Morgunblaðið - 11.04.1968, Side 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. APRIL 1968
15
nær 50 ár, segir Halldór þau, að hann kannast
ekki við Barn náttúrunnar sem sitt verk. Fár vill
sína barnæskuna muna, segir máltækið. Hann segist
fyrir skömmu hafa lesið Undir Helgahnjúk aftur.
— Þó undarlegt sé, er sú bók alls ekki illa skrifuð,
segir hann. Þá var ég fullur af áhuga á kaþósku,
áhuga sem ég ekki hafði þegar ég skrifaði Barn
náttúrunnar. Undir Helgahnjúk er skrifuð í stíl, sem
er ólíkur mínum seinni þroskaferli. Yið lesturinn fór
ég að hugsa um hváð þetta er ólíkt því sem ungir
menn skrifa nú. Nútíma unglingum hlýtur að, þykja
þetta skrýtinn hugsunarháttur.
En hvern hug bar ungi rithöfundurinn til sinnar
fyrstu bókar, Barns náttúrunnár, eftir að hún var
komin á prent? Hann segir: — Eftir að ég var
kominn til útlanda, fannst mér bókin vond. Skammað-
ist mín fyrir hana. Vildi ekki sjá hana og því síður
'lesa hana. Kynlegt að enn hitti ég stundum fólk,
sem finnst þetta mín bezta bók.
Fannst bókin vond, en sárnaði dómurinn.
Ritdómur Jóns Björnssonar í Morgunblaðinu var
sendur höfundinum og stóð honum aíiðvitað ekki á
sama. — Ekki af því ég efaðist um að það væri
rétt, sem J.B. sagði um bókina, segir Halldór. Mér
fannst ritdómurinn vera óvingj arnlegur. Það var í
honum hrokafullur tónn, sem mér féll ekki. Jón
þekkti ég ekki, hafði aldrei séð hann. Seinna kynnt-
umst við. Strákurinn hans var í sveit hjá móður
minni í Laxnesi, og ekkja hans leigði árum saman
í húsi móður minnar í Reykjavík. Þetta fólk varð
því góðir kunningjar okkar.
En þá hafði unga rithöfundinum sárnað. Sumarið
1920 kom út bók eftir Jón Björnsson, „Ógróin Jörð“.
Þá skrifar Halldór frá Laxnesi forláta ritgerð, og
ómilda, í Alþýðublaðið. Var verið að gjalda líku
líkt? Við leitum uppi ritdóminn, sem birtist 6. og 7.
júlí 1920. Hann hefst þannig:
„Þetta eru 7 klausur, sem höf. kallar alt sögur,
og því verður að hlíta, enda þótt tvær þeirra: „Hún
kemur seinna" og „Guðsdýrkun", geti talist hvað sem
Vera vill annað, og sú síðasta „skitsen", „Söknuður",
frekar nálgist ljóð í prósa. Ég skal láta þess getið,
að ég hefi ekkert vit á skáldskap eða bókmenntum
og þarf því enginn og sízt höfundurinn, að óttast
að þessi umsögn mín komi frá þeim hálendum, þar
sem völlur listarinnar er rakaður og sleginn, listin
mæld eins og kramvara og vegin eins og kaffi eða
sykur og þökkuð og þegin vel eða illa, eftir ein-
hverjum ákveðnum mælikvarða.“
Síðan tékur gagnrýnandinn hverja söguna fyrir
sig. Sú fyrsta er um „afbrigði, sem hugsanlegt er
að geti átt sér stað, en í rauninni finn'ast hvergi.
Urn mann, sem ekki hefur gildi fyrir lífið, því hann
lifir ekki fyrir neitt lifandi, og deyr með dauðum
hlut, sem brotnar“. Um næstu sögu segir gagn-
rýnandinn: „manni getur orðið hálfilt af að sjá svo
margtvinnaðar saman vitleysurnar, þegar þær á ann-
að borð eru svo auðvirðilegar að ekki er hægt að
hlægja að þeim.“ Þriðju söguna kallar hann „lélegasta
állra þeirra er prentaðar hafa verið á íslenzku máli.
Sagan er hvorki fugl né fiskur, hvorki góð né vond,
heldur hreinasta viðrini, of lítilfjörleg til að geta
heitið synd gegn heilögum anda íslenzkrar sagn-
listar, talandi vottur hinnar andlegu meðalmennsk-
urinar, sem vér íslendingar höfum, en eigum að ótt-
ast eins og pestina eða fjandann“. Og í fimmtu sög-
unni er „holdið allt of lítið utan á beinunum, svo
að maður að loknum lestri ekki hefir haft tilfinn-
ingu af að hafa lesið sögu, heldur almenna skradd-
araþanka, framsetta í samtalsformi.“ En þá segir:
„Þetta er fimmta sagan, en hér skiftir.“ Og síðar í
dómnum segir: „í fyrri hluta bókarinnar þekki ég
blaðamanninn Jón Björnsson með öllum hans ágöllum
og vitnar sín syndin um hvern ljóðinn, — höfund,
sem ritar meir fyrir ritmenskuna en skáldaeðlið heil-
agt. f seinni helmingnum er hann snögglega vaxinn
upp úr kotroskni sinni: þar hitti ég skáldið, sem
talar hjartans málið og hefir jafnvel guðskraftinn
að baki, vininn, einlægan og hreinan, vissulega ber-
andi listina á armi sér, barnið síungt og almáttugt,
lítt þroskaðan, en efnilegan og með öllum skilyrð-
um til að geta brotist gegnum tildrið. — Og honum
heilsa ég vörmu handtaki. Og ritdómi hins 18 ára
gamla gagnrýnanda lýkur svo: „Ég hafði örvænt um
hag Jóns Björnssonar að loknum lestri fimmtu sög-
unnar. Héldi bókin þannig áfram til enda, ætlaði
ég ekki að skrifa eitt orð. En í 2. kafla „Sólar
og stjörnu" hóf hann sig upp. Ég fann að maðurinn
var verðugur, þrótt fyrir allt. En hví í ósköpunum
lét hann prenta fimm fyrstu sögurnar? Af kærleika
til þessara laglegu blóma, sem vaxa meðal illgresis-
ins í „ógróinni jörð“, er pistill þessi birtur — Hall-
dór frá Laxnesi.“
Ung skáld voru með kjaftinn uppi.
— Jón var ekkert að erfa þetta við mig, segir
Halldór Laxness. Hann skildi þetta vel. Það var víst
siður að ung skáld væru með kjaftinn uppi hvenær
sem var. Ég var alltaf í einhverju þvargi í blöð-
unum, þegar ég var heima. Ágætt dæmi um það er
þegar ég laS bókina „Konerne ved Vandposten" eftir
Knut Hamsun, 19 ára gamall, og skrifaði um hana
niðursallandi dóm í Morgunblaðið. Ég hafði áður lesið
mikið eftir Knut Hamsun. Var td. hrifinn af Mark-
ens Gröde, þó ég seinna skrifaði Sjálfstætt fólk á
móti þeirri bók, komst þar að alveg öfugri niðurstöðu.
Enn finnst mér Viktoria og Mysterier einhverjar
beztu skáldsögur skrifaðar á Norðurlöndum. En það
væri gaman að sjá þennan ritdóm um Konerne ved
Vandposten. Flettið honum upp og sjgið hvað þessi
uppskafnings unglingur sagði árið 1921 um lýnut Ham-
sun, sem þá var 62 ára gamall og frægur rithöfundur,
hafði hlotið Nobelsverðlaun.
Ritdómur Halldórs frá Laxnesi frá 15. sept 1921
er langur, þrír dálkar í hinu mjög stóra broti Mbl.,
sem þá var. Hann hefst þannig:
Síðasta bók Hamsuns. Mbl. 15. sept. 1921.
I. Það er alkunna, að hinn hamsunski hugheimur
hefur alla jafna þótt torgætur og lokkandi, og það
ekki síður í yngri bókum en þeim eldri, fullum af
kitlum og ungæðishætti, náttúruæfintýrum og snild:
og margur hefir aðhylst hugsjónir hans, menningar-
legar og þjóðfélagslegar, sem flestar síðari sögurnar
eru reistar á. Ekki er heldur að furða þó að á
þessum tímum menningarhnignunar hafi þótt nýja-
bragð að Rousseauismanum í „Markens Gröde“ —
bókinni um „De velsignede Poteter“ o.s.frv.
En nú hefur nýjasta bók hans „Konerne ved Vand-
posten“. borist mér í hendur, og hvað sem er um
aðra Hamsuns lesendur, þá er þar skjótt frá að segja,
að hún hefir orðið til þess að vekja hjá mér við-
bjóð á skáldinu og ritmensku hans. Ég hefi alt í
einu fengið augun opin fyrir því, að þessi heimur,
sem mér fannst svo mikið til urri oft áður, sé í
rauninni geysilega snauður og dimmur og þröngur,
og að ég hafi verið undir miður hollum áhrifum,
meðan ég lét lokkast og trúði því, að sá heimur
væri fagur og aðdáunarverður. Mér fannst ég hafa
staðið mig að því að vera í vondum félagsskap. Ég
finn að það hefir verið mér nokkuð grátt gal-nan
að dýrka þennan listfenga villimann, sem án afláts
hendir skopi og lítur á alheiminn í ljósi háðs og
fyrirlitningar, en stjórnar pennanum af dæmafárri
snilld.
2. Þessi nýja bók Hamsuns, sem hefir ekki neitt
mið að marki, ekki svo mikið að hún sé byggð yfir
neina hugsun (Idé) nema ef vera skyldi þá að sýna
hversu hatramt kvennafar getur orðið í norskum smá-
bæ, — þetta tveggja binda rit sýnir enga nýja hlið,
bregður engu nýju ljósi yfir hina fyrri ritmennsku
Hamsuns, þvert á móti fá örverpismerkin ekki dul-
ist. Hennar einasti styrkur álít ég að liggi í stíln-
um, já, ég efast um að honum hafi nokkru sinni
verið haldið með jafnföstu og óbifanlegu öryggi eins
og á þessum 559 síðum. Trauðla verður ósamræmur
hljómur fundin, nema ef vera skyldi í hinum heim-
spekilegu viðræðum er fyrir koma á stöku stað. En
bók, sem aðeins flýtur á stílnum, er eins og þjóð,
sem, hvað menningu snertir, hangir uppi á siðmenn-
ingu einni saman, hvorttveggja ber vott um hrörn-
un og minnir á fugl, sem hefir mist allan fiðurham-
inn, að skrautfjöðrunum leyfðum. — En ráðlegra er,
ef til vill, að við virðum fyrst fyrir oss andlega
og siðferðislega hlið bókarinnar, en fáumst ekki við
stílinn í bili“.
Og lokakafli ritdómsins hljóðar svo:
„Bók eftir bók hefir kjaftakerlingamálið verið að
ná fastari og fastari tökum á Hamsun, smátt og smátt
er það orðið ritkækur hans, og að því er virðist
orðið hjartans mál hans á þessari réttnefndu bók
„Konérne ved Vandposten". — Hamsun er sjálfur
orðinn „en Kone ved Vandposten“. —
Mál þetta er skrifað í því augnamiði að verða birt
í einhverju smáblaðinu hér heima: því hefi ég leitast
við að hafa það sem stytzt og skal nú staðar numið.
Reyndar væri fýsilegt að tilfæra sitthvað úr bók-
inni máli sínu til sönnunar, en hitt er ef til vill
skynsamlegast að ráða mönnum til að lesa bókina.
Ekkert mun betur hæft til þess að styrkja mitt mál
um, að leiðin til að gera menn hreina sé ekki sú,
að nú óhreinindunum um nasir þeim. — Halldór frá
Laxnesi".
Forboði komandi snilldar.
Hér að framan hefur verið minnzt á Jakob Jóh.
Smára, skáld, sem Halldór Laxness segir að hafi
verið sér vinsamlegur frá því hann var nemandi
hans. Hugsanlega hafi Jakob séð handritið að Barni
náttúrunnar áður en það var gefið út. Ég hafði því
samband við Jakob Smára, sem nú er nær áttræður.
Hann mundí ekki eftir að hafa séð Barn náttúr-
unnar í handriti. En Halldór sýndi honúm fyrstu
skáldsögu sína, sem aldrei hefur komið út, er hann
var 15 ára gamall. — Listatökin leyndu sér ekki,
þó ýmsu væri ábótavant, segir Jakob. Mér var því sér-
stök ánægja að geta skrifað vel um fyrstu útgefnu
bókina hans, Barn náttúrunnar. Og það er enn skoð-
un mín, að í þeirri bók komi þegar fram ýmsir
beztu eiginleikar H.K.L. sem rithöfundar, þó sumt
væri barnalegt. Ferskleiki stílsins var auðsær og per-
sónulýsingin glögg ■ og greinileg. Mótti þar sjá for-
boða að þeirri snilld, er síðar birtist í Sölku Völku
og Sjálfstæðu fólki, þó að auðvitað sé munur á fyrsta
vísi og fullburða ávexti.
Læt ég orð Jakobs Jóh. Smára vera lokaorð þess-
arar greinar um útkomu bókarinnar Barn náttúrunnar
og blaðaummæli um Halldór Laxness árið 1919.
BMW BIFREIÐAR i FARARBRODDI
Bandaríska bílablaðið Road
and Track þirti nýlega lista
yfir 7 beztu bilategundir
heims og skipaði BMW í
fimmta sæti.
Vér bjóðum yður þrjár gerð-
ir af BMW — BMW 1600,
BMW 1800 og BMW 2000.
BMW bifreiðirnar vinna
stöðugt á hér á landi, þar
sem bifreiðaeigendur leita í
auknum mæli eftir sterkari
og vandaðri bifreiðum, sem
þola betur hina slæmu og
bröttu vegi. Sterk og kraft-
mikil vél BMW er trygging
fyrir góðri endingu. Sjálf-
stæð fjöðrun á öllum hjólum
gerir BMW betri og stöðugri
á ósléttum vegum hérlendis.
Sætin í BMW eru vönduð og
einstaklega þægileg. Útsýni
úr bílnum er mjög gott.
BMW bifreiðirnar eru vand-
aðar og glæsilegar, jafnt að
utan sem mnan.
KRISTINN
GUÐNASON HF
KLAPPARSTÍG 25-27, SÍMI 22675