Morgunblaðið - 16.06.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 1998
17
„Þú ert samt
pabbi
ií
minn enn
Þessa dagana dveljast hér á
landi í boði ríkisstjórnarinnar
þau hjónin Einar Gerhardsen
fyrrv. forsætisráðherra Noregs
og frú Verna kona hans. Einar
Gerhardsen hefur að vísu kom-
ið hingað áður en aldrei átt
þess kost að ferðast um svo
nokkru næmi, og kona hans
ekki komið fyrr til landsins. Á
árinu 1965 var þeim boðið hing-
að í opinbera heimsókn, eins og
kallað er, en þá voru kosning-
ar yfirvofandi í Noregi og
vannst þeim ekki tími til að
Þyggja boðið, áður en Gerhard
sen léti af embætti. Sjálfur taldi
hann boðið þá úr sögunni, því
að sér hefði verið boðið áþeirri
forsendu, að hann væri forsætis
ráðherra lands síns. En íslenzka
ríkisstjórnin hafði engu síður
Vestmannaeyjakaupstaður. Helgafell í baksýn.
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 15. júnú
viljað heiðra manninn Einar Ger
hardsen og konu hans frúVernu
en norsku forsætisráðherrahjón
in, enda hafa fslendingar ætíð
talið, að manngildi skipti meira
máli en embætti. Við getum tekið
undir með 5 ára syni þeirra
hjóna, sem eitt sinn hafði heyrt
leikfélaga sína segja að nú væri
Einar Gerhardsen hættur að vera
forsætisráðherra og hljóp inn til
að spyrja: „En þú ert samt pabbi
minn enn?“ Vinátta slíks manns
sem Einars Gerfiardsens er þjóð
okkar mikils virði í hvaða stöðu
sem hann er.
Spá, sem rættist
Einar Gerhardsen var forsæt
isráðherra Noregs frá því á
miðju ári 1945 fram á síðari
hluta árs 1965, þó svo að
skömmu eftir 1950 óskaði hann
sjálfúr eftir að láta af völdum
um sinn og gerði það í nokkur
ár, en þótti sjálfsagður til að
taka við aftur jafnskjótt og hann
lét þess kost. Síðan hvarf hann
aftur úr stjórn nokkrar vikur
sumarið 1963, þegar borgara-
flokkarnir mynduðu hina fyrri
samsteypustjórn, sem segja má
að hafi verið undanfari stjórnar
myndunar þeirra 1965. Einar
Gerhardsen á sér því óvenju
langan valdaferil. Enginn for
sætisráðherra mun hafa setið
viðlíka lengi í Noregi a.m.k. síð
an þingræði komst þar á. Það
hefur verið sagt um Einar Ger-
hardsen, að fyrir hernám Nor-
egs 1940 hafi engum komið til
hugar, að hann yrði forsætis-
ráðherra, á meðan hernáminu
stóð hafi einstaka manni flogið
hann í hug sem líklegur forsæt-
isráðherra eftir endurheimt
frelsis landsins, og eftir stríðs-
lok hafi hann þótt sjálfkjörinn.
Sá, er þetta ritar, minnist þess,
hvenær hann heyrði Einars Ger
hardsens fyrst getið. Það var í
samtali við hinn frábæra sendi
herra Noregs, Torgeir Andersen
Rysst rétt eftir uppgjöf Þjóð-
verja í Noregi í máí 1945. Hann
nefndi þá Einar Gerhardsen,
sem hafði verið varaoddviti eða
varaborgarstjóri Osloborgar í
upphafi stríðsins, en tók við sem
aðalmaður í stríðslok vegna frá
ffalls fyrirrennara síns. Þegar
Andersen-Rysst minntist á Ein-
ar Gerhardsen ljómaði andlit
hans, og hann sagði eitthvað á
;þá leið: Einar Gerhardsen er
maður framtíðarinnar. Þessi orð
voru þeim mun eftirminnilegri,
sem þeir Andersen-Rysst og Ger-
hardsen höfðu verið á öndverð-
um meið í stjórnmálum, Torgeir
Andersen-Rysst vissi í þessu
sem öðru hvað hann sagðL
Bréi
sem
komst
1 réttar bendur
Rolf Gerhardsen, yngri bróð-
ir Einars, hefur skrifað um
hann skemmtilega bók, þar sem
áagan hér að framan um spurn
ingu hins 5 ára gamla sonar er
m.a. sögð. í bók Rolfs er mikinn
fróðleik um Einar Gerhardsen
að finna og margar skemmtileg-
ar sögur sagðar. Þar á meðal
þessi: Þegar Einar Gerhardsen
var í fangabúðum í Þýzkalandá
kom eitt sinn til hans þýzkur
fangi og sagði:
„Eg kann að spá — bæði í
lófa og í stjörnur".
Síðan spáði fanginn bæði í
lófa Einars og stjörnurnar og
sagði:
„Þú átt eftir að verða heima-
gangur í höll konungsins —
Rolf Gerhardsen bætir við:
„Norski fanginn brosti bara—
þá. Vera kann að þegar hann
hugsaði um þetta eftir á, hafi
hann ekki bara brosað".
Annarsstaðar í bók sinni seg-
ir Rolf Gerhardsen frá því, að
haustið 1947 hafi Einar, sem þá
var orðinn forsætisráðherra,
fengið bréf fm Rínarlöndum.
Það var frá kaþólskum presti
Rhabanus Haacke að nafni.
Presturinn skrifaði til að skýra
„hinum hæstvirta forsætisráð-
herra“ frá því, að hann hafi
hinn 10. ágústl944 verið tekinn
til fanga af Gestapo í Hamborg
og settur í svonefnd Hiitten-
fangelsi. Síðan segir orðrétt í
bréfinu:
„f fangaklefanum hitti ég odd
vitan í Oslo, sem hét Einar And
erson, ef ég man rétt. Hann sagði
mér að hann væri að koma úr
fangabúðunum í Saohsenhausen
en vissi ekki hvert ætti að fara
með sig.
Með rólegum og traustvekj-
andi orðum tókst honum að halda
uppi kjarkinum hjá mér, sem átti
í vændum langa dvöl í fanga-
fcúðum. - - -Skyndilega tók
hann upp súkkulaðistykki, sem
hann hefur sennilega fengið sent
að heiman, og skipti því á milli
tnín og tveggja rússneskra verka
manna, sem voru í sama fanga-
klefa og ekki skildu þýzku —
þó að ég vissi að lítið var um
mat í fangabúðunum. Þetta
hressti mig mjög og hjálpaði
mér einnig líkamlega til að stand
ast yfirheyrslu Gestapo nokkr-
um tímum seinna, án þess að ég
bilaði. Einar Anderson var flutt-
ur ásamt mér í Gestapofangels-
ið Fuhlsbúttel, síðan hef ég ekk
ert frá honum heyrt Guð launi
honum - - -. Ef Einar Anderson
hefur komizt heim aftur, þá bið
ég yður að flytja honum þakk-
ir mínar. Ef hann hefur ekki
komið heim, þá er það ósk mín
að framkoma hans við mig megi
verða minningu hans til heiðurs.
Mér mundi það mikil ánægja ef
sagt væri frá þessu góðverki í
Noregi, verki sem skráð er í
lífsins bók.“
Einar kom bréfinu til skila,
enda þurfti hann ekki langt með
það að fara“
Slík er fnásögn Rolfa Ger-
hardsens. Úr því að útlendir
menn, gerókunnugir í Noregi,
ýmist spáðu svo fyrir Einari
Gerhardsen eða minntust hans
á þennan veg, er ekki furða,
þó að hans eigin löndum, sem
kynntust forystulhæfilei'kum hans
á þessum árum, þætti meira til
um hann en aðra menn.
Kynntist
kapitalistum
Einar Gerhardsen var lengi
frameftir mjög róttækur vinstri
maður. Hann er verkamaður að
uppruna, gatnagerðarmaður í
Osló á æskuárum, sonur gatna-
gerðarmanns þar, og hafði sá
flutt til höfuðborgarinnar utan
af landsbyggðinni. Einar var
snemma kosinn í trúnaðarstöður
í fagfélagi sínu og síðan hjá
flokknum, Verkamannaflokkn-
um norska. Hann var yzt til
vinstri á meðal þeirra sem
trúðu, að hægt væri að hafa ær-
legt samstarf við kommúnista.
Kommúnistar hafa þó snemma
fundið að hann átti ekki heima
í þeirra sauðahúsi, því að Hend-
rik heitinn Ottosson segir frá
því í bók sinni „Frá Hlíðarhús-
um til Bjarmalands', að hann
hafi verið með Einari Gerhard-
sen í Moskvu á árinu 1920 og
hafi Einar þá verið „talinn
félagsskítur af þeim semþekktu
Ihann bezt“. Þetta var í hinni
sömu ferð, sem Hendrik segir
frá Lenin og hinni „frægu tölu“
hans „um hernaðarlega afstöðu
fslands í framtíðarstyrjöld, sér-
staklega með tilliti til flug-
hernaðar og kafbáta". Sú varð
raunin nokkru eftir þetta, að
kommúnistar í Noregi sýndu sig
ósamstarfshæfa, og skildi þá
msð öllu á milli þeirra og Einars
Gerhardsens, sem hlaut stöðugt
vaxandi trúnað flokksmanna
sinna. Hann var kosinn í bæjar
stjórn Osló á árinu 1931, og
segir bróðir hans svo frá
reynslu hans þar:
„Ef ég hefi skilið Einar rétt,
kynntist hann mörgum hæfileika
miklum Hægri mönnum í störf-
um að sveitarstjórnarmálum Osló
borgar, dugmiklir framkvæmda-
menn höfðu verið settir í æðstu
trúnaðarstöður bæjarins. Sumir
þeirra fengu smlám saman meiri
áhuga fyrir sveitarstjórnarmál-
um og borginni en stefnuskrá
Hægri flokksins. Þeir kynntust
einnig stjórnmálaandstæðingum,
sem höfðu mikil og málefnaleg
áhrif á þjóðfélagsvitund þeirra.
Fyrir kom, að sumir þeirra lentu
í erfiðleikum við flokksfélög
sín.
Krusjeff á að hafa sagt eftir
fyrstu utanlandsferð sína „ —
nú hef ég séð kapitalista í fyrsta
ckipti á 40 árum.“ Áður en Ein-
ar hóf afskipti af sveitarstjórn-
armálum í Oslo, hafði hann að
vísu séð kapitalista, en ég held
að hann hafi ekki þekkt neinn.
Og fyrir manninn, sem unnið
hafði að skipulagsmálum flokks
síns, hafði starfið að sveitar-
stjórnarmálum töluverða um-
breytingu í för með sér. Ekki
,er ólíklegt, að hann hafi öðru
hvoru orðið að teygja sig meira
í samkomulagsátt en hann hafði
búizt við.
Mér er nær að halda, að marg
ir, sem koma fullir af sinnihvers
dagslegu flokkstrygigð inn í bæj-
arstjórn, verði án tillits til þess
úr hvaða flokki þeir koma,
hissa á því að uppgötva að mann
kostir fylgja ekki skilyrðirlaust
flokkaskiptingu. Mjög er senni-
legt, að Einar hafi verið einn
þeirra, sem þetta uppgötvuðu".
Tóku ekki ofan
Hér kom fleira til. Rolf Ger-
hardsen segir:
„Þegar Hitler tók völdin í
Þýzkalandi 1933, voru það marg
ir hér heima sem fengu aðra
skoðun á varnarmálum. Einar
var einn þeirra. Ef við áttum að
verja okkur gegn hinum þýzka
nazisma, þurftum við að hafa eitt
hvað til að verja okkur með.
Fullyrðingin um, að það hafi
verið Hitler, sem gerði okkur að
föðurlandsvinum, getur virzt
fjarstæða. En þó, — í henni
fellst meiri sannleikur en líta
kann út fyrir við fyrstu sýn.
Við höfðum lengið neitað að
taka ofan, þegar menn sungu
„Ja, vi elsker“ Þjóðsöngurinn
var söngur þeirra borgaralegu,
söngur Hægri manna. Þetta sögð
um við og þetta meintum við.
Við höfðum „Internasjonalen".:
Fram þjáðir menn í þúsund
löndum. - - -Á þeim árum var
ekki heldur neitt velferðarþjóð
félag í Noregi.
Gunnar Reiss-Andersen skrif-
aði í einu af ljóðum sínum á
móti Hitler: Hann gaf okkur
þrána eftir föðurlandi.“
Einar Gerhardsen og skoðana
bræður hans höfðu manndóm til
þess að læra af reynslunni og
skildu, að þegar allt kemur til
alls, þá skipta mannkostir ekki
síður máli en skoðanir. Enginn
stóðst hina hörðu þrekraun
stríðsins betur en Einar Ger-
hardsen né sýndi þá betur
mannkosti sína. Þar af kemur
hans sterka staða í norskum
stjórnmálum. Auðvitað varð
hann fyrir vonbrigðum er flokk
ur hans tapaði 1965 og hann lét
af völdum. En hann var einnig
maður til að taka þeim ósigri og
hörðustu andstæðingar hans
hafa látið svo ummælt, að eng-
inn hafi verið fúsari til að auð-
velda stjórnarskiptin og leið-
beina þeim, sem við tóku, en
einmitt Einar Gerhardsen
Dugleysi og
þrældómur
Óþarft er að ítreka það, sem
oft hefur verið sagt áður að á
meðal kommúnista eru margir
mætir menn, að upplagi bæði
greindir og velviljaðir. Það sem
skilur þá frá öðrum, er að þeir
fást ekki til að læra af reynsl-
unni. Það er t.d. grátbroslegt
að lesa í Þjóðviljanum þessa
dagana skrif um það, að kapital
isminn sé á heljarþröm í Frakk-
landi, og Marxisminn að sanna
réttmæti sitt þar, einmitt þegar
komið er á daginn, að eina von
De Gaulles til að rétta sinn hag,
eftir allt sitt kommúnistadaður
og óteljandi aðrar firrur er sú
að vitna til ótta meirilhluta
frönsku þjóðarinnar við hinn
kommúniska óskapnað. Þeir, sem
reynt hafa kommúnisma sjálfir
og hafa enn ekki glatað öllum
frelsis-hug, hafa og aðrar skoð-
anir en leiðaraskrifarar Þjóð-
viljans. T.d. er sagt frá því, að
viku áður en þýzki vinstri sos-
íalistinn Rudi Dutscke varð fyr-
ir skotárás í Berlín hafi hann
verið á fundi með stúdentum við
báskólann í Prag. Þar réðust
stúdentar harðlega á hugmynd-
ir Dutsckes. Hinir tékknesku
stúdentar höfnuðu hans Marx-
isku — Lenínisku kenningum
sem „hlægilegum", „fráleitum“
og þess eðlis, að hver sá, „er
hlotið hefði þroska 15 ára ungl-
Ings hlyti að afneita þeim.“
Stúdentarnir sögðu, að kerfið
hefði verið reynt og brugðizt á
hinn ömurlegasta hátt. Kenning,
sem tækist að sameina „dugleysi
og þrældóm" ætti ekkert annað
skilið en menn hyrfu frá henni
með öllu.
Tók sig til
Framsóknarpiltur að norðan
fékk sig kosinn í svokallaða haf
ísnefnd á s.l. Alþingi. Undir
þinglokin virtist hafísinn vera
á förum og nefndarmenn voru
forfallaðir á ólíka vegu. Þess
vegna varð þá ekki úr formlegu
fundarhaldi. Síðar kom á daginn
að hafíshættan var meiri en
menn höfðu búizt við og var
nefndin þá kvödd til fundar af
þeim sem það átti að gera.
Framsóknarpiltinum að norðan
þykir sinn hlutur í öllu þessu
hafa verið heldur lítill og reyn-
ir nú að mikla hann með skrifi í
Tímanum hinn 8. júní og segir
m.a.
„Þegar enn var dráttur á
fundarboðinu og hafísinn á ný
búinn að fylla firði og flóa fyr-
ir Norður og Austurlandi, tók
ég mig til og flaug til Reykja-
víkur og gerði kröfu til þess að
hafísnefndin yrði kölluð saman
án frekari tafa. Þegar nefndin
kom saman, kom í ljós - —“
Ástæðulaust er að eflast um
flugferð kempunnar að norðan
hingað suður, hitt veit enginn
til hvers hann „gerði kröfu“ um
fundarhald, því að enginn varð
þeirrar kröfugerðar var nema
maðurinn sjálfur. Sannleikurinn
er sá, að allir ábyrgir aðilar
hafa lagzt á eitt um að firra
vandræðum vegna hafíssins og
hafa tilburðir Framsóknarpilts
ins að norðan engu um það
breytt, þó að ástæðulaust sé að
efast um góðan vilja hans frem-
ur en annarra, en enn hefur
vilja þessa álhugaman-ns reynzt
ótrúlega vanmegnugur.