Morgunblaðið - 27.01.1968, Side 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. JANÚAR 196«
ÁBURÐARVERKSMIÐJAN
Eign alþjóðar eða fárra útvaldra?
ÞEGAR forsætisráðherxa, Bjarni
Benediktsson, tilkynnti þjó'ð-
inni, að afloknum síðustu kosn-
ingum, að núverandi stjórnar-
flokkar hefðu komið sér sam-
an um áframhaldandi stjórnar-
samstarf, taldi hann upp ýmis
“ atriði, sem flokkamir hefðu
orðið ásáttir um að beita sér
fyrir í stjómarsamstarfinu.
Meðal þess, sem þar var
nefnt, var stækkun Áburðar-
verksmiðjunnar.
f>eir, sem bezt þekkja, fagna
því að yfirlýstur stuðningur
ríkisstjómarinnar skuli nú feng
inn fyrir þessari framkvæmd,
því mjög er or’ðið aðkallandi
að stækka og endurbæta Áburð
arverksmiðjuna, sem nú hefur
starfað í 15 ár.
Á því tímabili hafa að sjálf-
sögðu orðrið margvíslegar end-
urbætur á framleiðsluaðferðum
áburðar í heiminum, auk þess,
sem þannig var stofnað til sumra
þátta Áburðarverksmiðjunnar, á
síðustu stundu, áð framleiðsla
hennar hefur aldrei verið sem
skyldi, svo að endurbóta var
þar þörf þegar frá upphafi.
Þá hefur og áburðarnotkun
landsmanna aukizt geysilega á
þessu 15 ára tímabili, svo að
núverandi verksmiðja er orðin
allt of lítil fyrir okkar þarfir
og því mikil nauðsyn að stækka
hana, og helzt svo fljótt að sú
stækkun geti verið tilbúin þeg-
ar Búrfellsvirkjun verður full-
gerð og þá nægilegt rafmagn
fyrir hendi.
Þar sem nú virðist hilla und-
ir að brátt muni hafizt handa
um endurbætur og stækkun
verksmiðj unnar, vil ég vekja
hér athygli á einu þýðingar-
miklu atriði, sem ég tel nauð-
synlegt að tekið verði til ræki-
legrar endurskoðimar og gerð-
ar úrbætur á, áður en farið verð
ur út í fyrrnefndar framkvæmd
ir, en það eru lög þau, sem
verksmiðjan byggist á.
Það hefur komið í ljós, að á
**þeim er líka alvarleg missmíði
og ekki sfður endurbóta þörf
á þeim en verksmiðjunni sjálfrL
1 rauninni eru lagaákvæðin um
verksmiðjuna svo stórgölluð, að
óverjandi má telja að ríkið hafi
forystu um að lagt sé út í mikla
fjárfestingu við stækkun henn-
ar, án þess að lögin séu áður
tekin til endurskoðunar, þannig
að ótvírætt sé, hver raunveru-
lega eigi verksmiðjuna.
I sinni núverandi mynd er
verksmiðjan kölluð hlutafélag,
en í rauninni er hún hvorki
hreint hlutafélag né hreint rík-
isfyrirtæki, og hinar ýmsu grein
ar laganna vir’ðast srtangast á,
og hefur það orðið til þess að
menn hafa deilt um, hverjir séu
eigendur verksmiðjunnar.
' Eðlilegast virðist, að annað
hvort sé verksmiðjan hreint rík
isfyrirtæki eða hreint almenn-
ingshlutafélag, opið öllum. Nú
er hún hvorugt — hvorki fugl
né fiskur.
Til þess að sýna fram á,
hversu þetta atriði er alvarlegt,
er nauðsynlegt að líta nánar á
málin.
Lögin um Ábur’ðarverksmiðj-
tma voru afgreidd frá Alþingi
1949. Þau eru upphaflega sam-
in með það fyrir augum, að
hún sé hrein ríkiseign, á sama
hátt og t.d. Sementsverksmiðj-
an er.
Fjrrstu 12 greinar laganna
miðast allar við að svo sé, enda
hafði ríkissjóður árum saman
kostað allar rannsóknir og und
irbúning málsins.
I 2. grein laganna segir svo:
„Ríkissjóður leggur fram fé
til stofnunar áburðarverksmiðju
samkvæmt ákvörðun fjárlaga,
og er fé þetta óafturkræft. Ef
fjárveitingar samkvæmt fjár-
lögum hrrökkva ekki til stofn-
kostnaðar verksmiðjunnar, er
verksmfðjustjóminni heimilt að
; taka það fé, sem á vantar, að
láni ...... með ábyrgð ríkis-
sjóðs“.
í 3. grein segir:
„Verksmiðjan er sjálfseignar-
stofnun.... “
Frumvarpið fór í sinni upp-
haflegu mynd í gegnum allar
umræður þingsins, nema þá síð-
Jóhannes Bjarnason
verkfræðingur.
ustu í efrideild, þannig, a’ð þing-
menn gerðu ráð fyrir að verk-
smiðjan yrði ríkiseign.
Við sfðustu umræðu í efri
deild var bætt inn í frumvarp-
ið hinni einkennilegu 13. grein,
en þar segir m.a. svo:
„Ríkisstjórninni er heimilt,
þrátt fyrir ákvæði 2. greinar,
að leita eftir þátttöku félaga eða
einstaklinga um hlutafjárfram-
lög til stofnunar áburðarverk-
smiðjunnar og leggja fram til
hennar hlutafé úr rekstrarsjóð
áburðarsölu ríkisins, allt að
einni milljón króna. Ef slík fram
lög nema minnst 4 milljónum
króna, leggur ríkissjóður fram
hlutafé, sem þá vantar til að
hlutaféð verði 10 milljónir og
skal verksmiðjan þá rekin sem
hlutafélag......“
Þannig vom lögin endanlega
samþykkt, að fyrrstu 12 grein-
amar gera rá’ð fyrir að verk-
smiðjan sé hrein ríkiseign að
viðbættri 13. greininni, sem
kippir fótum undan þeim á þenn
an einkennilega hátt.
Auglýst var eftir hlutafé í
Lögbirtingarblaðinu, er lögin
höfðu verið staðfest, en fram-
boð var sáralítið og hvergi nærri
því, sem 13 greinin krafðist til
þess að hlutafélag yrði stofnað
um hana. Var þá talið, að
hlutafélagsformið væri úr sög-
unni.
Ríkissjó'ður hélt áfram að
kosta undirbúning málsins og
kanna lánsmöguleika til fram-
kvæmdanna. Var fyrst og
fremst leitað til Marshallstofn-
imarinnar um fjárhagsaðstoð.
Því hefur verið haldið fram,
að 13. greinin sé til orðin vegna
þess, að Marshallstofnunin hafi
sett það skilyrði fyrir stuðningi
sínum, að verksmiðjan yrði
hlutafélag. En þetta er ekki
rétt. Á árunum 1949 og 1950
vann ég, ásamt fleirum, á veg-
um ríkisstjórnarinnar að því a'ð
fá samþykki Marshallstofnunar-
innar til stuðnings málinu.
Samdi ég skýrslur og áætlanir
fyrir stofnxmina og sat marga
fundi með mönnum hennar. Á
einum slíkum fundi í Washing-
ton spurðist ég hreinlega fyrir
um þetta atriði, og var því alveg
neitað. Hins vegar var mér sagt,
að frekar væri óskað eftir því,
að fyrirtækið væri rekið sem
hlutafélag, en ekkert væri við
það að athuga, að fyrirtækfð
værri hreint ríkishlutafélag,
þar sem ríkið ætti öll hluta-
bréfin (State Corporation), en
slíkt rekstrarfyTÍrkomulag er
vel þekkt erlendis, þegar um
ríkisfyrirtæki er að ræða.
Þegar Marshallstofmmin hafði
lofað að styðja okkur til að
reisa verksmiðjuna, vaknaði
skyndilega áhugi hjá fjársterk-
um aðilum á að eignast 4 miUj-
ón króna hluta í væntanlegu 10
milljón krróna hlutafélagi, skv.
13. grein. Höfðu menn sýnilega
(og skiljanlega) áhuga á, a'ð
eignast fyrir 4 mílljónir króna
40% af verksmiðju, sem þá var
áætlað að kosta myndi yfir 100
milljónir króna.
Var drifið í að stofna hluta-
félagið, þar sem ríkissjóður
lagði fram 6 milljónir króna,
og fáir, stórir aðilar lögðu fram
megin hlutann af 4 milljónum
króna, en nokkrir aðilar lögðu
þar með smáhluta.
Síðan var verksmiðjan byggð
og vai*ð stofnkostnaðurinn fyrir
15 árum um 130 milljónir kr.
Af því sá ríkið um að útvega
um 126 milljónir króna á einn
eða annan hátt með ríkisábyrgð
um og margs konar fyrir-
greiðslu.
Var svo þessu 10 milljón kr.
hlutafélagi afhent þessi 130
milljón krórna verksmiðja.
Miðað við núverandi verðlag,
magnið að láni. Bændur borgi
lánið með viðskiptum sínum.
Hlutafélagið eignist stækkun-
ina.
Err ekki orðið tímabært á'ð-
ur en hinar fyrirhuguðu stækk
unarframkvæmdir verða endan
lega ákveðnar, að breyta lögum
verksmiðjunnar í skynsamlegra
form?
íýrir 5 árum var Áburðar-
verksmiðjunni falinn rekstur
Áburðarsölu ríkisins. Ég tel að
sú ráðstöfun hafi í sjálfu sér
verið skynsamleg vinnuhagræð-
ing, þar sem Áburðarverksmiðj-
an ætti a’ð geta leyst það verk
af hendi betur og ódýrar en
nokkur annar aðili, vegna sér-
stöðu sinnar og góðrar aðstöðu.
En er það réttlætanlegt til
lengdar, að fela hlutafélagi, þar
sem einkaaðilar eiga 40% hluta-
fjárins, einkasölu á svo þýðing-
armikilli vöru? Gerir það ekki
einnig nauðsynina á lagabreyt-
ingu enn brýnni?
Hvað segja fulltrúar bænda á
Alþingi um þetta mál í heild?
Hér er um að ræða fyrirtæki,
sem atvinnurekstur bænda
byggist svo mjög á. Raunar
snertir þetta mál hvern einasta
landsmann.
Menn greinir eðlilega á um
það, hvort sé heppilegra rekstr-
arform, almenningshlutafélag
e'ða ríkisrekstur, en út í þá
sálma ætla ég ekki að fara hér.
Hvort formið sam er, getur haft
sína kosti, eftir því, um hvað
er að ræða. En mér virðist, eins
og Áburðarverksmiðjan hefur
verið byggð upp, og ekki sízt
eftir að henni var falin rekst-
ur Áburðarsölu ríkisins, að
eðlilegast sé, að hún sé hrein
ríkiseign. Mætti þá eins reka
hana sem hreint ríkishlutafélag.
Aðkallandi er, a'ð Áburðar-
verksmiðjulögin verði endur-
skoðuð og afgreidd í heppilegra
formi á yfirstandandi Alþingi
til þess að skera úr um, í eitt
skipti fyrir öll, hver eigi verk-
smiðjuna og stöðva allar deilur
um það atriði.
Áburðarverksmiðjan var
fyrsta stóriðjuframkvæmd, sem
íslendingar réðust í. Á hún ekki
að vera eign alþjóðar?
Áframhaldandi deilur um
verksmi’ðjuna eru til þess falln-
ar, að hindra eðlilegan vöxt og
þróun hennar, og því þarf þeim
að ljúka áður en lagt verður
út í næsta áfanga.
Megi Alþingi nú gera sitt til
þess, að svo geti orðið.
Jóhannes Bjarnason
verkfræðingur.
Aburðarverksmiðjan í Gufunesi
má reikna með að verksmiðjan*®*
sé í dag minnst 700 milljón
króna virði.
Þeir aðilar, sem lög’ðu 4 millj
ónir króna í hlutafélagið Áburð
arverksmiðjuna fyrir 15 árum,
eru nú, að því er margir telja,
eigendur að 40% þessarar eign-
ar eða nærri 300 milljón króna
eign, vegna hinnar einkenni-
legu 13. greinar Áburðarverk-
smiðjulaganna.
Ekki ónýt fjárfesting það!
En hverjir hafa kostað þessa
margföldun hinna 4 milljón kr.,
sem hluthafarnir lögðu fram á
sínum tíma?
Eru það ekki fyrst og fremst
bændur landsins og hinn al-
menni neytandi landbúnaðar-
afurða, þ.e. þjóðin í heild?
Telja má að sú stækkun og
endurbót Áburðarverksmiðjunn-
ar, sem nú er áformuð, muni
kosta um 300 milljónir króna.
Það fjármagn hlýtur ríkið á
einn eða annan hátt að þurfa
að útvega, því lítið mun verk-
smiðjan sjálf hafa handbært til
þeirra hluta.
Eða skyldu hluthafarnir,
sem einu sinni lögðu fram 4
milljónir króna, nú vilja eða
geta lagt fram 40% þess fjár,
sem vantar til þessara fram-
kvæmda, þ. e. um 120 milljónir
króna?
Ætlar ríkið nú aftur að stuðla
a'ð því að þessum „heppnu"
hluthöfum verði færðar yfir 100
milljónir króna að „gjöf“ í sam-
bandi við þessar stækkunar-
framkvæmdir Áburðarverk-
simðjunnar? Ríkið útvegi fjár-
— Seyðisfjarðarkirkja
Framhald af bls. 13
Kvik, Seyðisfirði. gaf kirkjunni
al'lan Ijósaútfbúnað.
Að öðru leyti var fj'ár aflað
með lánum.
Við fyrr nefnda guðsþjónus'tu
á jóladag var mi'kið fjölmenni,
og ríkti þar einlægur fögnuð-
ur vegna þess áfanga, sem nú
er náð. Er og ástæðulaust að
draga fjöður yfir þá staðreynd,
að þeir, sem að verki þessu
unnu, Ihafa skilað því með á-
gætum, enda í Íhvívetna lagt sig
fram svo sem þeir framast
máttu. Leyfi ég mér fyrir hönd
safnaðar Seyðisfjarðarkirkju og
sóknarnefndar að flytja þeim
hugheilar þakfkir fyrir alúð alla.
Sömu þakkir flyt ég þeim að-
ilum, er lögðu fram fé til bygg-
ingariinnar, en án stuðnings
þeirra, sem að framan var get-
ið, hefði verk þetta aldrei náð
fram að ganga. Hinna mörgu.
sem með ýmsum Ihætti, beint og
óbeint, lögðu Seyðisfjarðarkirkju
lið undanfarna mánuði, er og
minnst í einlægri þökk.
Að lókum vil ég þakika sókn-
arnefnd fyrir ánægjulegt sam-
starf að framkvæmdum þess-
um. Sérstaklega get ég sóknar-
nefndarformanns, Ástvaldar
Kristóferssonar, en hann hefur
verið Mfið og sálin í athöfnum
öllum.
Megi hið góða verk, sem nú
er um sinn látið fa'lla, verða
upp tekið að nýju svo skjótt sem
þess verður auðið, söfnuði Seyð
isfjarðarkirkju til upphyggingar
oig Guði til aukinnar dýrðar.
Seyðisfirði 15. janúar 1963
Heimir Steinsson.
settur sóknarprestur.
Fréttir
úr Kjósinni
NIÐURLAGIÐ úr „Fréttum úr
Kjósinni", sem birtist fyrir
skömmu hér í blaðinu, féll nið-
ur, en það fjallaði um sjónvarp-
ið á þessa leið:
„Fáein heimili hafa fengið sér
sjónvarpstæki á árinu. En af
þeim voru ekki full not, á með-
an ekki komu fleiri endurvarps-
stöðvar. Á sumum heimilum
hefur þetta lagazt nofekuð, en
þó ekki til fulls, en á öðrum
ekki. Líklega fjölgar sjónvarps-
tækjum hægt, á meðan ekki er
nokkurn vegin trygging fyrir
því, að tækin komi að fullum
notum. Ef til vill er þess ekki
langt að bíða“.
Nú rétt í þessu var ég að
heyra að frá Lambhagastöðinni
sjáist ágætlega. Þeir sem ná til
hennar eru ekki nema nokkrir
bæir hér í sveitinni. Aftur á
móti virðist Skálafellsstöðin ekki
skila eins vel sýnu hlutverki
eins og henni er ætlað.
Vaidastöðum 18. 1. ’68.
— St. G.