu undanfarna áratugi."
Eg er ekki einn um þá skoðun,
að þessi dómur sé fjarri sanni,
þótt eg sé ef til vill einn um það
álit mitt, að afturför frá fyrri
kennslubókum í þessari grein sé
lítt hugsanleg. >að skal tekið
fram, að prófessor Hreinn vill
ekki lofa þær bækur, heldur tel-
ur að þeim fyrirgefist meira
„vegna aldurs.“ Mér virðist
þetta orðalag benda til þess,
að hann sé ekki með öllu ósam-
mála þeim sjónarmiðum sem
sett eru fram hér að ofan. >að
sem okkur ber helzt á milli, sýn-
ist mér, er það, að í málvísindum
tel ég fortíðina enn standa yfir
hér á landi, þótt nútíðin sé að
vísu farin að glefsa í hælana á
henni). Ritdómarinn villir hér
um fyrir þeim sem bókin gæti
orðið að gagni: þeim mörgu kenn
urum sem orðnir eru uppgefnir á
eldri kennslubókum og ríður
meira á svigrúmi í dag en bylt-
ingu á morgun. í þessu felst sá
skaði sem eg tel sennilegt að
ritdómurinn muni valda.
>að er satt, að hin fræðilega
undirstaða í bók dr. Haralds er
hin sama og í þeim bókum sem
notaðar hafa verið undanfarna
áratugi, og eg tek það fram einu
sinni enn, að eg er prófessor
Hreini sammála um það, að sú
undirstaða er í grundvallarat-
riðum röng. En þegar þeirri
þungu og ótímabæru mótbáru
sleppir, leynir sér hingsvegar
ekki fyrir þeim lesanda sem eitt-
hvað veit til setningafræðikennsl
unnar í islenzkum skólum, að
í bók dr. Haralds er að finna
eindregna viðleitni til að hverfa
— eftir því sem grundvöllurinn
leyfir — frá sem allra mestu
af þeirri dómadagsvitleysu sem
hingað til hefur verið kjarninn
í setningafræðikennslunni. Jafn-
vel í höndum kennara sem enga
þekkingu hafa á nýrri málvís-
indum getur þessi bók losað
meira en lítið um þær hömlur
sem setningafræðikennslan hefur
hingað til lagt á skilning og
áhuga nemenda. Eins og nú er
ástatt um kennslu í þessari grein
er því hér um að ræða mikla
framför — að minnsta kosti frá
sjónarmiði þeirra sem við
kennslu eru riðnir og ekki hafa
ráð á að fórna daglegri skyldu
sinni fyrir fræðileg sjónarmið.
Eg veit ekki hvort prófessor
Hreini hefur sézt yfir þetta s^óla
sjónarmið er hann samdi ritdóm
sinn, en mér þykir það ósenni-
legt. Mér þykir sennilegra að
þögn hans um þessa hlið máls-
ins stafi af því, að hann telji
hið fræðilega sjónarmið meira
virði en svo, að nokkur tæki-
færisstefna í þessum efnum komi
til greina. >að er fjarri mér, að
vanmeta eða vanvirða þá skoðun
sem eg er hér, með réttu eða
röngu, að eigna prófessor Hreini.
Eg vildi þvert á móti óska að
norrænufræðingar og íslenzku-
kennarar hefðu ráð á henni.
Hversu fjarri fer því, að við
höfum ráð á hreinum fræðilegum
sjónarmiðum þegar ræða skal
kennslu og kennslubækur í ís-
lenzku, má sjá á ritdómi prófess
ors Hreins sjálfum. Sjónarmið
hans blinda hann fyrir því sem
hverjum manni ætti að liggja í
augum uppi. Hann ræðir á ein-
um stað um „sorgargöngu setn-
ingafræðinnar" og tekur sem
dæmi um hana að „á því herrans
ári 1966 þykir það sjálfsagt . . .
að gefa út íslenzka setningafræði,
þar sem einn aðalkaflinn og sá
næstlengsti fjallar um kommu-
setningu og setningu annarra
greinarmerkja“. Eg er til með
að fallast á, að hér sé um sorgar-
göngu að ræða, en ég skil ekki
hneykslun og undrun ritdómar-
ans. Hann veit eins vel og hver
annar, að kommusetning er ekk-
ert smáatriði í íslenzku þjóðlífi.
Hann hlýtur til dæmis áð vita
það, að í útvarpsþætti sem helg-
aður er rökdeilum um íslenzk
menningarmál hefur kommusetn-
ing verið tekin til umræðu, og
alls ekki í gamni, að minnsta
kosti ekki af háfu allra umræð-
enda. Ritdómarinn veit það líka,
að í íslenzkum málvísindum
hefur ekkert það gerzt, almenn-
ingi kunnugt, síðan fyrri kennslu
bækur í setninga- og greinar-
merkjafræði kom út, sem gerði
árið 1966 verulega frábrugðið
þeim herrans árum 1925, 1943
eða 1955. >að er sem sé sjálfsagt,
eins og málum er háttað, að
blandað sé saman setningafræði
og greinarmerkjasetningu í ís-
lenzkum skólum; í því felst sorg-
arsagan en ekki í hinu, að í bók
dr. Haralds skuli vera kafli um
merkjasetningu. Hitt mun rit-
dómarinn ekki vita, sem mér er
af tilviljun kunnugt um, að dr.
Haraldur telur þetta ekki sjálf-
sagt. Hvatamenn bókarinnar hafa
sagt mér að höfundur hafi aukið
í bókina kaflanum um merkja-
setningu fyrir eindregin tilmæli
þeirra, en þeir töldu að án þess
kafla myndi bókin síður full-
nægja þörfum kennaranna sem
hún er ætluð.
Hvað sem líður sambandi
setningafræði og greinarmerkja,
hefði ritdómaranum ekki átt að
sjást yfir það, að einmitt í kafl-
anum um merkjasetningu kemur
gleggst fram það markmið höf-
undar, að losa íslenzkukennsluna
úr því öngþveiti sem hún hefur
lengi verið í. Eg er svo ein-
dreginn tækifærissinni, að eg
fagna þeirri skynsamlegu við-
leitni af þessu tagi og vil að
hún sé þökkuð að verðleikum,
eins þótt eg sjálfur líti svo á,
að merkjasetning komi málvís-
indum ákaflega lítið við. í landi
þar sem lærðustu málfræðingar
— eða næstlærðustu, að minnsta
kosti — umgangast kommur eins
og helga dóma, er hægt að vera
þakklátur fyrir minna en algjöra
byltingu. Ritdómarinn er greini-
lega andvígur kommustaglinu, en
fyrir hollustu sína við réttmæt
fræðileg viðhorf verður hann
hér sekur um ómaklegt vanþakk-
læti, og má af því marka að starf
hans er ekki vandalaust.
Af svipuðum orsökum ratar
ritdómarinn í vanda í ummæl-
um sínum um 3. kafla bókarinn-
ar. >ann kafla telur hann að
mestu eða öllu óviðkomandi
setningafræði og fordæmir hann
því að heita má ummælalaust.
Að mínum dómi hefði ritdómar-
inn átt að fagna því, að kafli sem
þessi var hafður í bókinni; hann
hefði samt getað sagt á kaflan-
um kost og löst eftir sínu mati.
>etta er sem sé sá kafli bókar-
innar sem öðrum köflum fremur
miðar að því sem ritdómarinn
telur hið eiginlega hlutverk setn-
ingafræðinnar: „að gefa nemend-
um nokkra innsýn í uppbyggingu
íslenzks máls og notkun þess í
ræðu og riti og stuðla þannig að
því að glæða málskyn nemenda
og bæta málbeitingu þeirra og
málsmeðferð". Vel má vera, að
efni þessa kafla falli utan setn-
ingafræði í ströngum skilningi,
og myndi ég þó nokkurn veginn
treysta mér til að deila um það
við ritdómarann í vinsamlegu
spjalli. En það skiptir ekki
nokkru máli. >ví að eins og nú
er ástatt um íslenzkukennslu í
skólum gegnir sama máli um
þennan kafla og kaflann um
merkjasetningu: fyrir þær um-
bætur sem þar er að stefnt er
enginn vænlegri vettvangur en
setningafræðikennslan. Kjarni
málsins er að mínum dómi sá,
að öll viðleitni til að hressa upp
á viðhorf íslenzkra nemenda til
tungu sinnar er ómaksverð og
þakkaverð — og á því herrans
ári 1966 mun meira virði en
ströng skilgreining á því, hvað
sé setningafræði.
Skaðinn sem eg tel ritdómur
prófessors Hreins kunni að valda
stafar þannig í stuttu máli af
þvi, að hann fordæmir á fræði-
legum grundvelli bók sem gæti
komið að miklu hagnýtu gagni
eins og málum er nú háttað.
Leiðin frá öngþveiti til fræði-
legrar fullsælu er löng og krók-
ótt. Eg lái engum þótt hann missi
þolinmæðina á þeirri leið. En
það rýrir óneitanlega gildi hans
sem leiðsögumanns.
IV.
Nú finnst mér senn mál að
linni, en þó á ég eftir að gera
grein fyrir því, hversvegna eg
tel minna gagn að ritdómi
prófessors Hreins en efni standa
til. Efnin eru að sjálfsögðu fyrst
og fremst þekking og lærdómur
ritdómarans og þar næst staða
hans. Eg tel að ritdómurinn
hefði frekar orðið að gagni á
öðrum vettvangi, t.d. í tímaritinu
íslenzk tunga. >ar hefði ritdóm-
arinn haft meira svigrúm til að
skýra fræðilegan grundvöll dóms
síns, og þar hefði hann náð beint
til þeirra lesenda sem einhver
von er að dregið geti nytsamleg-
an lærdóm af ummælum hans.
Ritdómurinn eins og hann er
nægir ekki venjulegum blaðales-
anda til neins raunverulegs
skilnings á því, hversvegna bók-
in er fordæmd. >rátt fyrir hin
mörgu dæmi ritdómarans er
venjulegur lesandi litlu nær um
það, hvernig að kennslubók í
setningafræði ætti að vera. >etta
stafar ekki fyrst og fremst af
því, hversu oft stappar nærri að
dæmin séu röng og ummæli höf-
undar mistúlkuð, heldur af hinu,
Framhald á bls. 23