Morgunblaðið - 13.05.1967, Síða 1

Blab II
I BRETLANDI hefur risið at-
hyglisverð deila um leikrit eitt,
„The Soldiers“, eftir þýzka rit-
höfundinn Bolf Hochhuth. Leik
rit þetta átti að taka til sýn-
ingar í brezika þjóðleikhúisinu
en var hafnað af Þjóðleik'hús-
ráði sökum þess, að þar er
Sir Winston Churehill borinn
þyngri sökum en meðlimir ráðs
ins telja viðunandi. Lei'klhús-
stjórinn, Sir Laurence Olivier
og aðal bó:kmenntaráðunautur
leikhússins, Kenneth Tynan,
fyrrum leiklistargagnrýnandi,
höfðu samiþykkt að taka leik-
ritið til sýningar með smá-
vegis breytingum, en þegar til
kasta Þjóðleikhúsráðsins kom,
samþykkti það einróma að vísa
leikritinu á bug. Deilan er nú
kiomin á það stig, að hsetta
er talin á, að Sir Laurence
segi af sér stöðu leikhússtjóra.
Hefur jafnvel komið til orða,
að hann setji leikritið á svíð
einhvers íÆaðar annars staðar.
Þykir illt, ef hann fer frá leik-
Ihúfeinu, þvi að hann hefur
mjög aukið veg þess að und-
anförnu.
Leikrit þetta fjallar um loft-
árásirnar á Þýzkaland í heims-
styrjöldinni síðari, einkum þó
um árásirnar á Dresden undir
lok stríðsins og að hversu
miklu leyti Churchill bar á-
byrgð á þessum loftárásum,
sem Sir Harold Nicholson hef-
hefur lýst sem „smánarbletti
á sögu Bretlands“. Ennfremur
— og þar liggur aðal deilu-
efnið- er látið að þvi liggja,
að Ohurchill hafi látið drepa
pólska hershöfðingjann og for-
sætisráðherrann „Sikorski, til
þess að þóknast Stalín, einræð-
isherra Sovétríkjanna. Sikorski
fórst með flugvél við Gíbraltar
4. júlí 1943, er hann var á leið
til London frá Austurlöndum.
riugmálastjórnin brezka hafði
á sínum tíma látið uppi, að
því er „The Sunday Times“
til London, 3. júlí lögðum við
upp og héldum til Gíbraltar,
sem vera átti eini viðkomustað-
urinn á leiðinni ti'l London. Þar
áttum við að taka tvo Breta,
ofurstana Cazalet og Whiteley
og voru þá sautján manns um
borð í vélinni, að meðtalinni
áhöfn. Að ósk Sikorskis sjálfs,
var brottförinni frá Gíbraltar
frestað um sólarhring og fórum
við ekki þaðan fyrr en kl. 11
að kvöldi 4. júlí. Þegar allir
farþegarnir voru komnir um
borð, athugaði ég hreyflana og
virtist allt í lagi. Flugtak var
eðlilegt, viðbrögð vélarinnar
eftir það eins og vehjulega og
fyrstu sekúndurnar hækkaði
hún flugið eðlilega.
Þegar við höfðum náð um
það bil þrjú hundruð feta hæð,
sagði vélamaðurinn, að hjólin
væru alveg komin upp. Ég dró
þá úr hraðanum og stillti vél-
ina af. Rétt á eftir varð ég var
við snöggan hnykk og fann um
leið, að stýrið var fast. Éig kall-
aði til vélamannsins og hann
hljóp að stýrilæsingunni en þar
var þá allt í lagi. Ég og annar
flugmaður gerðum allt, sem
við gátum til að hreyfa stýrið
en ekkert gekk. Flugvélin fór
þegar að missa hæð og þar
sem við voru aðeins í þrjú
hundruð fetum, var ljóst að
við myndum hrapa á örfáum
sekúndum.
Ég hrópaði í áhafnarsímann
„Takið eftir — við erum að
hrapa“. Þetta heyrðist líka í
flugturninum í Gíbraltar. Jafn-
framt reyndi ég að gera ýmsar
ráðstafanir til að draga úr
högginu; ég slökkti á eldsneyt-
isgeymum og kallaði til véla-
mannsins að slökkva á hreyfl
unum. Ég sá á mælunum, að
við hröpuðum með u.þ.b. 150
mílna hraða á klukkustund.
Svo fann ég óskaplegt högg,
ég fann og heyrði vélina lið-
ast sundur og missti meðVit-
málaráðuneytinu til Gíbraltar
ásamt pólskum sérfræðingum.
Kafarar náðu flakinu upp og
ég var yfirheyrður í sjúkra-
húsinu um hvert einasta smá-
atriði.
Eftir langa og nákvæma rann
sókn var stjórnum Póllands og
Tékkióslóvakíu afhent opinber
skýrsla, þar sem sagði að ekki
léki á því neinn vafi, að or-
sök slyssins væri bilun á hluta
stjórntækjanna — tæknigalli,
sem síðan fannst í fleiri vélum
þessarar gerðar. Ekkert benti til
skemmdarstarfsemi og sem flug
stjóristjóri var ég firrtur allri
ábyrgð á slysinu".
Síðan 'heldur Preohal áfram
skömmu seinna í flutningavél
ti’l Vesturlanda. Eftir nokkurra
ára dvöl í Bretlandi, þar sem
hann gaf Josten hina skrifuðu
yfirlýsingu í tilefni þess, að
þá voru liðin tíu ár frá slys-
inU — fór hann til Bandaríkj-
ahna og er nú búsettur í Kali-
forníu.
J.P. Hammond, flugvélavirki,
sem tók þátt í rannsókninni á
slysi þessu en býr nú í Stoke
-on- Trent hefur staðfest
í viðtali við „The Sundy Tim-
es“, að rétt sé það, sem Prchal,
flugstjóri, segir um bilunina á
vélinni. Það hafi komáð fram
við rannsóknina.
Hinsvegar hefur blaðið einnig
Winston Churchill
að hreyflarnir voru allir í gangi,
þegar hún skall í sjóinn“.
IBolland segist undrandi yfir
þeirri staðhæfingu Prchals, að
stjórntækin hafi bilað — segir,
að elkkert slíkt hafi fundizt í
flakinu er það var rannsakað
í flugvélaverksmiðjunum í Farn
borough.
Á hinn bóginn segir Bolland
einnig frá þeirri kaldihæðnislegúr
tilviljun, að rannsóknin á slysi
þessu hafi meðal flugmanna á
Gffbraltar jafnan verið kiölluð
„Churchill-rannsóknin“. Þeir
töldu, að Churchill hefði sjálf-
ur lagt sérstaka áherzlu á að
komizt væri nákvæmlega fyrir
um orsök slyssins.
„Annað mál er, segir BolandL,
að óhugsandi hefði verið að
halda skemmldum á vélinni,
þannig, að hún færist eins og
þessi. Þar fyrir utan var vél-
in undir stöðugri umsjón
vopnaðra hermanna allian tím-
ann, sem hún stóð við í Gír-
baltar“.
★ ★ ★
En svo vikið sé nánar að
leiikritinu sjálfu, sem deilan.
stendur um og afskiptum for-*-
ráðamanna leikhússins af þvL
Sá, sem fyrstur kom auga á
leikritið var Kenneth Tynan
og hann hefur gengið skelegg-
ast fram í að andmæla niður-
stöðu Þjóðleikhúsráðsins. Hann
hafði þekkt leikrit Hochu.ths
um afstöðu Páfa til fjöldá-
morða nazista á Gyðingum —
en þar kom, sem kunnugt er,
fram gagnrýni á Páfa fyrir að
hafa ekki tekið virkari afstöðu
gegn nazistum. Leikrit þetta
hefur vakið mikla athygli og
þegar Tynan heyrði að Hoch-
huth væri byrjaður á nýju
leikriti, kom hann að máli við
umiboðsmann hans í London.
Þá hafði Hoehihuth aðeins
lokið við að skrifa beinagrind
leiksins og nú hélt hann áfram
við það, jafnframt því, sem
unnið var að samningum við
leikihúsið. Um síðustu jól hafðd
hann lokið tveimur þriðju
hlutum leiksihs og var þá það,
sem búið var, lagt fyrir þjóð-^
leikhúsráðið. Á fundi ráðsdns,
9. janúar var leikritið rætt og
þá þegar gerði formaður ráðs-
ins, Chandos lávarður, kunnur
kaupsýslumaður, og stjórnmála
Alvarleg deila unt leikrit hjá brezka Þjoðleikhúsinu
segir, að mistök flugmannsins
hefðu valdið slysinu, en Rolf
Hochhuth lætur að því liggja
í leikritinu, að flugvélin hafi
farizt af völdum skemmdar-
verka, sem Churchill hafi fyrir-
skipað. í þessu sambandi hefur
blaðamaður í London dregið
upp yfirlýsingu frá flugmann-
inum, sem flaug vélinni, þar
sem hann upplýsir, að vélar-
bilun hafi valdið slysinu og
skýrir hann nákvæmlega frá
því, sem gerðist. Flugmaður-
inn, Edward Prchal, tékknesk-
ur að ætt og uppruna, var
hinn eini, sem komst lífs af
úr flugslysinu við Gíbraltar.
Fyrir fjórtán árum gaf hann
pólskum blaðamanni, sem starf
aði í London, Joseph Josten að
nafni, skriflega yfirlýsingu um
það, hvernig slysið bar að
höndum. Þegar deilan um leik-
ritið hófst lét Josten yfirlýs-
inguna í hendur „The Sunday
Times“, sem hefur skýrt ýtar-
lega frá öllum hliðum þessa
máls.
Prchal, flugmaður, segir þar
meðal annars, að hann hafi
verið í þjónustu flutningadeild-
ar flughers Breta árið 1943 og
flogið fjögurra hreyfla vél af
gerðinni Liberator, sem flutti
ýmsa háttsetta menn í yfir-
lýsingunni segir m.a.;
„í maí 1943 fór Sikorski,
hershöfðingi til Kairo og Te-
heran til viðræðna. Ég fór með
hann í Liberator vélinni og
tveimur mánuðum síðar sótti ég
hann og átti að fara með hann
und. Mér var seinna sagt, að
vélin hefði hrapað 2% mílur
frá landi og flakið sokkið
næstum samstundið.
Jafnskjótt og flugturninn
heyrði upphrópun mína í sím-
anum var björgunarliði gert við
vart og leitarljósum beint að
sjónum, þar sem vélin fór nið-
ur. Mér var einnig sagt síðar,
að ég hefði haldið dauðahaldi
í björgunarvesti mitt, sem hélt
mér á floti og bjargaði lífi
mínu. Nokkur lík fundust þetta
sama kvöld, þar á meðal lík
Siborskis, — nokkur fleiri
næsta dag en sum fundust al-
drei, m.a. lík frú Lesniowsku,
dóttur Sikorskis.
Þegar ég kom í sjúkrahúsið
voru gerðar á mér aðigerðir —
ég var mikið slasaður, bæði
innvortis og útvortis, m.a. fót-
brotinn á báðum fótum. Ég
komst ekki til meðvitundar fyrr
en fjórum dögum seinna.
Þar sem þetta slys hafði bæði
alþjóðalega og stjórnmálalega
lega þýðingu, fyrirskipaði
brezka stjórnin þegar í stað
rækilega rannsókn á því. Sér-
stök nefnd var send frá flug-
frásögn sinni — segir frá dvöl
sinni á sjúkrahúsinu og bata
sínum og síðan heimferðinni til
Tekkóslóvakíu.
Þá tekur við frásögn hans af
því, sem gerðist eftir að komm-
únistar tóku völdin í Tékkó-
slóvakiu. Þá var skipaður ný
yfirmaður öryggismála flugvall-
arins í Prag. „Hann kallaði sig
Brom — en það var dulnefni —
og eitt af hlutverkum hans var
að láta mig viðurkenna, að
slysið hefði orsakazt af skemmd
arverkastarfsemi, sem brezka
leyniþjónustan hefði staðið að.
Mál þetta kom upp aftur árið
1949, þegar réttarhöld hófust 18.
júní í Varsjá í máli manns, að
nafni Adam Dovoszinski, sem
var sakaður um að hafa stund-
að njósnir fyrir Vesturveldin.
Hann játaði þar — greinilega
nauðugur — að hann hefði bor-
ið ábyrgð á spjöllum, er valdið
hefði verið á vélinni, sem Si-
korski, hershöfðingi, fórst með.
Dulboszinski var dæmdur til
dauða og mér fannst, að þá
gæti eins farið svo að röðin
kæmi næst að mér“.
Prchal, flugstjóri, flúði
haft samband við mann að nafi
Guy Bolland, sem var yfirmað-
ur flugstöðvarinnar brezku á
Gíbraltar þegar slysið varð.
Segir hann, að þá hafi sú skoð-
un verið ríkjandi þar, að slysið
hafi orsakazt af mistökum flug-
mannsins. „Flugmaðurinn þurfti
að hefja vélina til flugs í
myrkri og fljúga í austurátt, út
í sortann yfir Miðjarðarhafinu,
til þess að forðast orruistuvélar
og leitarljós Þjóðverja í Alge-
ciras. Hann varð að hefja fluigið
eftir mælitækjum vegna myrk-
ursins og hefði ekki mátt líta af
þeim andartak, fyrr en vélin
var komin í a.m.k. 2900 feta
hæð. Við töldum sennilegast,
að flugmaðurinn hefði litið
snöggvast upp frá mælilborð-
inu í von um að sjá grilla í
sjóndeildarhringinn og ýtt stýr
inu aðeins niður, er hann leit
niður aftur. Vélin í var svo
lítilli hæð, að stýrispinninn
hiefur ekki þurft að ganga
nema ögn niður til þess, að vél-
in steyptist niður. Ég sá ekki,
þegar vélin hrapaði — það sá
enginn, vegna myrkursins, en
ég heyrði í henni og ég heyrði
maður sjötugur að aldri — sem
verið hefur áhugamaður um
leiklist frá unga aldri — þegar
ljóst, að hann gæti ekki sætt
sig við þær aðdróttanir höf-
undar, að Churchill hefði bor-
ið ábyrgð á dauða Siborskis.
Að sögn Tynans lét lávarður-
inn að því liggja, að hann
mundi segja af sér sem for-
maður ráðsins, ef leikritið yrði
tekið til sýningar. Chando hef-
ur sjálfur sagt í viðtali við
„The Sunday Times“ að hann
sé þeirrar skoðunar, að leik-
stjóri og leikhússtjóri eigi að
hafa rhesta mögulega frelsi og
sjálfstæði í efnisvali —“ ég segi
mesta mögulega" bætti hann
við, „það getur ekki orðið al-
gert við slíkt leikhús, því að
upp kunna að koma ýmis at-
riði, sem skipta svo miklu máli,
að fram hjá þeim verður ekki
gengið.
Chandos lávarður heldur
áfram: „Leikhúsráðið hefur
einróma hafnað leikritinu og
ég tel, að við séum allgóðir
þverskurður af almenningsálit^
inu. Viðurkenndur listamaður,