Morgunblaðið - 11.04.1968, Qupperneq 14

Morgunblaðið - 11.04.1968, Qupperneq 14
14 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. APRÍL 1968 SKALDAEÐLIÐ SÝNIST VERA TAKMARKAD — segir í ritdómi um Barn náttúrunnar eftir Halldór Laxness árið 1919 EFTIR ELÍNU PÁLMADÓTTUR Haltdór frá Laxnesi 16 ára gamall, um það leyti sem hann skrifaði bókina Barn náttúrunnar. Morgunblaðið, árg. 1919. Býsna mikið er um að vera í listalífi Reykjavíkur þetta sumar. Jóhannes Kjarval kemur heim frá löngu námi og heldur mál- verkasýningu. Hinn glæsilegi og heimsfrægi óperu- söngvari Pétur Jónsson heldur hljómleika í heima- landinu. Páll ísólfsson snýr heim og gefur orgel- tónleika í Dómkirkjunni. Kvikmynduð er Saga Borg- arættarinnar eftir íslenzkri sögu Gunnars Gunnars- sonar með kunnum erlendum leikurum o.s.frv. En hvað um skáldin? Það má líka lesa í Morgun- blaðinu. Að sjálfsögðu er skammast út af listamanna- launum. Skáld, rithöfundar, myndhöggvarar, málarar, söngvarar og yfirhöfuð allir listamenn til samans fá aðeins 13 þúsund krónur, á borð við árslaun eins embættismanns.. Verkamannalaun eru um kr. 10 á dag. Rithöfundar hafa margir komizt áfram með tilstyrk útlendinga, svo sem Gunnar Gunnarsson, Jón- as Guðlaugsson, Jóhann Sigurjónsson og Kamban o. fl. Stórir rithöfundar heima eru taldir vera 3—5 talsins, nefndir þeir Einar H. Kvaran, Guðmundur Friðjóns- son og Guðmundur Guðmundsson. En styrks úr lands- sjóði hljóta ekki önnur skáld en Kvaran, Guðmund- arnir fyrrnefndu, Heiðdal, Jak. Thor., Ben Þ. Grön- dal og Jóhann Sigurjónsson. Þeir fá 300—600 kr. hver. Halldór frá Laxnesi er ekki talinn í hópi þessara íslenzku rithöfunda — ekki enn. Þó er sagt frá þessum 17 ára gamla pilti þrisvar sinnum í Morgun- blaðinu árið 1919. Hann les upp í Báruhúsinu sögu eftir sig. Skáldið Jón Björnsson ritar langan og harðan dóm um nýútkomna bók hans, Barn náttúr- unnar. Og í stórblaðinu Berlingske Tidende í kóngs- ins Kaupmannahöfn birtist saga á dönsku eftir pilt- inn. Frásagnirnar hljóða svo: 10. maí: Upplestur. Halldór Guðjónsson frá Lax- nesi les upp sögu eftir sjálfan sig í kvöld í Báru- húsinu. Hann er nú á förum til útlanda og ætlar að dvelja þar um hríð. 22. nóvember: Halldór frá Laxnesi. Nýlega kom í sunnudagsblaði „Berlingske Tidende“ skáldsaga eftir þennan unga rithöfund. Heitir hún „Den Tusindaarige Islænding“. Um þetta leyti, eða 12. nóvember, birtist ritdóm- urinn í Mbl. um hina nýútkomnu ástarsögu Halldórs frá Laxnesi, Barn náttúrunnar. Gagnrýnandinn hlífir höfundi í engu: „Þetta er saga náttúrubarns, eftir barnungan mann. Sagan er líka næsta barnaleg. En listin þolir engan barnaskap. Hún krefst lífs- reynslu og lífsþekkingar. Hún heimtar örugg grip. Hún fordæmir fálmið. Hún lætur sér ekki nægja að henni séu færðar blóðlausar fórnir. En þetta er blóðlaus og merglaus bók. Hún hefði því ekki átt að berast fram á altari hennar. Af henni leggur engan reykelsisilm. Og listaguðinn mun ekki hafa neina velþóknun á henni.“ Síðan fjallar gagnrýnandinn um persónur sögunn- ar, og er ekki bliðmáll. Unga söguhetjan Hulda er „óskiljanleg og afkáraleg, einskisverð og ótrúleg per- sóna“. „Sama er um hinar persónurnar. Þær eru enn ógerðarlegri. Stefán er t.d. ekki fjarska senni- legur bóndi hér á íslandi. Og því ósennilegri faðir. Hann gerir lítið annað en hlægja hart og kalt. Ari er fléttaður inn í til þess að skýra skaplyndi Huldu. En með honum opinberast ekkert nýtt í sálarlífi hennar. Hann er því óþarfur“. „Randver, hin aðal- persónan, er litlu betri. Hann kemur vestan um haf, vellríkur, ungur og hraustur, og er þó allt af að kveina um sorg og óhamingju. Og hann er allt af að berjast með einhverja guðsþrá eða gleðidraum í sál sinni. Og gleðina finnur hann loks — í orfi, í íslenzku orfi. Ekki í sameiningunni við Huldu aftur, eftir allar sorgirnar og hrakningana. Hitt finnst höf. eðlilegra. Sagan er að efni til frámunalega lítils virði. Höf. tekst ekki að sýna neitt, sem getur lifað og geymst. Og búningur þessa efnis er því fyllilega samræmur“. Ritdóminum lýkur gagnrýnandi með þessum orðum: „Það úir og grúir af málvillum og dönskublendingi í bókinni, sem enginn nennir að smala saman. Því það yrði löng lest og prófarkalestur er í lakasta lagi. Bókin er öll í molum. Og sumir molarnir langt frá því að vera þess verðir, að vera liður í sögu. Þroskaleysið og barnið skín alsstaðar úr hverri hugsun og hverri setningu. Kröfur listamannsins til verks síns blunda enn. Og skáldeðlið sýnist vera takmarkað. Og þó — þrátt fyrir þetta alt, kann einhvem tíma að verða meira listagildi í því sem þessi ungi maður skrifar. Enginn veit hve sú rödd kann að verða máttug og fögur, sem fyrst lætur heyra til sín. En til þess þarf hann að ganga í gegnum margar eldraunir. Því „gegnum margar þrautir ber oss inn að ganga í guðsríki" listarinnar. — J.B.“ Ekki hafa þó allir gagnrýnendur verið svo harðir við unga skáldið. Jakob J. Smári segir: „Barn nátt- úrunnar“ eftir Halldór frá Laxnesi er ástarsaga, en kemur þó víða við. Höfundur er kornungur, og er því öll von til, að smíðagallar séu ærnir á verkinu, enda má margt að sögunni finna, ósamræmdar sálar- lífslýsingar og ósennilega atburði. En samt getur engum dulizt það, að hér er um að ræða efni í skáld, sem líklegt er til góðra afreka, er þroski vex og lífsreynsla. Höf. er létt um að skrifa, dettur margt í hug og er stálduglegur. Nú er hann að fara til útlanda til að þroska sig og mennta. Er full ástæða til að óska honum góðs gengis, og grunar mig, að. hann eigi eftir að auðga íslenzkar bók- menntir að góðum skáldskap, ef honum endist aldur og heilsa — Jakob J. Smári". Fyrsta skáldsaga 17 ára pilts. Nú eru liðin nær 50 ár síðan Halldór Laxness gaf út þessa fyrstu bók sína. Margt hefur síðan gerzt á rithöfundaferli hans, sem ritdómarar Reykjavíkur- blaðanna gátu ekki séð fyrir árið 1919. Nóbelsverð- launum var vissulega ekki spáð þá til handa ungl- ingnum frá Laxnesi. Halldór sjálfur brosir við, er ég sýni honum hvað um hann var skrifað á sínum tíma. Hann kveðst hafa gaman af því að rifja þetta upp. Halldór Guðjónsson var 17 ára gamall, er hann sendi frá sér ástarsöguna Barn náttúrunnar. Hana hafði hann skrifað heima í Laxnesi sumarið áður og lokið henni um veturinn. Hann var þá í fjórða bekk í Menntaskólanum í Reykjavík, en hætti námi þar um vorið. Halldór hafði verið sískrifandi í æsku. Drengurinn notaði hverja stund til að spinna sögur og fyllti með þeim heila stakka af stílabókum. Þeim bókmenntum brenndi hann áður en hann fór utan — því miður. Á þeim árum var ekki verið að hugsa um bókaútgáfu. Drengurinn skrifaði bara eins og ósjálfráða skrift, af því honum var svo mikið niðri fyrir. Fyrsta sagan, sem hann hafði hug á að koma á prent, var Barn náttúrunnar. Ekki man hann nú hvort hann ráðfærði sig um það við nokkurn mann. Þó telur hann líklegt að einhverjir skólafélaganna hafi séð söguna í handriti. Og kannski hefur hann borið hana undir Jakob Smára, sem verið hafði kenn- ari hans, er hann 12—13 ára gamall var settur í iðnskólann sem óreglulegur nemandi, innan um járn- smiði, trésmiði, málara — stóra digra menn, eins og hann orðar það, þegar þetta er rifjað upp. Svo hófst nám í menntaskóla. Halldóri gazt ekki vel að aga o£ las það sem honum sýndist. Nú virðist hon- um það ekki hafa komið að sök þó hann væri allur í öðru en skólanáminu. Það kom heim og saman við það sem síðar varð á æviferli hans. Námið varð samt góð undirstaða, því hann lærði vel það sem hann vildi. Fjórða veturinn fór mikill tími í að ljúka við söguna Barn náttúrunnar. — Þá var lifað í ein- hvers konar vímu: og ekki var verið að strika út segir Halldór um þennan tíma. Var ekki erfitt fyrir 17 ára ungling, að fá sína fyrstu sögu út gefna í Reykjavík árið 1919? Halldór samdi við Arinbjörn Sveinbjarnarson bóksala um að hann tæki bókina í umboðssölu. Hann fór líka til Steindórs Gunnarssonar í Félagsprentsmiðjunni og Þorleifs í Félagsbókbandinu. Þorleifur talaði við Guð- jón í Laxnesi, sem mun hafa sagt að hann skyldi borga fyrir strákinn. En um sumarið dó Guðjón. — Lengi var verið að rukka okkur mömmu, segir Halldór. Það gekk ekki vel. Enda var ég farinn utan. Loks var slegið af reikningnum; Sennilega hefur hann verið gerður upp að lokum. Ég geri ráð fyrir að hann hafi upphaflega verið nokkuð hár. Sá sem komið hafði að semja var líka asni á stuttbuxum. Tók að skrifa á dönsku. f Morgunblaðinu sjáum við að Halldór hefur lesið upp í Báruhúsinu um vorið, áður en hann fór af landi brott. Nú þætti saga til næsta bæjar að ungl- ingur boðaði einn til upplestrarkvölds með frumsam- ið efni, og fengi aðsókn, í einu stærsta samkomu- húsi bæjarins. — Ég las þarna sögu, sem ég fleygði svo síðar, segir Halldór. Ýmsir fróðir menn komu af forvitni og hlustuðu á þennan strák. Að svo búnu fór ungi maðurinn til Danmerkur og tók að skrifa á dönsku. Bar sig ekki saman við neinn um það. Aðrir íslenzkir rithöfundar höfðu far- ið þá leið. — Þetta var ekki nema eðlilegt, því við tilheyrðum danska konungsríkinu, segir Halldór. Rökrétt að vísu, en ekki vel þokkað hér og búin til um það ljót orðtök, svo sem „öll leirskáld skrifa á dönsku“ og „danskurinn hefur handa þeim hland- forir sem að aldrei þrjóta“. Hann kveðst hafa farið á fætur klukkan 6 á morgnana í Kaupmannahöfn til að skrifa á dönsku. Sú viðleitni hefur heldur ekki orðið til einskis. Þegar ungi fslendingurinn sendi fyrstu sögu sína á dönsku til Berlingske Tidende, var hún umsvifalaust prentuð í sunnudagsblaðinu. Frá birtingu sögunnar „Den Tusindaarige Islænding“ er sagt í Morgunblaðinu. — Ég hafði sent söguna inn í pósti. Þeir prentuðu hana og gerðu mér orð að þeir vildu heilsa upp á mig, rifjar Halldór upp. Farið var með mig upp til Christians Gulmans, sem var annar aðalritstjóri á Berlingi. Þar var Kai Flor, fagurskygn blaðamaður og ritdómari og er enn á lífi, held ég. Þeir sögðu eitthvað fallegt við mig. Báðu mig um að skrifa fleiri sögur. Gulman sagði, að svona sögur vildu þeir einmitt fá, „short stories“ og endurtók það hvað eftir annað. Ég hafði nú víst aldrei heyrt það enska teg- undarheiti fyrr. Halldór skrifaði skömmu síðar aðra sögu fyrir Berl- ingske Tidende, „Þórð í Kálfakoti“. Síðan þá þriðju. Og nokkuð löngu síðar þá fjórðu og fimmtu- — Fyrir þetta voru greidd ritlaun. Síðan lifði maður flott í bili, segir Halldór. En ungi útlendingurinn gerði sér enga grein fyrir því undri, sem fyrir hann hafði komið, að fá sögur sínar umsvifalaust birtar í því- líku stórblaði. — Den Tusindaarige Islænding er furðu góð saga, segir Nobelshöfundurinn nú. Ég leit yfir hana ekki alls fyrir löngu. Ég varð undrandi á því hvernig ég hef farið að skrifa svona á dönsku. Ég hefi ugglaust ætlað mér að læra að skrifa á þessu máli. En svo fór ég burt úr Danmörku. Fjar- lægðist Skandinavíu með öllu í langan tíma. Það var ekki fyrr en svo til nýlega að dönsk blöð fóru aftur að biðja mig um að skrifa greinar. Þá rann aftur upp úr mér danska, sem hafði verið þar niðursoð in allan þennan tíma. Danska mín er prentuð ó- breytt, orði til orðs. Danir segja að það sé lifandi danska og full af skemmtilegum gömlum orðatiltækj- um. Þess má geta, að nú er í prentun hjá Gyldendal í Danmörku lítil bók, frumrituð á dönsku, eftir Hall- dór Laxness. Hún fjallar um list Svavars Guðnasonar og eru þar birtar 20—30 síður af myndum lista- mannsins. Fyrsta skáldsaga Halldórs frá Laxnesi, Barn nátt- úrunnar, kom ekki út fyrr en eftir að hann var farinn til útlanda. Hann fylgdist ekki með prentun hennar. Hafi verið lesnar prófarkir af bókinni, hafa prentarar líklega gert það. Greinarmerkjasetning er stundum undarleg og sums staðar hefur verið lesið í málið og breytt orðalagi — ekki alltaf til bóta, segir Halldór. Orðum er breytt, sem hann hafði van- izt frá barnæsku, svo sem þátíðinni af sögninni að troða — „trauð“. Það hafa prentarar ekki kannast við, og sett „tróð“ í staðinn, sem von var. Á sínum tíma hafði Jakob Smári einmitt haft orð á því við námssvein sinn, að skrýtið væri að hann notaði þetta Kjósarsýslumál. Þetta og fleira smávegis lagfærði Halldór áður en Barn náttúrunnar kom út aftur fyrir nokkrum árum. Einnig lagaði hann greinar- merkjasetninguna og strikaði víða út endurtekning- ar. — Ég lærði að tala í Reykjavík og grennd, og ritstíll minn á táningaárum var sambland úr dönskuslettum og kennaraskólamáli þess tíma, segir Halldór Laxness. Viðbrögð sín, er hann les aftur verk sitt eftir

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.