Morgunblaðið - 06.10.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. OKT. 1967
Sfarfsmaður sovézku leyniþjónustunnar frá /933; nœr orðinn ytirmaður brezku
leyniþjónustunnar; réði og bjargaði njósnurunum Burgess og MacLean;
talinn mikilvœgasti njósnari Rússa á Ve sturlöndum
-SAGA Harold (,,Kim“) Phil-
bys, sem birzt hefur í brezka
blaðinu „Observer“, er ein-
stæð í sinni röð. Hann er án
efa mikilvægasti njósnarinn,
sem starfað hefur í þágu
Rússa á Vesturlöndum. I
rúman áratug var hann
starfsmaður sovézku leyni-
þjónustunnar, jafnframt því
að vera einn af yfirmönnum
brezku leyniþjónustunnar.
Hann fékk svo skjótan frama
að um tíma munaði litlu að
bann yrði skipaður æðsti
yfirmaður MI6, leyniþjónust
unnar brezku.
Sterkar lílkur benda til þess,
"* að Philby hafi sjáMur ráðið
Bungess og MacLean, njósnar-
ana frægu æm voru sk.ól’aibræð-
ur hans í Cambridige, í þjón.ustu
Rússa svo snemma sem á áriinu
1935. Einn-a kunnastur er F'hilby
fyrir þátt sin-n í njósnamáli
þeirra félaga, en hann hefur
lömigum verið kal'laður „þriðji
maðurinn“ í því máli. Lengi
hefur verið vitað, að hann var-
aði þá við því, að upp hefði
komizt um starfsemi þeirra. Nú
er Ijóst, að Philby gerði þeim
Viðvant til þess að bjaxga sjállf-
uim sér og koma í veg fyrir að
upp kærnisf um ihlufverk það
sem hann sjálfur gegndi og var
langtum mikilvægara en starf
þeirra félaga. Ef brezka leyni-
þjónustan hefði veitt eittíhvað
upp úr þekn, hefði einnig toomizt
upp um Philby og margt annað,
sem miklu m áli skipti.
Hinar leyniiegu upplýsingar,
sem hann afihenti Rússum, voru
ómetanlegar. í starfi sínu í mið
. stöð brezku leyniþjó'niustunnar
hafði hann aðgang að ógrynni
upplýsinga um störf og aðferðir
leyniþjónuistunnar og mennina,
sem stjórnuðu leyniþjónustum
Breta, Baindaríkjaimanna og
bandamanna þeÍTra.
Ferill Philbys er engín venjiu-
leg njósnasaga. Ferill bams er
áh-rifamikiil saga mairigbrofins
persónuleika. í henni fellst
þungur dómur um sjálfsánægju
þá, sem kemu-r fram í Iiifisvið-
hiorfi þes-s kjar-n-a manna í mik-
ilvae.gum st-öðum, sem kiunninigs-
skapur vegna sameiginlegrar
dv-a-lar í beztu menntaskólum
Bret-lands ten-gir traustum bönd-
-um, viðlhorfi þeirra til andlegra-
og veraidlegra verðmæta. Undir
niðri hataði Philby þessa „sbóia-
* bræðraklík-u" s-em teygir aiMs
staðar ang-a sín-a, en um leið
ski-ldi hann kerfið og hagnýtti
sér það út í yztu æsa-r á grund-
veilili reynslu og þekkingar.
Hv-ernig tókst 'honu-m að leika
tveim skjöldum með svo eins-tæð
um árangri? Því er ekki auð-
svara-ð.
Han-n hafði mikið s-ála-rþr-ek
og þolgæði. Hann ha-fði ti-1 að
ber-a fráibæra eðlislæga hæfi-
leik-a til leyinilþj'ónus'tusta-rfa,
frábært minni, huigvitssemi, er
gerði honum kleift að gera það
sem kom a-lgerlega á óvart,
g-eysi-lega nákvæmni og vand-
virkni.
Aldrei mistök
Han-n ha-fði til að bera s-vo
ótrúleg-a mikla sjálfstjórn, að
þótt drukkinn væri, ga-t h-ann
jafnvel á mikilvægustu og hættu
legu-stu stundu-m á ferli sínum
umgengizt aðra árvaka erind-
reka eðlilega og aiuðveldliega ám
þes.s að ta-la af sér. Fra-m á slíð-
us-tu stund urðu -honum aldrei
á mistöik.
En raunverulega vor-u vinir
hans lyki-l-linn að velgengni hans.
Kaldhæðnisle-gt er, a-ð meistari
á sviði njósna skuli hafa getað
kom-ið sér í örugga aðstöðu- á
grundv-elli vináttu, sem er ein
æðsta hvöt mannsins. Staðreynd
in va-r einfaildl-ega s-ú, að vinÍT
hans voru ávallt reiðu-búnir að
trúa öUu því bezta um hanru
Þeir vildu ihon-um vel, þ-eir voru
hafðár að fíflum.
Philby: Hann átti að stjórna MI6
Einn nána-sti samsta-rfsm-aður
hans segir: Kim var svik-ari aí
hugsjón. Han-n ánetjaðist
snemma og hafði nó-gu m-ikið
þolgæði til þess að gefa-st ekki
upp fyrr en í íull-a hn-efaina.
Það voru- margar hl-iðar á
.sk.apgerð hans. Sumir sáu aðeins
hlédrægni hans, feimni hans og
persónuþokika og baráttu hans
gegn því að sta-ma, en mállhelti
þjáði h-ann. Þessu fólki kenndi
í brjós-ti um hann og fannst ó-
sj-á'lifrátt að ha-nn þyrfti á hjálp
og -nængætni að hailda. En þeir
sem þekk-t.u -hann bezt, einkum
kon-ur, kynntuist mikilvægustu
þáttunum í s-kapgerð hane: Hé-
góm.lei-ka, vissu siðferðilegu
dr-am'bi og men-ntahroka, hóf-
. u-sri vissu -um, að hann hefði
alltaf á réttu að standa.
Feri-11 hans hófst í Cam-bridge
á árunum eftir 1930. Á þeiim ár-
um dróg-u menntasikóiapilta-r
ein-s og Kim lalva-r-lega í efa þau
verðmæti, sem. sitétt þeirra og
þjóðin í heild mátu mes-t og
töldu mestu má-li skipta. Eins
og m.argir greindir sam'tíðar-
menn sínir leiddist Philby út í
stjórnmál-aistarfsemi vinstri sánn
aðra stúdenta. En þótt hamn
stæði m.jöig nærri kommúnistum,
gekik ha-nn -aldrei í flokkinm.
Hins vegar öðl-aðist hann gru-nd-
valLarþekkinigu í m-arxisma- í 'hiá-
skóla.
Menntun sína í stjórnm-álum
fékk hann þó ekki í háskóla
heidur í Au-sturríki, þar sem
ha-nn lagði stu-n.d á þýzk-u. H.a-nn
var aðeinis 22 ár-a g.amall, þegar
ha-nn sá ver-kamenn Vinar bry-tj-
aða niður í hi-n-ni m-ish-eppnuðu
uppreisn jaifnaðarmannia í fetorú
a-r 1932. Lærdómurinn sem hann
dró af þess-u var sá, að sós'ía-ism-
anuim h-efði mistekizt, að leiðtog-
a-r þeirra vær-u ekki s-tanfi sín-u
vaxnir og grápa yrði itil róttæk-
ari náða til að vinna sigur á fas-
isma.
Ástæðan til þess að iham-n gerð-
is-t kommúnisti var anmaris veg-
ar þessi bi-tra reynsla og irins
vegar sú, -að hann kvæntist
ungri austurr-í-skri stúlku- af
Gy ð i mg a ætt um, se-m var bæði
eldri en hann og reyndari í
heimi stjórn.mála-nna'. Hhí-n
stundaði neðanj'arðarstarfsemi og
ihann var henni brátt . inn-an
handar. Hann kvæntist henná til
þes,s að hú-n fengi brezkt vega-
bréf og hann gæti bjargað henni
undan lögreglunni. Hún býr n-ú
í Austur-Berlín.
Nú var svo bomið, að honum
lék hugur á að ganga í þjómuis-tu
Rússa og það g-erði hann
sköm,mu sdðaT. H-ann var enn í
Vín þeg,ar þetta gerðist, og
fyrsta viðfangsefni ihans var að
flytja skilaboð milli Vína-r og
Unigverj-alands. Brezkt vegatoréf
hams var ómetan-legt. Smátt og
sm-átt fór hann að vin.na sig í
álit.
Til þess að geta -tekið ti.1 ó-
spil'ltra mála-nna va-rð hann að
breiða yfir 'hið raunveru-lega
s-tarf sitt. Þe-gar hann kom aftur
til Lundúna, fór hann að losa
s-i-g við a-lla vinstrisinnaða vini
—- af miskunnarleysi, sem va-r
eftirtekitarvert s-íðar á fier-li hains
— og hann ákvað að fiá sér ait-
vinnu, sem væri ópólitísk og
meinleysisileg. Hann valdi blaða-
mennsikuna.
Næs-ta skr-efið var auðvel-t.
Hann tók að sér að stjónn-a
fréttariti, sem en.sktnþýzkt vin-
áttufélag gaf út. Á ytra borðinu
Var tilgangur félagsins að stuð’la
að vi-náttu við nazistaistjór-nina í
Þýzkalandi og koma í veg fyrir
styrjöld.
Um þessa-r mundir höfðu Rúss
a-r brenna-ndi áhuga á samsikipt-
um Br-eta og Þjóðverja, og harnn
MacLean: Philby réði hann 1935
var í ágætri laðstöðu- til þess a-ð
skýra þeim frá gangi mála. At-
vinnu sinnar vagna fó-r ha-n-n oft
til Ber.línar, og þair komst hann
í kynni við fjölmarga iðju-
hölda,.
Gera má ráð fyrir, að hann
hafi verið sen-diboði og ferðazt í
mör-gium 1-ey-ni-l-egum erindagerð-
um fyrir Rúasa. Ei-n stærs-t-a fiórn
in, isem hann v-arð a-ð færa, v-ar
sú að h-ann bak-aði sér fyrirlitnr
ingu vina sinna. Þeir töldu, að
hann hsfð-i gerzt hliðihollur fas-
istium. Han-n v-ar ailtaf einrænn
og í'hugull maðu-r, og nú var það
eina, sem hélt honum uppi, innri
eldlur hinnair nýju sannfæring-ar
og köl.lun.ar. Honum tókst að
bera þessa byrði.
Sömu helgin.a og borgia.raistyrj-
öldin h'ólfst á Spáni 1936 fiór- ha-nn
í flugvél frá Ber-lí-n ti-1 Lundúna.
Hér var nýtt viðfa-nigsefni, sem
Rússar höfðu mi-kinn áhuga á.
Hann fór til Spánar, og var svo
Látið 'heita, að hann væri 1-auis-
náðinn blaðaim.a-ður, en svo
vildi til, að „The Ti-mes“ vanit-
a-ði fréttaritara, og ha-nn va-r ráð-
ínn. F-aðir hans, H. St. John
Philiby, hinn frægi lanidkönn-
uðu-r, sér-fræðingiur í araibíiskum
fræðu-m og eink.anáðuinia.utur Ibn
Sauds konu-nigs, h-a-fði sk-rifað
reglulega í blaðið og ka-n.n í
gr.anid-aleysi að 'hafa- st-uðlað að
því, að ha-nn fé'kk stöðun-a.
leiðraður af Franco
Phi.lfoy túlkaði skoðanir stuðn-
.nigsm'a-nna Francos á styrjöld-
i-nni, og sfaða hans gierði honum
kledft að útvega Rússuim mikil-
vægar upplýsingar. Hann varð
fyrir skoti úr byssu lýðveldis-
sinna og Franco sæmdi hann
meira að segj.a heiðursmerki.
Enmþá einiu sinni höfðu verið
færðar sönnur á hægrisdnnaða
afstöðu hans.
Þegar hei-msstyrjöldin aíðari
brauzt út, bjó hann sig u-ndir
mesta þrekvirki sit-t. Ha-nn ákvað
að ganga í brezku -leyniiþjónust-
una og r-eyn-disit það a-uðvelt.
Þekking hans á Spáni var
mikils virði, því að um leið og
Þjóðver-jar æd-du yfir Evrópu,
fengu Spánn og Portúg-al geysi-
mákla hernaðarþýðingu. Þes-si
lönd voru n-otuð til að koraast
til eða firá m-eginlandinu, Mörg-
um kan-n að þykja, að jatfnvel
Lausleg atibugu-n á foritið Philbys
hljóti að hatf-a- vakið gru-nisemd-
ir um, a-ð hann væri a-nnað hvort
kom-mú-nisti eða nazisti. Enigi-nn
s-líkur va-fi gerði að því er vint-
ist vart við sig. Rússum 'hafði
tekizt -að koma fyrir erindre-ka
í miðstöð keppinau-ta sinna.
Philby var settu-r í gagnn-jósn-a
deild MI6. Það va-r í þ-essu starfi,
s-em hann ga.t sér mikið firægð-
arorð ,sem leyn'iþjónustus-tarfs-
maður. — Gagnnjósnadeiidin
-gegnidi ekki því hlutverki að
handsama njósnara eins og æt'la
mætti, hluit-verk hennar var að
ganga úr skiugiga um, hvað mórt-
aðilinn viss-i, í þeim tilgangi að
| ónýta vitnesikju ha-ns. Til þess
að g-era þet'ta með góðum árangri
varð að fylgja-st með öllu því,
sem brezka 1-eyniiþjóniustan að-
'hatfðiist, og hér var því um að
ræða ákjió.sa-nlega aðs-töðu fyrir
sovézka-n njó-snara.
F.á störf krefjast -eins mikiill-
ar skarps-kyggni og -slævizku og
gagnnjósn-iir. Sá, s-am þær situ-nd-
a-r, verður að motfæra sér „lefca“
-frá hiáum stöð-um og verður að
geta notað samtök cig iðju ó-
vinari-ns sj-álifum sér til fram-
drát-tar. Sérfræð-ingar á þess-u
sviði leyniþjónuistustarfseminniar
líta á sig sem kjarn-a kerfisins.
Phil'by var einn þeirra.
,,Skólabræðr-aiklíkan“, sem
tengdi- leyniiþjónustuna samarn,
Burgess: Bjó hjá Philby í
Washington
svo að ekki sé mi-nnzt á aðra-r
stjó-rnar-deildir, þróaðisit eðlilega
oig isakleysislega. Þegar svipazt
var um eftir -nýliðum, sem mátti
treysta, beindisit atihyglin ó.sjáilf-
rátt að gömliu'm skóla,féiögu,m.
Þe'tla tr.au.s-t cg það k-er.fi, sem
atf því Jeid-di, Ibyigigðis't á hollustu
og trýiggð, sem þróaðdisit í heim-a-
vistar.skóiunum -gömlu og talið
var að ekkert fengi grandað og
kunning.sska-p, .sem átti rót sín.a
að r-e'kj.a tdl þess, að skól.apil'tarn-
ir 'tilheyrðu sömu sitét-t. En það
-sem mönn.um sást yfir var, að
atbur-ðir áranna- fy-r'ir heim-s-
stynjöl,di-n,a — ihringlainida-hátitur-
inn, bleyðimenn.skan,, getiuleysi
ríkisstjórnarinn.ar — ha-fði gr-atf-
ið un-dan tryggð og hoillus-tu
yn-gri mannitamanfna..
Á því leiku-r engin-n vaifi, að
noikikrir gáfuðustu og vlð'kvæm-
ustu me-nntamenn samitimans,
rithöfundar, -sagn,fræðinga-r, há-
skólakennarar, menn sem htötfðu
mikla sköpu-narigáifu og haldnir
voru vis-sri efagirni d-rógust að
g,ag n-nijós n a-d ei 1-d inn i.
'Þetta voru -góðir tírnar fyrir
Philby. Rússa-r gengu flj-ótLega í
lið m-eð ban-damönnum og Iholl-
usta han-s við þjóð s-ín-a annars
v-egar og viinn-uvei-tendu'r sína
hins vegar rakst ekki á. Ásamt
samstarfsmönnum síinum ferðað-
ist F'hil’by fra-m og af-tur milli
aðalbækistöðvanna og s-veitaset-
urs, þar sem þeir beittu gáfum
sínum -til að leysa g-eysierifið og
flók-in viðfa-ngs-eí.nii. Philiby var
hinn bráðdu-glegi yifirmaður,
fyndinn, gaginorðu-r, rólyndur á
hverju sem gek'k og samvizk-u-
sama-ri en allir aðri-r.
iSj-álfsagt þó'tti að -skipa ha-nn
yfirm-ann nýrrar gagnnjósna-
deildar, s-em s-ett v-a-r á fót 1944
og bei-n-dist geg-n Sovétríkjunum.
Löngu áður en sity-rjöldinni lau'k,
fóru framsý.niir menn að undir-.
búa þá -stund, e.r Rússar hætitiu
að vera bandamenn og gerðust
óvinir á ný. Ungi maðurinn, sem
mótaizt h-atfði af bará-ttu ver-ka-
manna í Vínairborg, hatfði á að-
eins 19 árum náð svo langt að
fá í 'hendur yfirsitjórn leyniþjón-
usitustanfsemi gegn því la.ndi,
sem barðist fyrir þeim huigsjón-
um, sem hann sjálfur aðhylltis-t.
Frá sj-ónairmiði Rú-ssa var hér
um að ræða kennslubókardæmi
um 'gagnnjósna-sigur.
Eimu ári síðar urðu mikil
mannaskipti í brezku leyniþjón-
'US'tunni. Philiby tók við atf göm-lu
möniniu-num í þjómustu-nnd og va-r
s'kipaður yfi-rmaður aill-rar ga.gn-
njósna'deiLdarinnar. Upp frá
þessiu var hann dý-rkaður atf sam
starfsmönnum sínum og varð
n-okku-r.s kon-ar þjóðsaignaper-
són-a. Talað var um það í háif-
um hljóðum, að 'hann væri -sá,
s-em fcoma skyldi, og yrð-i að öll-
u-m lákindu'm yfirmaður ley-ni-
þjóniustunnar í fr-aimtíðintni. f
lok s-tríðsins sneru mairgir s-tarfs
menn leyniþjónu-stunnar sér að
sd-num fyrri störfum, hás-kóliæ
-kennslu og lærðum embættum,
en Philby varð kyrr.
Hráskinnaleikur
Allan þsna-n tíma hafði Phil-
by afihamt Rússum þýðingarmikl-
ar upplýsing-ar, 'hvort sem
brezka stjórn-in 1-eit á þá sem
vini eða óivini. Ekker-t getur sann
að það, að Rússa-r ha-fi g-reitt
honum fié fyr-Lr störf hans. Pen-
in-g-ar verðai mörg-um njósn-urum
að falld, mikil fjárráð kioma upp
u-m þé. F'hillby þurfti ek-ki á pen-
ingu.m að halda. Br-etar greiddu
homum rítfilag la-un,, og star-f hans
í þá'gu Rússa var honum k'öll-
u-n. Þar að au-ki kærði ihan-n sig
1-íitið u-m per-sóniuleigar e'.giu-r.
Hann keypti sér sjaldan ný föt
og •klæddist öll stríðsá-rin göml-
-uim bvídj-akka og krump.uðum
buxum.
Aftiur og aftur vakna-r s-ú
spurn-in.g, hvers vegn.a ha-nn var
-aldrei a.Phjúpaður. Það llggur í
augium uppi, að.til þess að korm
ast í mikið áiit o-g íryiggja sér
þannlg s-kj .tsn fra-m-a va-rð 'han-n
að ir.ra aif her.-di frábær störf í
Mareus Lipton: Iljálpaði Philby
óvart
þágu Breta. Ha-nn varð að sýna
árang.ur. Vitaskul-d -ga-t ha-nn
ekki ihafi b:ögð í ta.fli, þagar
hann, ra-nnsakaði og g-róf upp
upplýsingar um sovézku leyn-i-
þjónustiuna. Það sem venjulegir
leikm?nn eiga sen-nilega erfiðast
m-eð að skiija er, að Rússar
kærðu sig kol-lólta um þetta.
Ástæðan til þess að þeir kærðu
sig. fcoilótta va-r sú, að með því
tóks-t þeim að koma-st að raun