Morgunblaðið - 11.04.1968, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. APRIL 196«
25
Jörðin skalf
ok pipraði af ótta
Eftirminnilegir ágústdagar í Skálholti
1954, er steinkista Páls hiskups fannst
EFTIR HÖNNU KRISTJÓNSDÓTTUR
Við steinkistu Páls biskups Jónssonar í kirkjugarðinum í Skálhólti. Verið er að hreinsa í
kringum hana áður en hún var opnuð'.
ÍSLENDINGAR eru að öllu
jöfnu heldur lausir við að hafa
áhuga á fornminjum og forn-
leifagreftri. Kannski er það
undirmeðvitundin, sem hefur
gengið í lið með okkur: hing-
að til höfum við hvort eð er
ekki haft af veglegum fornminj
um að státa né glæsilegum, með
fáeinum undantekningum þó.
Á vegum Þjóðminjasafnsins
er öðru hverju unnið við forn-
leifagröft hér og hvar á land-
inu, eftir því sem efni og að-
stæður hafa leyft. Allur þorri
almennings hefur ekki sýnt
neinn sérlegan áhuga á þeim
verkum, en komið þó eins og
kurteisri menningarþjóð sæm-
ir og skoðað vegsummerki, þeg-
ar þau eru fyrir hendi.
En sumarið 1954 voru gerðar
í Skálholti athuganir og rann-
sóknir, sem óðar vöktu áhuga
fjöldans. Þar starfaði þá hóp-
ur manna undir forystu
norska fornleifafræðingsins Há
kon Christie og Kristjáns Eld-
járns, þjóðminjavarðar og tak-
markið var að finna leifar hinn
ar fornu Skálholtsdómkirkju og
væri vel að gáð, var kannski
ekki fráleitt að hugsa sér að
koma niður á jarðneskar leif-
ar nokkurra biskupa og mekt-
armanna.
Fram eftir sumri var unnið
sleitulaust og margt forvitni-
legt kom upp í dagsljósið eft-
ir aldasvefn. Þær vonir glædd-
ust með mönnum, að fleira
kynni enn að koma upp á. Að
sjálfsögðu voru biskupasögur
óspart lesnar í Skálholti þetta
sumar, menn sökktu sér niður
í hugleiðingar um forna Skál-
holtsbiskupa og að sjálfsögðu
hefur alla dreymt um það sama:
að finna einu steinkistuna, sem
vitað er til, að grafin hafi verið
í íslenzka mold, með leifum hins
göfuga biskups Páls Jónssonar,
sem til Skálholts var vígður ár-
ið 1195, hinn næsti biskup á
eftir Þorláki helga.
Áætlað var að ljúka rann-
sóknarstörfum í byrjun septem-
bermánaðar, þar sem engin lík-
indi voru til, að veðurguðirn-
ir yrðu hliðhollir öllu lengur,
og var þó sumarið 1954 með
eindæmum blítt og sólríkt.
Og að lokum hafði þessi á-
hugasami hópur erindi sem erf-
iði.
í Morgunblaðinu, miðvikudag
inn 25. ágúst er stór frétt á
forsíðu blaðsins, sem ber fyrir-
sögnina:
„850 ára steinkista Odda-
verja fundin í Skálholts kirkju
grunni.“
„Talin geyma jarðneskar leif-
ar Páls biskups, er var sonur
Jóns Loftssonar."
Þetta er tvímælalaust frétt
dagsins. í henni segir ennfrem-
ur:
„Mjög merkileg steinkista hef
ur fundizt við fornleifarann-
sóknir í Skálholti. Er talið, að
þetta sé líkkista Páls Jónsson-
ar, bískups, er lézt árið 1211,
en hann var einn auðugasti og
voldugasti biskup, er í Skál-
holti sat.“
Síðar segir:
„Kistan hefur þó enn ekki
verið opnuð. Liggur yfir
henni meir en þverhandarþykkt
lok, sem er sprungið, svo að
gæta verður allrar varúðar við
að taka það af. Aðrar kistur
úr tré liggja líka að henni og
gæta verður þess að hagga
ekki við þeim.“
Nú liðu nokkrir dagar og
unnið var að því að hreinsa
frá kistunni, áður en hún yrði
opnuð. En ekki er úr vegi að
geta frekari rannsókna, sem
gerðar voru í Skálholti þetta
sumar, áður en steinkistan
fannst.
Kirkjugrunnurinn, sem upp
var grafinn, var um 40 metra
langur. Klængur biskup lét
reisa veglega dómkirkju í Skál
holti á 12. öld. Sú bygging var
hins vegar ekki gerð úr varan-
legu efni, frekar en fyrri dag-
inn á íslandi og því hafði ekk-
ert varðveitzt úr henni. Kirkja
Brynjólfs Sveinssonar, sem var
byggð á 17. öld hefur verið
minni og altari hennar var á
öðrum stað. Mun hún hafa stað-
ið vestast á grunninum og náð
um 15 metrum skemmra til aust
urs en kirkja Klængs biskups.
Rannsóknirnar í Skálholti sum-
arið 1954 beindust að því að
rannsaka hvað mætti finna í
vestari hluta kirkjugrunnins,
þar sem dómkirkja Brynjólfs
reis. Var rannsakaður allur
grunnur Brynjólfskirkju. Fund-
ust þar jarðneskar leifar
hinna síðari Skálholtsbiskupa.
Voru þær teknar upp með gætni
og fluttar seinna aftur í Skál-
holtskirkju hina nýju, þegar
hún var fullbyggð. Allt tók
þetta sinn tíma, svo að það var
ekki fyrr en mánudaginn 30.
ágúst, að steinkistan er opnuð.
Þá blasir við sjónum manna
heilleg beinagrind Páls bisk-
ups.
f Morgunblaðinu er fréttin
enn á forsíðu eins og vera ber:
„Heilleg beinagrind Páls
biskups Jónssonar fannst í
steinkistunni. Eini biskupstaf-
urinn úr kaþólskum sið. Ský-
fall þegar kistan var opnuð.“
Og þegar þetta hefur nú ver-
ið rifjað upp, er ekki úr vegi
að ræða lítillega við dr. Krist-
ján Eldjárn um þennan eftir-
minnilega atburð og heyra frá-
sögn hans að liðnum fjórtán
árum.
— Yfirmaður rannsóknanna
var Norðmaðurinn Hákon
Christie, en ég var honum til
aðstoðar ásamt hóp manna, flest
ir námsmenn og aðrir sem sér-
stakan áhuga höfðu á forn-
leifarannsóknum. Svo vildi til,
að hvorki Christie né ég vor-
um við, þegar komið var niður
á kistuhornið.
— Hafði verið unnið í Skál-
holti að rannsókn á dómkirkju-
grunninum, fyrr en sumarið
1954?
— Sumarið áður var unnið
þar lítillega, en aðallega var
það undirbúningur fyrir sum-
arið á eftir, þegar rannsóknir
hófust fyrir alvöru. Þá beind-
ust rannsóknir aðallega að
grunni kirkjunnar, þar sem vit-
að er, að Skátholtskirkja hefur
staðið frá öndverðu. Þetta sum
ar voru biskuparnir vissulega
ofarlega í huga okkar, sem
unnum þarna, sögur þeirra
voru lesnar æ ofan í æ, ekki
sízt saga Páls, þar sem í henni
er getið, að hánn hafi látið
gera sér steinkistu til greftrun-
ar:
„Hann lét ok steinþró höggva
ágæta hagliga, þá er hann var
í lagðr eptir andlát sitt: ok lét
hann búa gröf virðuliga í stöpl-
inum, þeirra manna er honum
þótti mestr vandi á.“
— En þótt við vissum þetta,
heldur Kristján áfram, hygg ég,
að enginn hafi haft sérstaka
trú á því, að við fyndum stein-
kistuna. Einn dag að áliðnu
sumri, þurfti ég að bregða mér
í bæinn. Hákon Christie hafði
þá skroppið til Færeyja. Þegar
ég kem austur daginn eftir, eru
piltarnir drjúgir og ábúðar-
miklir og segjast hafa komið
niður á horn steinkistu. Var
það Jökull Jakobsson, sem
fyrstur kom niður á kistuna.
Ég ætlaði varla að trúa eigin
eyrum, en þeir leiddu mig út
í garðinn og sýndu mér. Okkur
kom ásamt um að grafa hægt
frá kistunni og taka lokið ekki
af strax. Við sáum, að það var
þungt og mikið og féll að
börmunum og við vildum kanna
kistuna að utan og leysa hana
úr jarðvegsböndum fyrst. Allt
var þetta mikið nákvæmnis-
verk, eins og öll slík vinna er.
Þegar lokið var við að mæla
kistuna hátt og lágt og mynda
hana, þá var lokið tekið af.
— Ymsir töldu okkur skap-
stillingarmenn í meira lagi að
geta beðið með það, en um
annað var ekki að ræða. Þegar
•grafið hafði verið frá kist-
unni, létum við vaka yfir henni
nokkrar nætur, áður en lokinu
var lyft, vegna þess að við
vildum sízt, að óhapp kæmi
fyrir á síðustu stundu. Man ég,
að þeir Jökull og Halldór J.
Jónsson safnvörður vöktu yf-
ir kistunni, sennilega allar n.et-
urnar og ég get mér til um að
báðir hafi verið í essinu sínu
þær stundirnar.
— Við höfðum hugsað okk-
ur að taka lokið af kistunni,
þegar vel stæði á með veður,
en eins og margir muna var
þetta sumar óvenjulegt sól-
skinssumar, eitthvað það allra
bezta um áraraðir. Við fengum
boð um, að Bjarni Benedikts-
son, þáverandi menntamálaráð
herra óskaði að vera viðstadd-
ur, þegar lokinu yrði lyft, en
ráðherrann er mikill áhugamað
ur um sögu. Við urðum því að
ákveða stað og stund með
nokkrum fyrirvara.
— Svo vildi til, að sunn-
lenzkir prestar sátu á ráð-
stefnu í Skálholti þennan dag,
30. ágúst, biskupinn herra Ás-
mundur Guðmundsson kom á
vettvang, svo og ráðherrarnir
Eysteinn Jónsson og Steingrím-
ur Steinþórsson, auk margra
annarra góðra gesta, sem komu
gagngert til að vera við.
— Um morguninn var sæmi-
legt veður, en er líða tók fram
undir hádegi, þykknaði í lofti
og síðan fór að rigna. Um það
bil, er ráðherra kom á vett-
vang, var komin allmikil rign-
ing. Þegar menn fóru niður í
gryfjuna til að lyfta lokinu,
gerði mesta skúr sem komið
hafði allt sumarið. Minntust
menn þá ummæla í Páls sögu
og höfðu gaman af. Þar segir
svo um andlát biskups:
„Jörðin skalf öll ok pipraði
af ótta: himinn og skýin grétu,
svá at mikill hlutr spilltisk
jarðar ávaxtarins, en himin-
tunglin sýndu dauðatákn á sér,
þá er náliga var komit at hin-
um efstum lífsstundum Páls
biskups, en sjórinn brann ok
fyrir landinu þá; þar sem hans
biskupsdómr stóð yfir, sýnd-
izk náliga allar höfuðskepnur
nökkut hryggðarmark á sér
sýna hans fráfalli."
— Ýmsum þótti þetta athyglis
vert og töldu sig sjá samhengi
á milli. En hvernig sem menn
kjósa að líta á málin, er stað-
reynd, að það rigndi afskap-
lega. Skömmu eftir að lokið
hsifði verið fellt á aftur, stytti
upp og kom hið bezta veður.
— Eftir þetta var kistan
marga daga í Skálholti, var
hún rannsökuð enn nánar og
prófessor Jón Steffensen skoð-
aði beinagrindina vandlega. Síð
an létum við færa kistuna til
Reykjavíkur og var hún á
Þjóðminjasafninu, unz Skál-
holtskirkjan nýja var vígð, en
þá var kistan enn flutt austur
og komið haganlega fyrir í
hvelfingu undir kirkjunni og er
þar til sýnis.
— Víst var þetta hrífandi
rannsókn, heldur Kristján á-
fram. Okkur hafði dottið í hug,
að kista Páls biskups væri ein-
hvers staðar undir suðurstúku
kirkjunnar, en þó gátum við
ekki verið fullkomlega vissir.
— Þegar skoðað var í kist-
una var eftirtektarvert, að
beinin lágu óhögguð og aðeins
einn hlutur hjá beinagrindinni,
biskupsstafur, sem hefur verið
úr aski, og lá bagallinn yfir
hægri öxl. Á stafinn var út-
skorinn dýrshaus úr rostungs-
tönn og er líklegt, að Margrét
haga — en hennar er og getið
í Páls sögu — hafi skorið hann
út fyrir biskup, en hún gerði
marga fagra muni.
— Stíllinn bendir til, að staf-
urinn sé frá um 1200 og kem-
ur því vel heim til tíma Páls,
Framhald á bls. 26.
Jarffneskar leifar hans herradóms, Páls Jónssonar.